Сейіт атаның әйгілі әулеті

СЕЙІТ АТА МЕН ЯССАУИ АҒЫМЫ МУРШИДТЕРІНІҢ ТАРИХЫ

(Монография)

СЕЙІТ АТАНЫҢ ӘЙГІЛІ ӘУЛЕТІ

СЕЙІТ АБДУЛЛА ЗАРБАХШ

Насриддин Хусейн Бухаридің «Тухватуз-зоирин» шығармасында келтірілгендей, бұл кісі Сейіт атаның екінші перзенті. Есімі Сейіт Абдулла, лақап аты Зарбахш. Сейіт ата 400 муридитерді Сейіт Абдуллаға серік етіп Бұқараға сапарға жібереді. Сейіт Абдулла әкесінің әміріне сәйкес Бұқарадағы Вардонза шейхтығы маснадына отырып, 20 жыл бойы оның мың муридын жоғары дәрежеге жеткізеді. Өмірінің соңы келгенін білген соң, барлық ізбасарларын жинап өзінің қабірінің орнын сызып көрсетеді. Содан соң сопыға жазба иршад беріп, өсиет етеді: «Кім біздің қабірімізге келса, соны жолы болады, қажеті орындалады кемел перзент болса, ықыласпен келіп, өзінің атағанын әулетіне беріп, біздің рухымызға бата оқыса, мұратына жетеді».

Ол мәртебелінің қабірі көне Пойканд елді-мекенінің Қарокун жолының басында орналасқан.

Насриддин Хусейн Бухаридің «Тухватуз-зоирин» шығармасында келтірілгендей, Сейіт атаның екінші ұлы Сейіт ата Зарбахштан тарқаған әулет арбаптарынан бірнешеуі келтірілген, Сейіт атаның негізгі жетілген әулеті шежіресінде осы екінші ұлы елімізге тарқалған болса керек деген болжамды, жоғарыдағы пікіріміз дәлелдейді. Осы мәселеге қатысты біз қарап шыққан барлық көне жазбалар негізінде айтуға болады: Осы екінші ұлдан тарқаған әулет таныстырылған. Осы ұлдан мыналар тарқаған.

Сейіт Абдулла Зарбахш, оны ұлы Сейіт Акбар (Амир Алауддин Порсо), оның ұлы Сейіт Шах Шамсимохруй, оның ұлы Сейіт Әмір Абдулмалик (лақабы Әмір Аббосий Офтоб), оның ұлы Сейіт Фирузшах (Әмір Умари Каттолкул), оның анасы патша қызы болған, 23 жыл тақта отырып, әділетті билік құрған, оны ұлы Сейіт Мир Усман тариқат (лақабы Сейіт ата Соний, яғни кейінгі Сейіт Ата); ол мәртебелі кісі патшалықты тәрк етіп жеті рет қажылыққа зияратқа бараған, рухы биік болып, кереметтері әйгілі болған. Сейіт ата Сонийдің мүбәрәк қабірі Бұқара облысы Шофиркон ауданы Каттакишлақ елді-мекенінің Рабат ауылында орналасқан, ол Вардонза мен Гиждуван аралығында орналасқан. Бұл елді-мекенде Имам Али Жуббойдің де қабірі де орналасқан, бұл жердегі қабір басындағы ғимарат та Сейіт ата Сонийге тиесілі екен.

Оның (Сейіт ата Сонийдің) ұлы Әмір Әбілқасымның, оның ұлы Сейіт Мұртазақұл, оның ұлы Сейіт Шахмухаммад Азиз, оның қабірі Шофирком ауданындағы Чакар елді-мекенінде Вардонза қорғанына жақын жерде болып, жақын дейінгі Чакар ата есімімен аталып келген. Әулеттері де оның аяқ жағына көмілген. Оның ұлы Сейіт Мухаммад Фазыл, оның ұлы Сейіт Азизулла, оның ұлы Сейіт Мухаммед Садық, оның ұлы Сейіт Мухаммад Бурхан, оның 3 ұлы бар еді: Сейіт Низамиддин, Сейіт Абдулазиз, Сейіт Хидоятулла, бірақ осы үш Сейітзада ана тарапынан былай тарайды: Бийхоним бинти Сайид Қулмуҳаммадхожа ибн Сейіт Яхё ибн Сейіт Мухаммадниёз ибн Сейіт Иброҳим ибн Сейіт Хидоятулло
ибн Сейіт Вилоятулло ибн Сейіт Усмони тариқият – (лақап аты
Сейіт ата Соний) бұл мәртебелі Сейіт Абдулазиз Қожадан туылған.

«Сайид Иброҳимхожаи нақиб аз авлоди Ҳазрати Сайид
Ота ва муриди Нуриддин Шайх, эшон муриди Аҳмад Шайх ва эшон муриди Ҳазрати Сайид Ота мепайвастаанд; Ҳазрати Иброҳимхожа дарвешонро тафаққуд (меҳрубони, пурсиши) менамуданд ва ходимул-фуқаро мебуданд, ва бо вужуди мансаби нақобати Бухоро тариқаи сунияи абову аждоди кироми худро маслук менамуданд, ва дар аснои суҳбат бо атрофии хонақаҳ истидораҳ(?) намуда ҳар яке аз дарвешонро навозишҳо мекарданд, бил-охир бо Имомқулихон азми сафари Ҳижоз шуда дар он сафари муборак ба олами жовидони риҳлат намуданд». Мазмұны:

Сейіт Ибрагим Қожа Сейіт ата әулетінен болып, Нуриддин Шейхтың муриді еді, ол Ахмед Шейхтың муриді, оның ұрпағы болса Әзіреті Сейіт атаға жалғасқан. Хазірет Ибрагим Қожа дәруіштерген өте мейірбан еді. Бұқара мемлекетінде нақибтық кезінде ата-бабасының жасанды ағымды сенім келтірген еді, сұхбат кезінде үйді айналып әрбір дәруішке әндететін еді. Өмірінің соңында Имом Кулихонмене Қажылық сапарға барып, өмірден өтеді.

Осы шығармада және басқа әулет туралы жазылған:

«Фозил Муҳаммадхожа аз аҳфоди Сайид Иброҳимхожаанд ва интисоби эшон ба Ҳазрати Сайид Ота бадин тариқа аст: Муҳаммад Фозилхожа бин Шоҳ Муҳаммадхожа бин Муртазохожа бин Сайид Қосимхожа бин Сайид Усмонхожа бин Сайид Умархожа бин Сайид Муҳаммадхожа бин Сайид Алоуддин Порсохожа бин Сайид Абдулло Зарбахш бин Султон Сайид Ота қадасоллоҳу асрораҳум. Хожаи мазкур олим ба улуми зоҳири ва ботини ва дар тариқат истиқомати тамом доштанд ва аз Ҳазрати Сайид Иброҳимхожа ижозат ёфта солҳо дар маснади иршод нишаста толибонро ҳидоят намудаанд; қабри мубораки эшон дар жувори аждоди худ дар
мавзеи Шофирком, дар шарқии хонақоҳ аст» (Ушбу саҳифа ҳошиясида ёзилган: «наъши эшонро оварда дар жувори аждоди эшон, дар тумони Шофирком ба хок супориданд».

Мазмұны: «Фозил Мухаммадхожа Ибрахим Қожаның туысқандарынан болып, мына жолмен жетеді: Мухаммад Фозил Қожа бин Шах Мухаммад Қожа бин Муртазо Қожа бин Сейіт Қасым Қожа бин Осман Қожа бин Сейіт Омар Қожа бин Сейіт Мухаммад Қожа бин Сейіт Аллауиддин Порсо Қожа бин Сейіт Абдулла Зарбахш бен Султан Сейіт ата». Бұл Қожа ботиний және зохирий білімдер ғалымы, ағымға толығымен берілген болып, Сейіт Ибрахим Қожадан рұқсат алып иршод масхабына өткізілген және жылдар бойы муридтерді тура, таза жолға бастаған еді. Қабірі Шофирком ауданында әулеттеріне тиесілі жердің шығыс жағында орналасқан.

Ибрахим Қожаның басқа жиені туралы жазылған:

«Муҳаммад Қоҳирхожа аз авлоди Сайид Иброҳимхожа будаанд ва ҳам бо онжаноб иродату бийъат намуда ва баъд аз хидамоти лойиқа ижозат ва рухсат ёфта дар замони Сайид Абдулазизхон мансаби нақобати Бухоро муфавваз бо эшон гашта ва бо вужуди мансабат аълия силсилаи жаҳрия ва ишқия ва ғайраҳоро пос медоштанд ва аз акобири тариқаи ишқия низ мажоз ва мураххас будаанд; бил-охир тарки маносиб сувари намуда ба азми тавофи ҳарамайни шарифайн ба жониби Хоразм рафта дар ҳамон диёр вафот намуда мадфун гардидаанд». Мазмұны:

Мухаммад Қохирқожа Сейіт Ибрагимқожа әулетінен және ол мәртебеліден күш-жігер алған. Сосын рұқсат алып, Абдул-Азизхан дәуірінде Бұқарада нақибтық мазхабта еді, сонымен қатар жахрия, ішкия және басқа ұрпақтардан байланысатын еді. Өмірінің соңында барлық амалдарды тәрк етіп, Қажылық себебімен Хорезм қаласына барып, сол жерде өмірден өтеді, қабірі де сол жерде орналасқан.

Сейіта ата туралы «мақомат» кітабін жазған мәртебелі Ахмет Қожа накиб те осы әулеттен болып, ол туралы деректерде былай жазылған: «Дар «Фавоиди мунтажеҳ», ки дар асри Ҳазрати Амир Саъид (яъни Амир Ҳайдар, К.К.) бо амри Ҳазрати Сайид Аҳмадхожаи нақиб тасниф ёфта аст, мусаммо ба «Мақомоти Ҳазрати Сайид Ота» бинобарон баъзи Ҳазроти сайидатойи, ки дар Бухоро осудаанд, табаррукан аз Ҳазрати султон (яъни, Аҳмади Яссавй) то Ҳазрати Сайид Аҳмад ал-мулақаб ба Сайид Ато, (ва) то айёми Ҳазрати Сайид Аҳмадхожа нақиб дар ин рисола дарж намудем.

Аудармасы: Әмір Саъид лақабымен әйгілі болған мәңгіттер әулеті басшысы Әмір Хайдар дәуірінде сейітшілер әулетінен болған Сейіт Ахмет Қожа нақиб әмірімен жазылған «Фавоиди мунтажех» (Пайдалы нәтижелер) кітабында (шығарманың басқаша атауы «Маноқиби Ҳазрати Сайид Ота») Бұқара қаласы және мемлекетінде өмір сүрген кейбір әйгілі сейітаташылар туралы жазылған, шығарма басында мәртебелі Әзірет сұлтан Қожа Ахмет Яссауиден бастап Сейіт Ахмедқожа нақиб дәуірінде болған оқиғалар келтірілген.

«Абулфайзхани тарихының» жалғасы ретінде «Тухфатул-хани» кітабына сәйкес, мангит әулетінің негізін қалаушы Мұхаммед Рахим ханның таққа отыру рәсіміне алғаш рет Мәуренахрдағы төрт негізгі таптың өкілдері шақырылды: Махдуми Аъзам Дахбедий, Сейіт ата, Қожа Мұхаммед Ислам Джойборий және Қожа Ахрор Уәлидің ұрпақтары.

Жоғарыда келтірілген еңбектерге сәйкес, осы ұрпақтың өкілдері аштахани және Мангит билеушілерінің әулеттері кезінде ең жоғары діни қызметтерді атқарған. Кезінде Чунончи, билеушісі мангит әулеті Мұхаммед Рахим хан, жоғарғы діни кеңселер осы тәртіппен бөлінді: патша орынбасары лауазымына Махдуми Аъзамның ұрпағы Исоходжа, барлық діни-мұсылман істерінің жетекшісі мемлекеттік шейхулизмнің алдында Қожа Ислам Джойбори әулетінен Насруллоходжа, накиб лауазымына Сейіт ата әулетінен Мұхаммед Қожа, ел астанасы Бұқараның бас қазылық лауазымына Миракон әулетінен Низамиддинходжай Хусейн, ғылым және мәдениет орталығы болған Самарқанд облысының шайхыисламизмдік лауазымына  Қожа Ахрор Уали әулетінен Шахобиддинқоджа болды.

Бұл тәртіптегі ұрпақтық лауазымдар бөлінуі кейінгі мангит билеушісі дәуірінде де жалғасты. Сол себепты «Тухфатух-зоирин» шағармасында сейітаташылардың Сейіт Қожа накиб, оның ұлы Сейіт Құлмухаммад накиб, оның ұлы Сейіт Кохир Қожа накиб, оның ұлы Жаъфарқожа накиб Сейіт Ахмадқожа накибтердің есімдерінің келтірілуі бұған мысал бола алады. «Равйилхул-кудс» шығармасының дерегі бойынша, тек қана Амир Хайдар дәуіріне келіп накибтік лауазымы тағы Махмуди Аъзам әулетінен шыққан Хан Қожа Мұсахан Қожаға берілген.

Кубравия ағымының әйгілі муршиді Шейх Махмуди Харазмидің еңбегі болған көне «Жодатул-ошиқин» қолжазба кітабы Хоразмидің қазіргі әулеттерге мәңгілікке қалған және осы әулеттен Темурхон Бобохоновтың жеке кітапханасында сақталуда. Кітап авторының қолтаңбасы арқылы 450 жыл алдын жазылған осы көне көшірмені көріп шықтық. Қолжазба кітаптың соңғы бетінде көркем хат тәсілімен Сейіт атаның Пайғамбарға дейінгі жеткізген шежіресі және ол мәртебелінің 18 әулеті болған Алқожа ибн Омарқожаға дейін болған әулет шежіресі келтіріледі. Біз бұл жерде оның түпнұсқасын (парсы тілінен К.К. аудармасын келтіреміз):

«Әзірет Али» Бибіфатимадан қалған әулет: «Ҳазрати Али(р) ва Биби Фотимаи заҳродан ушбу авлод: Имом Ҳусайн-Имом Зайнулобидин-Имом Муҳаммад БоқирИмом Жаъфари Содиқ-Имом Мусо Козим-Имом Али РизоИмом Муҳаммад Тақи-Имом Муҳаммад Нақи-Имом Али Аскари-…Али Акбар-Сайид Муҳамад-Сайид Маҳмуд-Сайид Аҳмад Хилвати-лақаби Сайид Ота-Сайид Абдулло Зарбахш-Сайид Алоуддин Порсо-Сайид Махмуди шаҳид-айид Абдулло Даштий-Сайид Алоуддин Зоҳид-Сайид Умрон – Азизхожа – Халилхожа-Аббосхожа–Жамолиддинхожа-Абдураҳмонхожа-Абдуллмаликхожа-Абдулқодирхожа Абдураҳим хожа-Баҳодирхожа-АбдулмўъминхожаУмархожа-Алихожа»…

Бір қызығы әулет шежіресінде атаның есімі Сейіт ата лақапты Сейіт Ахмет көркем аймақта өмір сүруші мағынасы деген ұғым бар. Бұл әулет шежіресі алдыңғы ғасырларда ілгері осы әулеттен болған оқымысты адам тарапынан өте көркем жазумен жазылғаны көрініп тұр. Бірақ құжатта Сейіт атаның әкелерінің есімін Сейіт Махмуд ибн Сейіт Мухаммад деп келтірген, шежіре шынжырының 8 имамы Имам Али Ризаның Мухаммад (Таки) перзентіне алып барады. Жоғарыдағы «Тухфатул-зоирин» кітабында және кейбір басқа да құжаттарда атаның есімін Сейіт Яхие Абу Бакр деп, әулет шынжырының 7-ші уәкілі имам Мусо Казимнің ұлдары Ибрахим Ризоға жеткізген еді. Пікірімізше, Сейіт ататын тектері 7ші Имам Мусо аль Козимнің екінші ұлы Ибрахим Ризоға жетуі дұрыс және сахих болып басқа тек әулеттеріне мәңгілікке қалған құжаттар секілді, сейітаташылар әулеттеріне қалған құжаттар да кейбір кемшіліктерден тыс еместігін көреміз. Бұл біздің еліміздегі дереккөздерде көп кездесетін ақуал.

«Жодатул-ошиқин» қолжазба кітабында келтірілген жоғарыдағы шежіреде Сейіт атаның әкесінің тек қана лақап аты Әбу Бакр Ризо деп келтірілген. Шын есімі Махмуд Яхие екендігі ақиқатқа жақындау. Яғни, бір құжатта Сейіт атаның әкесінің кунияд лақабы келтірілсе, басқасында шын мәніндегі есімі келтірілген және бұндай дәйектер де көп дереккөздерде кездесетін жайт. Сонымен қатар осы шежіреде Сейіт атаның ұлының есімін Сейіт Абдулла Зарбахш деп атаған, дәл осы дәйек әулет шежіресінде Сейіт атаға тиісті екені білдіреді. Басқа шежірелермен сәйкес екенін көрсетеді. Заманауи сейітаташылар өздерінда бар құжаттарды біздің осы жазбаларымызбен салыстырып, анықтайды деп ойлаймыз.

СЕЙІТ АХМАДҚОЖА НАКИБ

Бұл мәртебелі тұлғадан көптеген перзенттері және немерелері тарихта қалған. (Сейіт ата туралы мағыналы кітап осы тұлға анықтамасы жазылғаны жоғарыда көрсетілген).

СЕЙІТ АБДУЛМАЛИК-АМИР АББАС СОНИЙ ӘУЛЕТІ

Сейіт Абдулмаликтің біл лақап аты Амир Аббос, ал екіншісі Офтоп еді. Амир Аббостың екі ұлоы болған: бірі – Сейіт Ферузшах – Амир Умар Катталкул, екіншісі Сейіт Хиссомиддин. Сейіт Ферузшах Умардың әулеті жоғарыда баян етілді.

Сейіт Хисамиддиннің әулеті:

Сейіт Хисомиддин ұлы Насыр, оның ұлы Сейіт Абдулла, оның ұлы Сейітходжай накиб, оның ұлы Сейіт Кулмухаммад накиб, оның ұлы Сейіт Кохирходжа накиб, оның ұлы Сейіт Джафарходжа накиб; осы қожадан сауапты жұмыстары көп болып, оның ішінде «Джафарходжа» маңындағы әйгілі аттас медресе де болды. Сол себептен бұл медреседе қырық ұстаз сабақ берді. Медресенің ортасында ол мәртебелі кісі үлкен хауыз да салған болатын.

Қожаның қабірі де медресенің шығыс жағында, сол аймақтың солтүстігінде орналасқан болып, қабір басында кең ту ілінген еді. Бұқара қаласының ішінде Накшбанд мазары қақпасы бір аулада еді.

Джафарқожаның ұлы – Абдурахмонқожа, оның ұлы Абдулфаттоқожа садр, оның ұлы Омарқоджа және одан төрт ұлы дүниеге келді: Ибрахимқожа, Зикриеқожа, Сулайманқожа, Абдулжаборхожа жырау болған. Осы төртеудің анасы – Абдулазизия ибн Бурхонқожаның қызы болған. Ал Патша Әбілфайжан ибн Субхонқұлиханның қызы Лас Абдулазизқожаға үйленген. Бұл мәселеге аздап тоқталайық!

Мирзо Шамс Бухаридің «Бұхара, Қоқан және Қашқар» шығрмасында жазылуы бойынша – Аштарханның соңғы патшасы Әбілфайз ханның тұңғыш қызы Шамсбону ойымды (басқаша Юлдузбегим деп те аталады) мәңгирттер әулетінің бірінші билеушісі Рахимби оталик (Әмір Рахим Хан) өз некесіне алып тағын нығайтады.). Рахимби қайтыс болғаннан кейін бұл ханшайымға мұрагер ханзада Амир Шахмурод үйленді, Амир Хайдар дүниеге келген;

Әбілфайзханның екінші қызы Иран патшасы Нодиршахтың (патшаның жиені Әліқұлиханның, басқа дереккөзге сәйкес) некесіне кірген; Әбілфайханның үшінші қызы Хиуа ханы Ботир Сұлтанның ұлы Ғайып ханмен үйленді;

Әбілфайзханның тағы бір қызы Сейіт ата текті Абделазизходжа ибн Бурхонходжаның үйленуіне қатысты Насириддин Хусейн Бухаридің «Тухфатуз-зойринінде» келтірілген.

Әбілфайзханның басқа бір қызы Қожа Мұхаммад Юсуф накиб ибн Қожа Мұхаммед Аминмен үйленген. Мырза Шамс Бухаридің «Бұқара, Қоқан және Қашқар тарихы» шағармасында жазылуынша, Ишан Накиб ибн Ишан Махдум есімді тұлға  Мұхаммед Юсуф Накиб есімді адам дәл өзі болуы керек және біздің ойымызша, бұл да Сейіт атаның ұрпағы деген болжам бар;

Әбілфайзханның соңғы кенже қызы болса Махдумий Аъзам әулетінен болған Мухаммадхан Қожа накиб ибн Мусахан Қожа Дахбедиймен үйленген. Әмір Хайдар жас кезінде Ханқожаны пірлердің бірі деп есептеген және оны Самарқанд жеріне басшы етіп тағайындаған. Яғни, Самарқандтағы Сейіттердің басшыларын нақиб деп атаған, дәрежесін облыс басшысы дәрежесімен теңестірген. Аштархани және әсіресе маңгиттар ұрпағы дәуірінде бұл лауазымға көпшілік жерде негізінен Махмуди Аъзам және Сейіт ата әулетінен сайланған.

Алғы сөзде айтылғандай, Әзреті Қожа Ахмет Яссауи мен Сейіт аталар заманынан бастап мангиттер әулетінің билеушісі Әмір Хайдар заманына дейінгі оқиғалар «Фавоиди мунтаже» (Пайдалы нәтижелер) деп аталатын кітапта қамтылған. Шығарманың тағы бір атауы – «Мақамоти Сейіт ата», Ал «Равойихул-қудс», «Тухфатуз-зойрин» сияқты шығармалардағы Сейіт ата туралы деректер осы шығарманың көмегімен жазылған. Өз кезегінде, бұл шығарма Шейх Азизон ғалымның «Ламахот мин Нафахотул-кудс» кітабындағы негізгі фактілерден кеңінен пайдаланды.

ӘЗІРЕТ СЕЙІТ АТА ШЕЖІРЕСІ

Салыстырмалы басқа ұрпақнамаларға сәйкес, есімдерден тыс лақап аттар келтірілген:

«Сейіт ата лақап аты Ахметқожа ибн Сейіт Яхё (Амир Абу Бакр ар-Ризо) ибн Сейіт Ахмет Қабир (Амир Хасан) ибн Сейіт Абдулла (Амир Аббос Боқырған) ибн Сейіт Махди (Амир Әбіл Қасым) ибн Әмір Абдулхай (Әмір Муса Тақи) ибн Насириддин Әмір Абдулла ибн Шамсиддин Мухаммад (Амир Азизулло шахид) ибн Нуриддин Амир Жаъфар ибн Сайид Хасан (Амир Абдулхақ) ибн Хисомиддин Амир Мухаммад Кубро (Сайид Ризо Жаухарий) ибн Сейіт Али Имам Ибрахим ар-Ризо ибн Мусо ар-Ризо ибн Имам Муса Казым ибн Имам Жаъфари Садық ибн Имам Мухаммад Бақыр ибн Имам Зайнулобидин ибн Сайиди шахид (Имом Хусайн) ибн Әзреті хайрун-ниса Фатма аз-Захра бинти Он Хазрат-Пайғамбар(с).

Сейіт атадан өте көп ұрпақ қалған, еліміздің түрлі мекендерінде, сондай-ақ көрші Қазақстанда өмір сүреді. Еліміздегілер негізінен білуімізше Самарқандтың Ақдария Иштихон аудандарында, Сурхандариада өмір сүреді. Иштихон ауданынан табылған құжат осыған дәлел болып табылады.

Иштихан дерегі: 1786-1784 жж. кемінде 12 дана бас қазы және муфтилердің мөрі қойылған анықтама – Яккатозқожа ибн Миршохқожа Сейітаташы және Мұхаммед Аминқожа ибн Абдулгафурқожа нақибтерге тиісті жерлерді анықтаушы құжат бұл ұрпақтан дерек береді. Иштихонның айналасындағы елді-мекендер Ақдарияның  Турғайғыр елді-мекені атырабын, Сурхандарияның Құмқорған сияқты елді мекенінде өмір сүріп келе жатқан сейітаташылармен автор жеке таныс.

СЕЙІТАТАШЫЛАР

Осы шығарманы жазуға себепші болғандар арасында сейіататашылар, Тәжікстандық (қазіргі Ресейдің Калуга облысында өмір сүретін) Нурмухаммадхан және Сурхандария облысынан Абдурахимхандар осы шежірені алға тартты, бұл анық ұрпақ деректері:

Нурмухаммадхан ибн Бурхан Ишон ибн Абдуминхон ибн Порсохон ибн Абдулмуъминхон ибн Сейіт Абдулхоликхан ибн Сейіт Абдулмуминхан ибн Сейіт Абдулхофизхан ибн Сейіт Усманхан ибн Сейіт Нуриддинхан ибн Сейіт Қасимхан ибн
Сейіт Мукимхан ибн Сейіт Жафархан ибн Сейіт Шамсиддинхон ибн Мухаммад Фазилқожа бин Шах Мухаммадқожа бин Муртазақожа бин Сейіт Қасымқожа бин Сейіт Усмонхожа бин Сейіт Омарқожа бин Сейіт Мухаммадқожа бин Сейіт Алоуддин Порсоқожа бин Сейіт Абдулло Зарбахш бин Султон Сайид Ота.

 СЕЙІТ АТА – СЕЙІТ АХМЕДҚОЖА
↓
Сайид Абдулло Зарбахш
↓
Алоуддин Порсо
↓
Муҳаммадхожа
↓
Умархожа
↓
Усмонхожа
↓
Қосимхожа
↓
Муртазохожа

42 бет

↓

Шоҳ Муҳаммадхожа
↓
Фозилхожа
↓
Шамсуддинхожа
↓
Жаъфархожа
↓
Муқимхожа
↓
Нуриддинхожа
↓
Абдулҳафизхожа
↓
Абдулмуъминхожа
↓
Абдулхолиқхон
↓
← ← ← ← → → →

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ

БАҒЫТТАҒЫ  КЕЙБІР  ШАТАСУЛАР

Сейіт ата тарихы жөнінде және жалпы Яссауия ағымын жарыққа шығару бағытында бірнеше келеңсіздіктер орын алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып келеді. Олардың кейбіреулерін көріп шықсақ:

Яссауия бағыты туралы жетерліктей дереккөздер бар. Бірақ бұл бағытта елімізде ең көп таралған дерек Нақшбандия ағымының муршиді Қожа Ахрори Уалидің шығармаларының бірі болған Фахруддин Али ас-Сафидің «Рашаҳоти
айнул-хаёт» кітабы болып, шығармада Яссауия ағымы басшылары туралы көп сөз айтылады. Сондықтан да түрік машойихтары туралы жазған көп адамдар бірінші кезекте осы шығарманың өзбекше аудармасын пайдаланып келген. Анығырақ айтсақ, шығарманың түпнұсқасы парсы тіліндегі нұсқасын пайдаланбастан, бәлкім 19 ғасырда Дамла Құдайберген деген тұлға тарапынан, Хорезмде аударма жасалған түрікше нұсқасының 2003 жылда Ташкентте басылып шыққан «Транслитерция» баспасынан пайдаланып келуде. Өз кезегінде аудармашы Дамла Худайберген де «Рашаҳот» 1897 жылы милодий (1315 жылы хижра) Үндістанның Лакхнавидегі Навал-Кишвар баспаханасында басылып шыққан литографик нұсқадан аударма жасағаны көрініп тұр. Тіпті, 1904, 1909 жылдарды Бұқарада басылып шыққан «Тухфатуз зоирин» шығармасы авторы да Яссауия ағымы муршидтерінің тарихын бейнелеуде «Рашахоттың» осы Үндістан нұсқасынан пайдаланған. Бұл нұсқа көптеген мемлекеттерге тараған.

Самарқандтағы жеке архивтерде «Рашахот»-тың парсы тіліндегі түпнұсқасы сақталған, біз осы жазбаларымызда «Рашахот» қолжазбаларының 2 толық көне нұсқаларынан мысал келтіреміз. Олардың бірі сапасы жоқтығы үшін қағазын, жазу әдісін және полиографик түзілуі бойынша еліміздегі ең көне нұсқалардың бірі екендігі көрініп тұр. Екінші қолжазба қисық жазылуда 1145/1732 жж. көшірілген.

Осы екі көне қолжазба кітаптарды Хорезм аудармасы және Үндістан баспа нұсқаларымен салыстырып көргенде, көптеген  маңызды  келеңсіздіктердің барын көрдік. Яғни, бір шығарманың қолжазбаның және баспа нұсқаларында үлкен айырмашылық бар екені анықталды.

Басқа дереккөзді салыстыру мақсатында бабуризаданың атақты тарихшысы Дариус Шукухтың «Сафинатул-әулие» кітабының қолжазбасы мен баспа көшірмелерін салыстырсақ, олардың арасында да үлкен сәйкессіздік бар екенін байқадық. Рас, шығарманың қолжазба және баспа көшірмелерінде байқалмайтын шатасулар жиі кездеседі. Алайда, бұл шатасулар қандай да бір тарихи құбылысқа айтарлықтай әсер ететін дәрежеде болмауы керек. Каллиграфтар мен аудармашылар мүмкіндігінше көп көшірмелерді тауып, салыстырып, оларды көшіріп немесе аударуы керек. Сонда ғана жұмыс толық және қатесіз аударма болып саналады.

Енді «Рашахот» шығармасының екі көне қолжазба көшірмесіне сүйене отырып, келесі кезеңнің көшірмелері арасындағы кейбір сәйкессіздіктерді қарастырайық.

1. Басында айтылғандай, 2003 жылы Ташкентте өзбек тілінде шыққан Хорезм көшірмесі 19 ғасырдың аяғында Үндістанда басылған литографиялық көшірмелердің көмегімен аударылғаны белгілі. Екіншіден, біз осы екі басылымның эталоны болып саналатын Үнді көшірмесіндегі кейбір артық тараулар біздің Самарқанд қолжазбасының көшірмелерінде кездеспейді деген қорытындыға келдік, яғни олар кейінірек қосылды. 500 жыл алдын дәл Самарқандта жазыла бастаған осы шығарманың отаны Самарқаннан табылған қолжазба нұсқалары біз үшін барша нұсқалардан артық деп санауымыз заңды болып табылады.

Негізгі шатасулардың бірі: «Рашахоттың» көне қолжазбаларында «Данышпан сопы» бөлімі ешқайда жазылмаған болса да, жоғарыдағы кейінгі дәуір баспа және аударма нұсқаларында бұл бөлім, орын тапқан.

Бұл орайда, Яссауи ағымы туралы әйгілі муршидтердің бірінің қаламына тиісті ең танымал деректердің бірі. Алим Шейх Азизонның «Ламаҳот мин нафаҳотулқудс» шығармасы не туралы? Шығарманың бір-екі жерінде Данышпан сопы «Маноқиб» кітабының авторы ретінде келтірілген. Сондықтан, «…Ва бу зоти бобаракот (яғни, Яссавий)дің «Маноқиб»тары иесі Данышпан сопы есімімен әйгілі тұлғаның жазуынша…».  Көріп тұрғанымыздай, Данышпан сопы халифа орынбасары ретінде емес, бәлкім әйгілі лақап аты «Мақомат» шығармасы авторы ретінде сипатталады. Содан келіп шығып айта аламыз: «Рашахот» кітібында «Данышпан сопы» бөлімі шығарма авторы Фахруддин Али ас-Сафий тарапынан емес, бәлкім Данышпан сопы есімін тұңғыш рет «Үшінші халифа» ертінде тілге алған Мұхаммад Тахир Ишан тарапынан жазылған «Тазкираи Нақшбандия» шығармасы болса керек, Үндістан баспаларында енгізіле бастаған көрінеді. Осыны анықтау қиын емес, ол үшін Яссауия ағымымен шұғылданатын мамандар мемлекеттік және жеке архивтерде сақталған «Рашахот» шығармасының қол жазбаларын 4-5 данасын салыстырып көрулері жеткілікті (бірақ, бұл шығарма туралы барша қателіктер алғашқы жазулар тарапынан амалға асырылғаны көрінеді), себебі құнды есептелген кейбір көне нұсқалар жазулары да Саъид Ата және Сулеймен Ата бөлімдері жазылған парақ ретінде өздерінің қателіктен қорғау мақсатында болса керек, белгілер қойылған.

Бұл каллиграфиялардың «осы тұлға туралы қатені тураладым» дегені ма немесе абайсыздықтан осы мәселегі ашық қалдырғаны ма? Мамандар бұл мәселені де анықтауды лазым көреді.

ІІ. Кейінгі кезеңдегі баспа көшірмелерінде: «Данышпан сопы» Қожа Ахмет Яссауи-үшінші халифа» деп оқылғаны таңқаларлық. Алайда, Қожа Ахмет Яссауидің үшінші Халифасы «Сүлеймен ата» болғандығы біз қарастырған ежелгі қолжазбаларда нақты көрсетілген. Бұл ғана емес, 2003 жылғы Ташкенттік басылымда Мансұр ата мен Саъид ата (екеуі де бір мағынада) Яссауидің алғашқы халифалары ретінде берілгендігі Хорезмдік көшірменің салыстырмалы түрде қабілетсіздігін көрсетеді. Мұнда шығыстанушы ғалымдар үшін ежелгі қолжазба кітаптарының түпнұсқа дереккөз ретіндегі баспаның және одан кейінгі кезеңнің көшірмелерінен артықшылығы тағы бір рет расталады.

Рас, біздегі қолжазба кітаптарында да кемшіліктер жоқ болса керек, бірақ бұл бір емес, бірнеше көне «Рашахот» қолжазба кітаптары Үнді баспасы мен Хорезм аудармасы нұсқалары аударма көшірмелерінің Ясауи сектасына қатысты ақаулы екенін бұл қолжазба кітаптары арқылы дәлелденген.

III. 2003 жылы Ташкентте жарық көрген «Рашахот»-тың транслитерация басылымының «Хәкім ата» тарауында зерттеушілер тарапынан берілген ескертпесінде: «Хәкім Ата мен Сүлеймен Ата шын мәнінде бір кісі болып және оларды жеке тұлға ретінде қабылдағаны қате пікір болған», – деп жазылуы біздің ойымызша онша дұрыс емес, біздің ойымызша Сүлеймен ата мен «Данышпан сопы» бір адам болуы мүмкін.

Шежіре, даталар тарауында «Сейіт ата мақоматы» және «Тухфатуз-зоирин» шығармалары салыстырмалы түрде шынайы дереккөздер болып саналады. Себебі біріншісі – осы ұрпақтан тараған ғалым ғұлама болса, ал екіншісі – оны мәңгиттер әулетінің шахзадасы жазғандықтан болса керек. Себебі біріншісі өз ұрпағын басқалардан жақсы біледі.

Бұл ретте ұстаз академик Садриддин Айинийдің «Самария» кітабы авторы Абу Тохирқожа туралы айтқан сөздері төмендегі авторлар туралы да орынды болып табылады: «Абу Тахирқожа өз бабасы болған адамн туралы қате жазбаса керек». Дәл сол сияқты Сейіт ата мақоматы авторы өз бабасы туралы жаңылспаса керек деп ойлаймыз. «Тухфатул-зоирин» шығармасы авторы да мангиттер дәуірінің ғалым шахзадасы ретінде өз дәуіріндегі барлық деректер оған таныс болған үшін, оның жазбалары да ақиқатқа жақын.

1. кейінгі кезеңдегі басылымдардағы кейбір елеулі шатасуларға байланысты Саъид атат мен Сейіт ата кейде бір адам болып, кейде бір есіммен жазылады, бұл басқа ғылым адамдарының шатасуына әкеледі. Алайда, бірі – Қожа Ахмет Яссауи халифасы, екіншісі – Зеңгі атаның халифасы.

Араб алфавитіндегі екі есімнің жазылуы әр түрлі және мағынасы әр түрлі болғанымен, жаңылыстырып бір адам кейпіне көрсету жағдайлары әлі де бар. Біреуі  «Саъид» (бақытты мағынасында), ал араб алфавитінде (Айн ‘) әріп арқылы жазылады; екінші жақтың айтылуында «Сайид» (Пайғамбардың ұрпағы мағынасында), ал сценарийде (йо-и) әрпімен жазылады. Сонымен, шын мәнінде, бұл екеуі бөлек адамдар.

1. Тағы бір мәселе-аттас тарихи тұлғалар кейде шатастыратын 4-5 адам бар. Бұлар: қазіргі дәуірде абдырап қалған Саъид ата мен Сейіт аталардан басқа, Шейх Сайид Ахмед (оның қабірі Самарқандта, пірі Шейх Шамсуддин Озганди), Сайид Ата Соний (кейінгі Сейіт ата, әйгілі адам, оның қабірі Шофирконда орналасқан бірінші Сайид әкесінің ұрпағы болған) және т.б. 19 ғасырдың 20-жылдарында профессор Фитрат Шейх Сайид Ахмадпен Сейіт ата шатастырмауға шақырған еді. Бір қызығы, қателескендердің барлығы Яссауи сектасының қайраткерлері.

Енді тарихи тұлғалардың даталарындағы шатастыруларға келсек.

1. Қожа Ахмет Яссауидің (1166 ж. қайтыс болған) бірінші халифасы Мансур ата 1197 жылы қайтыс болды деп есептеледі. Яссауидің екінші және үшінші халифаларының қайтыс болған күндері анық емес. Алайда, барлық деректерге сүйенсек, төртінші халифа Хәкім ата 1186 жылы қайтыс болған. Алайда, халифалардың сандық реті көбінесе пірдің қайтыс болғаннан кейінгі қызметіне сәйкес орналастырылатыны белгілі. Тіпті Яссауидің өзі Хамаданидің алдыңғы халифалары (Барки мен Андокилер) қайтыс болғаннан кейін үшінші халифа аталып әрекет етті. Бірінші халифа Мансұрдың әкесінен 11 жыл бұрын төртінші халифа Хакимнің әкесі қалай қайтыс болды? Халифалар арасында қайтыс болған бірінші адам ретінде Хаким атаны бірінші халифа деп атауға болады ма?! Мақамоттардың көпшілігінде халифалардың даталары алдыңғы халифа қайтыс болғаннан кейін ғана белгіленді. Пір қайтыс болғаннан кейін санақтың астындағы халифалар жоғарыдағы халифаларға бағынды.

VII. Ең қызықтысы сол – Хәкім ата (1186 ж. қайтыс болған) әкесінің халифаларымен Зеңгі атаның (1258 ж. қайтыс болған) қайтыс болған күндер арасындағы айырмашылық 72 жасты құрайды және бұл Пір муридтері арасындағы ең үлкен қашықтық және оған сену өте қиын. Осы даталарды көре отырып, зерттеуші  Муридтің пірі кездескеніне күмәндануы немесе Хәкім ата мен Зеңгі ата арасында тағы бір-екі пір болуы керек деген елеске баруы мүмкін. Сондықтан (Зеңгі ата мен Сейіт атаның арасындағы белсенділік даталарын да) сала мамандары (соның ішінде күндерін) қайта қараса, жаман болмас еді.

VIII. Кейбір дереккөздер Хәкім атаның үш ұлы болғанын алға тартып, әкесінің екі үлкен ұлы Хорезмге – Имам Замахшаридің (Джорулла) қызметіне жіберілгенін жазады. Сұрақ туындайды, 1075-1144 жылдары өмір сүрген имам аз-Замахшаримен 1186 жылы қайтыс болған Хәкім атаның ұлдары арасында қандай байланыс болуы мүмкін? Ақыр соңында, имам қайтыс болған кезде Хәкім атаның өзі 30-35 жаста еді.

1. Сейіт атаның қайтыс болған күндері туралы ежелгі дереккөздерде де, қазіргі басылымдарда да көптеген түсініксіздіктер бар. Мысалы, «Тухфатуз-зойринде» қайтыс болған күні 1292 жыл деп жазылған, ал жоғарыда аталған Яссауи мақаматтарында» қолданатын «Ислам энциклопедиясында» 1311 жыл деп айтылған. 20 ғасырдың басында профессор Фитрат 710/1310 жылғы датасын, Тахир Ишонның «Тазкирай Накшбандиясында» 708/1308 жылғы күнін, ал соңғы 35 басылымның тағы бір басылымында 702/1323 жылы күндерін Сейіт атаның қайтыс болған жылы ретінде көрсетеді. Мұндай шатасулар кез-келген зерттеушінің шатастырады және біз осы саланың мамандарына ең алдымен осы даталарға қатысты шатасуларды түзету бойынша зерттеулер жүргізуге кеңес береміз.
2. Сейіт ата мен Өзбекханның қарым-қатынасына қатысты кейбір мәселелер де зерттеу мәселесі болып табылады. Өйткені, бұл мәселені қарастырған кезде бірнеше және әртүрлі даталар айтылады және бұл ғылым адамдарының назарын аударады. Өзбекхан туралы айтылғанын пайдаланып, көптеген ежелгі және қазіргі заманғы басылымдар Өзбекханының шежіресі туралы біраз түсініксіздікке жол беретінін атап өткен жөн. Өзбекханның әкесінің аты бір дереккөзде Тақтухан, екіншісінде Тақтағухан, үшінші дереккөзде Туғралхан деп аталуы зерттеушілерді алаңдатады және бұл мәселені де нақтылау қажет.

Сондай-ақ кейбір деректерде Өзбекханның хандығы 1312-1342 жылдар аралығында, ал Сейіт ата 1292 жылы қайтыс болған деп жазудың да мағынасы жоқ. Оның үстіне, біздің еліміздегі байыпты ғалымдардың басқа деректерінде Өзбекханның 750/1349 жылы қайтыс болғаны жазылған. Жоғарыда аталған даталарды көргенде, біздің ойымызда еріксіз сұрақ туындайды: егер бұл даталар рас болса, Сейіт ата қашан қайтыс болды және Өзбекхан исламды қашан қабылдады? Өзбекхан Сейіт атамен қашан кездесті, хандық дәуірінде ма немесе алдын-ала ма? Өзбекханның қайтыс болған жылы анық па? Көріп отырғанымыздай, тарихи даталар бір-біріне мүлдем сәйкес келмейді және осы саланың мамандары осы тарих туралы сұрақтарға жауап таппай, кезең бойынша зерттеулерді толық жүргізе алмайды.

1. Сейіт ата шежіресіне қатысты кейбір сұрақтар туындайды, сондықтан бұл шежірелер түпнұсқа кітаптар мен жеке кітапханалар саласында негіз ретінде пайдаланылғаны жөн болар еді.

Сондай-ақ, шежірелер туралы түсініксіздікті қарастырайық! Кезі келгенде Ташкент облысындағы Сейіт атаға тиесілі қабір туралы айтуға болады, Ол Сейіт атаға тиесілі болмауы да мүмкін, ал бәлқім – сол ұрпақтың тағы бір атақты ақсүйегінің қабірі болуы да мүмкін. Себебі, Сейіаташылар әулетінен шыққан бірнеше көрнекті тұлғалардың ата-бабаларының атымен аталуына байланысты «Кейінгі Сейіт ата» (келесі Сейіт ата) деген лақап атқа ие болғаны тарихи түрде белгілі. Бұл әйгілі ұрпақтарының бірінің қабірі.

Ислам энциклопедия 205 бетте: «Сейіт ата – Сейіт Ахмет ибн Сейіт Әбу Бәкір (? – 1292 немесе 1311 ж.) – Ташкентте туып-өскен, білім алған Яссауи ағымының ірі өкілі. Зеңгі атаның екінші халифасы. Сейіт ата өзінің әділ істерімен, тариқатқа барар жолдағы қажырлы еңбегімен ғана емес, жиһадқа қатысуымен де танымал. Өмірінің соңында оның Ташкенттен Арал өңіріне көшіп, сол жерде қайтыс болғаны туралы нақты айтылған.

Исламдық энциклопедия 91-92 беттерінде: «Зенгі ата  – оның шын есімі Айқожа ибн Ташқожа (?-1258 ж) – әулие, емші. Ташкентте туып-өскені туралы жазбалар бар. Ахмет Яссауидің ұстазы – Арстанбаб ишанның ұрпағы (шөбересі). Зеңгі (занджи) өте қара болғандықтан осылай деп айтылды. Мистицизмді насихаттады. Ел-жұрттың малын бағып, падашы болған. Аңыз бойынша, оның қарамағында болған мал жайылымда жайылғаннан кейін кешке үйге қайтып келе жатқанда, адамдардың егініне кірмей, бір шөкім шөп жемей қайтқан екен (осы себепті малшылар Зеңгі атаны өздерінің пірі деп санайды).