Әзіреті Расул мен қарыздар хикаясы

Тәзкире-иБұғра хан

(СҰЛТАН САТҰҚ БУРА ХАН ҒАЗЫНЫҢ ШЕЖІРЕСІ)

Бисмиллаһ-иррахман-иррахим!

Көне хикаялардан хабар беруші әңгімешілер мен шежірешілердің кітаптарында мынадай бір тәмсіл оқиғаны баяндайды. Күндерде бір күн Әзіреті Расул Алла Тағала (с.ғ.с.) сахабалары мен таң намазын аяқтап, михрабта отыреді. Бір пақыр кісі келіп өтініш қылды: «Иә, Алланың Елшісі, екі мың алтын қарызым бар еді біреуге, берерге қаражатым жоқ. Қарыз иесі қысым көрсетіп жатыр»,-деді. Расул Алланың (с.ғ.с.) сарай қызметкерлерімен байлардан ешбірі тебіренбеді. Әлқисса, [пақыр] үш мәрте арыз қылды. Әзірет Пайғамбардың (с.ғ.с.) көмекшілері мен байлардан тағы да ешбір кісі  жауап бермеді. [Сол уақытта] Әзіреті Әли (р.а.ғ.) орнынан тұрып: «Иә, Расул Алла, бұ пақырды ертіп барып, екі мың алтын қарызын мен берейін», – деп әлгі кедейді алып шықты. Үйіне ертіп келді. Оны есікте қалдырып, өзі үйге кірді. Әзіреті Фатима Зуһраға (р.а.ғ.) айтты: «Бір пақыр екі мың алтын қарызым бар деп арыз қылды. Расул ғалейһи-ссаламның сарай қызметшілері мен байлардан ешкім үндемеген соң, мен берейін деп алып келдім», -деді. Әзіреті Фатима Зуһра қарсы болмады. Ол: «Олай болса әзіреті имам Хасан мен имам Хұсайынді кепілге беріп, олардың құнын бағалап қажетке жаратқын», -деді.

Шаһимардан Мұртаза Әли Кәрім Алла текті ұрпақтары әзіреті имам Хасан мен имам Хұсайынды ертіп бір жүһүдтің үйіне алып барды. Бір жүһүд бар еді: өзіа сқан бай әрі өте пасық, күнәһардың өзі болатын. Дәйім: «Шіркін, Әлидің ұғландарын құл орнына жұмысқа бұйырсам ғой» деп армандап жүретін. Құдай Тағала әлгі жүһүдтің тілегін берді. Ол әзіреті Әлиді көріп: – Иә, Әли, бұ ұғландарыңдықайдаалыпбарасың? -деді. Әлиайтты: – Екі мың алтынға кепілдікке беремін,-деді. Ол – жұма күн еді. Сосын жүһүд айтты: – Бір шартпеналaр едім. Бүгін жұма күні ғой, сендер намазға кірместен бұрын ақшаны берсеңіз – кепілдік,  ал егер жұма намазынан кейін қалса, [оларды] толық сатып алғандай болайын.

Әзірет Әли (Алла оған разы болғыр!) ризалық қылды.  Жүһүд үйге келді. Бір  інісі бар еді, соған айтты: –Әй, інім, Әлидің ұғландарын мынандай шартпен алдым. Жұма намаздан бұрын ақшамды [жармағымды] берсеңіз – кепіл, ал одан кейін қалса,  сатып алған болайын, деп сатып алдым. Інісіайтты: –Әй,  аға, Әли – ұлық пенде, оның ұлдарын алмаңыз, егер алсаңыз, жақсылап күткін, қатты сөйлемегін. Жүһүд [айтты]: – Әлидің ұғландарын сол үшін алдым,  қашан ақшамды алғанша жұмыс істеуге бұйырамын және олар анасынан туғанына пұшайман болады,-деді. Інісі:–Абайлаңыз,  оларды жақсылап бағыңыз, -деді.

Жүһүд екі мың алтын алып шықты да, әзіреті Әлиге берді. Сосын шаһзадаларды үйге алып келді. Әмбе бұл жүһүдтің ауласында бір құдық бар еді. Өзі өте терең еді. Жүһүд бір күбіні құдықтың аузына жақын бекітті және оның түбін тесіп қойды да, әзіреті шаһзада Хасан мен Хұсайынға бұл күбіні толтырыңдар деп, бірер көзе берді. Әзіреті шаһзадалар көзеніалып, ауладан шықты. Сол шақта, [Алла тағала] әзіреті Жәбірейіл алейһи-ссаламға пәрмен қылды да: «Әзіреті Хасан мен Хұсайынның қолдарындағы көзені ал»,-деді. Әзіреті Жәбірейіл көзені алды. Әзіреті Мекайылға [періште] пәрмен болды: «Сен, құдықтың түбіне барып, ернек темірді тарт»,-деді. Әзіреті Мекайыл пәрменді орындап, ернек темірді тартты, әзіреті Жәбірейіл екі көзені суға толтырып, Хасан мен Хұсайынның қолдарына берді [4-п.]. Шаһзадалар көзені алып келіп жүһүдтің қолына берді. Жүһүдкүбіге  бір  көзе суды және бір көзе судың жарымын құйды. Күбіден [су] тасып кетті. Жүһүд бұл жағдайды көріп жылай бастады. Бұдан соң шаһзадаларды үйге алып кірді: [астарына] төсек салды, алуан-алуан көкөніс, нығыметтер келтіріп, бұлардың алдына қойды. Әр уақыт келіп, [кешірі мөтініп], арыз айтар еді.

Әли (Алла оған ризалық қылғай!) ұлдарын бір жүһүдке тапсырып,   ақшасын қайыршыларға берді. Өздері қорым басына (көрстанға) барып, «фатиха» оқыды. Содан кейін мына бір хадисті оқыды. Пайғамбар (с.ғ.с.)  айтты: «Қандай бір кісі, мейлі кім болсаңызда, бір іске таңырқасаңыз, қабірдегілерге сиынып, жәрдем тілеңіз».

Дәл осы сәтте көктен бір құс келіп, Әзіреті Әлидің алдына қонып  отырды. Ондай ою-өрнекті ешбір көз көрген жоқ еді. әзіреті Әли оған  жақындап  еді, құс ұшпады. Әзіреті Әли көңілінде  іштей :«Бұл   құсты ұстап  алып,  ұлдарыма [апарып]  берейін, мен  келгенше ойнасын»,-деді. Бірақ  ол  құс   ұстар   сәтте ұшты да, қас қаққанша басқа бір жерге қонды. Әзіреті Әли көзін  ашты. Байқаса, бір шаһар тұр – о жақ бұ жағына қарады, бірақ  еш  кісі  жоқ. Қатындардан сұрады: – Бұ  шаһарда ер кісі  жоқ па?- деді. Бір қатын: – Ғаріп, жолаушымысың? Әзіреті Әли: – Иә, шет жерлікпін,- деді. Ол қатын: – Бүгін сендей шет жерлік [жолаушы] бай болар күн, барыңыз,-деді.  Қатын  жолды  көрсетті. [5-п.] Ол елдің рәсімі бойынша, малдарынан зекет шығарып беререді.Ол күні мереке болатын еді. Сондай-ақ, міскін, пақырға [садақа] беретінеді. ӘзіретіӘли (р.а.ғ) барыпкөрді. Бір үлкеншарбақішіндехалықжиналыптұрекен. ӘзіретіӘли де соғанкірді. Шарбақтың түпкі бетінде мінбер бар еді. Біраз уақыт соларада отырды. Шамалы уақыт өтті. Шешен ғалымдары бар екен. [Солардың бірі] уағыз айту үшін мінберге шықты – еш уағызайта алмады. Падишаның барлық уәзірлері сол жерде еді.

Оның үстіне [елдің] алты жастан алпыс жастағыларына шейін түгел жиналып тұр еді, уағыз естігелі. Әлгі ғалым қанша тырысса да, ешбір сөз жадына түспеді. Бұған жиылған жұрт таң қалды. «Бұ ғалым еш уақытта мұндай болған емес еді, енді оған не оқиға болды?-деді. Ғалым:–Жадыма түспей тұр. Өйткені, сіздердің аралдарыңызда Мұхаммедтің әулетінен біреу бар,-деді. Халайық: – Мұхаммедтің қандай әулеті бар біздің арамызға кірген, оны тапсақ, пәре-пәресін шығарамыз,-деді.

Ғалым айтты: – ұлық аталары атынан бізге уағыз-өсиет қылмақ үшін қазір бұл жеңімпаз осы араға келіп, ұлықтар алдында, халық арасында тұр. Халық: – Бұл арада Мұхаммедтің әулеті бар екенін қайдан білдіңіз?-деді. Ғалым: – Мұхаммед әулеті бар екенін мен сезіп тұрмын,-деп, мінбер үстінде тұрып былай деді:

–Иә, Мұхаммед әулетінен болсаң, әуелі Құдайға, Құдайдың хақтығы мен Пайғамбарды құрмет тұтып мойындасаң, қайдасың, орныңнан тұр-деді. Әзіреті Әли (р.а.ғ.) орнынан түрегеліп: –Мұхаммед әулеті – мен боламын,-деді. Кәпірлердің көңілінде жаулық оты тұтанды. Ғалым: –Мұхаммедиге азап шектірмеңдер, [мен] бұдан сауал сұрайын, егер сауалыма жауап берсе, құп, егер жауап таба алмаса, онда оны жазалау керек,-деді. Баршасы ғалымның сөзін қабыл көрді. Ғалым айтты: – Ей, Мұхаммеди, сенен он екі сауалым бар, сұрайын,-деді. Бүтін жұрт бұл қаулы-қарарға разы болды.

[6-п.] Ғалым он екі сауалын сұрай бастады: – Бір дүрекі емес; екі дүр,  үш емес; үш дүр, төрт емес; төрт дүр, бес емес; бес дүр, алты емес; алты дүр, жеті емес; жеті дүр, сегіз емес; сегіз дүр, тоғыз емес; тоғыз дүр, он емес; он дүр, он бір емес; он бір дүр, он екі емес; он екі дүр, он үш емес,– деді. Одан соң Әзіреті Әли (р.а.ғ.) айтты: – Бірі – Тәңір дүр, екі емес; екі – ай  мен күн дүр, үш  емес[1]; … төрт дүр – төрт шариар;  бес дүр – бес уақыт  намаз; алты дүр – алты бағыт болар, жеті дүр – жеті дозақ; сегіз дүр – сегіз бейіш; тоғыз дүр – түрлі (жұмла) тіл болар; он дүр – қажылардың абыройы болар; он бір дүр – он екі емес, Әзіреті Жақып пайғамбардың Әзіреті Жүсіптен өзге ұлдары дүр; он екі дүр – он екі ай  дүр, он үш  емес, – дейді.

Барша халық ғалымнан: «Мұхаммеди дұрыс жауап берді ме?» – деп   сұрайды. Ғалым: «Дұрыс жауап берді», – деді. Бұдан соң Әзіреті Әли: – Ғарышқа тіреу болар не дүр, мәселен, жұмақта Жәннат ағашының  жапырақтары тіреу болар,-деді. Ғалым  үндемей  отыра  берді.  Бір шамалы  уақыт өткен соң  кәпірлер: «Мұхаммеди  сөзіне  не  үшін  жауап  бермедің?- деді. Ғалым [айтты]: «Әзір  жауап  бермеймін, егер  айтсам, бізге зиян болар?», – деді. Халайық: «Неменеге зиян болады, сірә, білмеген  соң сылтау  қылып тұрған шығарсың», – деді. Сонда ғалым: – Олай болса, падиша былайша жарлық  етсін: «Ғалым айтқанды падиша етсін, падиша айтқанды уәзір етсін, уәзір айтқанды басқалардың бәрі орындасын», әйтпесе, мен айтпаймын, – деді. Сол кезде падиша: «Ғалым айтқанын мен, мен айтқанды бас уәзірлер мен барша халық орындасын!» – деп  жарлық  қылды.  «Егер айтпаса, өлім  басына жетті», – деді.  Барша жиылған  қауым  қабыл  етті. Содан  соң ғалым мінберге отырып: – Ғарышқа  тіреу  болар бұ  дүр деді: [7-п.] «Лә  илаһа  илла  Аллаһ, Мұхаммад  Расул  Аллаһ» – дегенде  барша   халық  мұсылман  болды. Әзіреті Әли  [айтты]: – Тәңір  тағаланың  Арысланы, Расул Алланың үмбеті – Әли мен-дүрмін, – деді. Падиша Әмір әл-мүминун Әлидің қолдарынан ұстап, тағына отырғызды, тағамдар  келтіріп  сыйлады. Тағамнан соң падиша [айтты]: – Не себептермен бұл жерге келдіңіз? – деді. Әли (р.а.ғ.): Шаһзадаларды кепілге қойғанын баяндады. Одан соң барша халық жиылып, Әзіреті Әлиге тағзым етті. [Падиша]:– Ей, Әли, сіздер, бұмалданалып барып, шаһзадаларды кепілден шығарыңыздар,-деді.Содан соң барша халық жылап: «Шаһзадаларды кепілден шығарыңыздар, біз де осы ғанибетпен бірге Расул ғалейһи-с саламның қастарына барармыз», – деді. Әзіреті Әли (р.а.ғ.) орнынан тұрып, етегіне алтын-күміс теңгелерді толтырып алды  да, халықтан рұқсат сұрап [жолға] шықты. Бақса, баяғы құс шарбақтың  ішінде отыр екен. Әмір әл-мүминун Әли [оған] жақындап келді де құстың  аяғынан ұстады. Құс ұшты және көзді жұмып, ашқанша Мәдине [шаһарының] жанына қонды.

Бұл – намаз  уақыты  болатын. Әзіреті  Әли  келді.  Әкелген   алтынды  әзірет  Фатима – Зуһраға  берді.  Уа   және   екі  мың  алтын  алып,  жүһүдтің   үйіне  барды. Бұлар  барса,  жүһүд  шаһзадалардың  алдында   иіліп  отырып,  алуан түрлік нығметтерді  қойған екен.  Бұ  жүһүд әзіреті Әлиді  көріп  жылады, сосын  түрегеліп,  әзіреті Әлидің  аяғын  құшып,  айтты: – Иә, Әли,  мені иманға келтірші. Әмір  әл-мүминун Әли [айтты]: – Бұ Кәлима шәріфті айтқын: «Лә илаһа илла Аллаһ, Мұхаммад Расул Аллаһ, [8-п.] әшһәду әнна уахдуһу лә шәрикуһу уа әшһәду  әнна  Мұхаммадан,   ғабдуһу уа расулуһу», – деп  жүһүд   мұсылман  болды. Одан  соң жүз үйлік ру, туған-туысы бар еді, һәммесі мұсылман болды. Уа  бұдан кейін жүһүд мың алтынды әзіреті шаһзадаларға берді және   кешірім   сұрап, оларға рұхсат берді.

– Ей, әзизлер, біз нашардың істерімізді оңғар! Тәңір тағала  әрқайсымыздың барша ісімізге рахым қылса, дүниеде және ахиретте  мамыражай қылып тұрар, әрі ахиретте сауапқа жазса, еш ғажап емес.

Әр істің дұрысын бір Алла біледі!

Бисмиллаһ-ир рахман-ир рахим! Әл-хамдуллаһи раббил ғаламина уа-л  ғақибатуһу лил-муттақина уа-с-салату уа-с салам. Ғала расулуһу  мұхаммадин  уаллаһи  әжмағин.

Мәтіндерді көне түркі тілінен аударған
филология ғылымдарының кандидаты  Серікбай Қосан