ақ ши алаша ши ши есік
киіз басатын ши күзу шиі қазан жапқыш
қар ұстағыш қабырғалық мал соятын ши
масахана саба төсегіш сақар ши
тұс ши терезе жапқыш ши қора
ши есік шом шым ши
ораулы ши өре ши шым ораулы ши
5. Ою-өрнекаттарына түсінік
“Қазақтар оюлар әлемінде өмір сүреді” – деп, Әлкей Марғұлан
(67, Казахская юрта и ее убранства) айтқандай, қазақтар қолынан шыққан нәрсенің ою ойылмағаны, өрнек салынбағаны болмайды.
Өрнек аттары:
Айшық – жарты ай бейнесiндегi өрнек.
Алақұрт – ирек өрнек.
Ат ауыз – ат аузына ұқсас өрнке.
Ашатұяқ – өрнек түрi.
Бағдар – өрнек түрi.
Баспа – инемен тiккен кесте.
Батқы – бедер.
Батырма – былғары бетiне батырып салынатын өрнектер.
Бедер – өрнек, әшекей, нақыш, мәнер.
Бедершi – шебер.
Безеу – әшекейлеу, көркемдеу.
Бөрiқұлақ – қасқыр құлағына ұқсас өрнек.
Дайра – оюдың бiр түрi.
Ебелек – шыр айналған нәрсенiң “ұршық басы” бейнесiн
көрсететiн ою, өрнек.
Егiз – жұптасып қайталанатын өрнектер.
Ендiрме – шиде, терме-бауларда, кiлем-алашаларда кездесетiн ою-өрнек аты.
Жауқазын – жауқазын өсiмдiгiнiң гүлi тәрiздес ою-өрнек.
Кесте – мата бетiндегi жiппен тiгiлген өрнек.
Кестелеу – мата бетiне жiппен әшекей өрнек салу.
Көз – әсемдеп жасалған дөңгелек өрнек.
Күншығар – күннiң шығу сәтiн бейнелейтiн өрнек.
Қолтықша – үшкiл өрнек.
Қосмүйiз – қошқар, арқар мүйiзiне ұқсатып салатын ою-өрнек.
Қошқармүйiз – қосмүйiз.
Мәнер – шеберлердiң бiр-бiрiнен өзгешелiгi, қолтаңбасы.
Нақыс – ою-өрнек, нақыш.
Оймыш – ағашқа, сүйекке, тасқа, метал бұйымдарға ойып түсiрiлетiн бедер.
Ою – сәнделетiн нәрсенiң бетiне түсiрiлген өрнек,
Төрткiл – сүйiрлеу төрт бұрышты етiп салынатын өрнек.
Түйетабан – түйенiң табанына ұқсас ою.
Ұшқалақ – барлық әшекей iсiне тән үш мүйiздi, үш
тармақты, үш жапырақты өрнек.
Үркергүл – кесте тiккенде, күмiс бедерлегенде үркер жұлдызына ұқсас өрнек.
Шыбын қанат – шыбынның қос қанатына ұқсас ұсақ өрнек.
- Киіз үй мүліктерін сәндеуге пайдаланылатын ою-өрнек атаулары
Ай Айбалта Айбас
Аймүйіз Айшық Алақан
Алақұрт Аламыш Алаша
Алтыбасар Арпабас Атауыз
Атерін Атізі Ашатұяқ
Айыртұяқ Арқармүйіз Баған өрнек
Балға Балдақ Балта
Балық көз Баспа Батырма
Бастырма Бедер Безек
Бес дөңгелек Бес жапырақ Бескүл
Бестемше Бой өрнегі Бота тірсек
Бөрікөз Бөріқұлақ Бунақ
Бұрма Бұтақ Бүлдірген
Бүркөз Бүрме Гүл
Гүлдірайхан Дақ Доға
Дөдеге Егіз Өндірме
Ергенек Жапырақ Жармагүл
Жауқазын Желі Жетігүл
Жол Жолақ Жұлдыз
Жұлдызгүл Жұлдызқұрт Жүрекше
Жыланбауыр Жіліншік Ирек
Ирексу Итемшек Иттабан
Иттіс Иық Кавказ
Кәрнез өрнек Кемпірқосақ Кеңірдек
Көз Күмбез Күн
Көпбұрыш Кіреш Қабырға
Қазмойын Қазтабан Қармақ
Қарта Қиықша Қоза
Қолтық Қолтықша Қосалқа
Қос дөңгелек Қос мүйіз Қос құлақ
Қос тіл Қос таңдай Қос бұрым
Құмырсқа із Қыркүйек Құс жолы
Құсмұрын Құсқанат Құсқұйрық
Құстабан Дөңгелек Ебелек
Қошқар мүйіз Қырықмүйіз Қысқаш
Құстұмсық Қыршақбкас Маралмүйіз
Масақ (башақ) Мойнақ Моншақ гүл
Мөр Мүйіз Омыртқа
Ойма Оймақ оймыш
Он екі таспа Ою Өкше
Өркеш Өріс Өткерме
Райхан Керегекөз Көбелек
Самұрық Селебе Селеубас
Су Сыңарөкше Сырға
Табақ Тақта (тақтай) Таңба өрнек
Таңдай Тарақ Тармақ өрнек
Текемет өрнек Терме Теріс бұтақ
Тиек Тоқпақ Торкөз
Төрткүл Төртқұлақ Тұмар
Түйетабан Тырна Тіс
Үркер Үш құлақ Үшкіл
Шақпақ Шақша Шапыраш ою
Шарбақ Шаршы Шатыраш
Шот ою Шөжебас Шөміш өрнек
Шиыршық Шимай Шыбын қанат
Шынжыр Шыжбақай Шыныгүл
Шытырман Шырмауық Шұжық өрнек
Райхангүл Сағат бау Салпыншақ
Тұмарша Тұмар тіс Түлкібас
Түйемойнақ Ырғақ Ілмек
Ірбіт өрнек тағы басқалары
