А.Л. Кунның құжаттар топтамасы

Атақты ориенталист және өлкетанушы Александр Людвигович Кун 1840 ж. мұғалімнің отбасында дүниеге келген. Бастауыш білімді Ставрополь губерниясындағы гимназияда алған, сосын Петербург университетінің шығыс тілдері факультетіне түсіп, оны 1865 ж. «араб-парсы-түрік топтары бойынша» кандидат дәрежесімен бітірді. Өз мансап жолын А.Л. Кун 1866 ж. Оренбург генерал-губернаторлығыкеңсесінің үстелбастығы болып бастады. 1868 ж. 24 қарашада Түркістан генерал-губернаторлығына шенеунік қызметіне ауысты, ол генерал-губернатордың қарамағында болды. 1874 ж. 1 мамырда Түркістан генерал-губернаторлығы қарауындағы оқу ісі жөніндегі жеке тапсырмалар бойынша аға шенеунік болып тағайындалды. Ташкентте Түркістан өлкесінің оқу ұйымдарының Басқармасы құрылған кезде, А.Л. Кун оның бірінші инспекторы болды. Ол бұл қызметте 1876 ж. 1 қаңтарынан 1882 ж. 20 қыркүйегіне дейін болды. Түркістанда қызмет атқарған жылдары ол Әулие Станиславтың 3-ші дәрежелі (1873 ж.), Әулие Аннаның 3-ші дәрежелі (1872 ж.) ордендерімен, Георгий-Владимир лентасына тағылған «Хива жорығы үшін» медалімен (1873 ж.) және Әулие Владимирдің қылыштары бар 4-дәрежелі орденімен (1874 ж.) марапатталды.

А.Л. Кун Түркістандағы қызметінен 1882 ж. кетті: генерал-губернатор К.П. фон Кауфманның созылмалы ауруы кезінде генерал-губернаторлықтың әкімшілігінде үлкен өзгерістер орын алды. Ресей империясының Ағартушылық министрлігінің ұсынысы бойынша Кунды Вильноға ауыстырды, онда ол Вильно оқу өлкесінің басшысының көмекшісі б олды. Бұл қызметті о л өзінің 1888 ж . 24 қазан, 48 жаста қайтыс болуына дейін атқарды.  А.Л. Кун Түркістанның тарихы мен мәдениетін зерттеуге үлкен үлес қосты, зерттеушілер үшін көлемді мәліметтер қалдырды. Түркістандағы 15-жылдық қызметі барысында ол Орталық Азияның түрлі аймақтарындағы көптеген ғылыми экспедициялар мен әскери жорықтарға қатысты. Соның ішінде Ескендіркөлдегі ғылыми экспедиция (1870 ж.) және Шахрисабзға (1870 ж.), Хиваға (1873 ж.) және Қоқанға (1876 ж.) жасалған жорықтар бар.  1870-1872 жж. А.Л. Кун Түркістанның этнографиялық, археологиялық, тарихи және кәсіптік-техникалық көрінісіне арналған «Түркістан альбомын» жасаушылардың бірі болды. Одан басқа, ол ғылыми-зерттеу жұмысымен, сондай-ақ түрлі мәдениет пен өнер ескерткіштерін, қолжазбалар мен құжаттар жинақтаумен айналысты.

А.Л. Кун Лондондағы халықаралық ориенталисттер съездіне өкіл болып барды және Париждегі Тірі шығыс тілдері институтының корреспондент-мүшесі болып сайланды (1874 ж.). 1875 ж. ол Петербургтағы Халықаралық ІІІ ориенталисттер конгресін дайындау бойынша комитетте жұмыс істеді, ал 1876 ж. наурызда Ресей археологтар қоғамының толық мүшесі болды. Түркістанда қызмет ету жылдары А.Л. Кун үлкен көлемді материалдар жинай алды, оның ішінде қолжазба кітаптар, тарихи құжаттар мен Орталық Азия бойынша түрді сапар жазбалары қамтылған. Осы материалдардың үлкен көлемі қазіргі кезде Санкт-Петербургте Шығыс қолжазбалары институтының жанындағы Шығыстанушылар архивіндегі оның жеке қорында сақталуда. Бұл Орталық Азияның этнографиясы мен тарихын зерттеу үшін құнды  дереккөз. Қор 300-ден астам мұрағат істерінен тұрады. Кезінде Б.В. Андрианов сол жерде сақталып тұрған Хива хандығының тарихы бойынша материалдарды зерттеген. Осы жерда біз Ахмед Ясауи мазарының вакфтық шаруашылығына қатысты тарихи құжаттарға сараптама жасауға тырысамыз. Бұл құжаттардың Кун мұрағатында болуы кездейсоқтық емес. 1870-ші жылдары оның негізгі қызметі Орталық Азияның мәдениеті мен тарихы бойынша түрлі жазбаша ескерткіштерді жинақтауға бағытталды. Мұны оның өзі де: «Шахрисабз қожалықтарындағы экспедицияны пайдалана отырып, мен, Заравшан округінің бастығы генерал-майор Абрамов мырзаның рұқсатымен оның отрядына қосылдым. Менің бұл экспедицияға қатысудағы міндетім жергілікті тілдердегі кітаптар, қолжазбалар мен құжаттарды мүмкіндігінше көп жинау болатын», деп атап өткен. 1873 және 1876 жылдарындағы Хива және Қоқан әскери жорықтарына қатыса отырып, Кун одан да көп құжаттар жинай алды. Нәтижесінде 1870 жылдан 1878 жылға дейін Түркістан генерал-губернаторы К.П. фон Кауфман Императорлық бұқаралық кітапханаға А.Л. Кунның еңбегінің арқасында Орта Азияны жаулау барысында иелік еткен көптеген қолжазабалар мен материалдарды жеткізді. Фон Кауфманның топтамасы деп аталатын қорда, қолжазбалық кітаптардан басқа, 4000-ға жуық тарихи құжаттар бар. Ахмед Ясауи Орталық Азия тарихындағы танымал тұлғалардың бірі болды. Оның Түркістандағы мазары осы аймақ халықтарының әлеуметтік және рухани өмірінде терең із қалдырды. А.Л. Кун дәл осындай тұлғаларға қызықты. Ол мазарларға, медреселер менмешіттерге қатысты, сондай-ақ хандар мен шенеуніктердің кеңселеріне қатысты көп тарихи құжаттар жинақтады. Зерттеуші мүмкіндігінше түпнұсқаларды жинауға тырысты, бірақ ол қолынан келмесе, жергілікті әкімшіліктің көмегімен көшірмесін жасады. Ахмед Ясауидің ұрпақтарынан мазар құжаттарының түпнұсқаларын алу мүмкін болмағандықтан, А.Л. Кун уезд бастығынан олардың сенімді көшірмесін алуға ықпал етуін сұрады. Мұның дәлелі – 1872 ж. 15 маусымдағы Түркістан уездінің бастығы майор А.Г. Реймерстің А.Л. Кунге жазған жауап хаты.

А.Л. Кунде екі түрлі мақсат болған деген болжам жасауға болады. Біріншісі – Петербургке жіберу үшін дайындалған құжаттар топтамасын байыту. Екіншісі – Түркістандағы вақф мәселесін зерттеуге деген айқын жеке қызығушылық, бұл өз кезегінде әкімшілік тәжірибеде пайда болған мәселелерді жақсы түсінуге мүмкіндік берді. Осы ретте 1872 ж. 29 мамырда «Туркестанские ведомости» газетінде жарияланған «Вакуфы» мақаласын еске салған дұрыс. Онда Түркістандық құжаттар аталмайды, дегенменде соңғы көшірмелер ол жақтан 20 мамырда алынған. Оның жеке мұрағатында Ахмед Ясауи мазарының тарихына қатысты бірде-бір мақалалар жобасы немесе жұмыс материалдары жоқ. 1874 ж. Түркістанның оқу ісі бойынша ерекше тапсырмалар бойынша аға шенеунік қызметіне тағайындалғаннан кейін А.Л. Кун өзінің осы қызметіне көп көңіл бөліп, шынайы ғылыми жұмыстан алыстап кеткен болуы да мүмкін. А.Л. Кун өзінің Түркістандағы қызметі аяқталғаннан кейін, 1882 ж. құжаттар көшірмесін өзімен бірге алып кетті. А.Л. Кун қайтыс болғаннан кейін олар басқа да іс құжаттарымен бірге шығыстанушының жеке мұрағатына кірді және ұмытылды. Құжаттардың бұл көшірмелері де және олардың түпнұсқалары да ХІХ ғ. ортасы – ХХ ғ. вақфтық қатынастарды зерттеу бойынша өткізілген кең ауқымды зерттеулерден тыс қалды. Тіпті 1974 ж. Түркістанда және Атабай ауылында құжаттардың жаңа топтамасы табылған кезде де, ешкім Кунның мұрағатындағы құжаттарды есіне алмады. Мазар құжаттарын ғылыми айналымға енгізу, 1897 ж. 29 тамызда Түркістан әуесқой археологтар үйірмесінің (ТКЛА) отырысында Н.П. Остроумовтың мазарға Тимурдың берген сый грамотасы туралы баяндамасынан басталды. Бір жылдан кейін құжаттың тексті жарияланды. 1901 ж. Құжат А.А. Диваев тарапынан тағы бір рет жарияланды, ал Н.П. Остроумов 1910 ж. екінші рет осы грамотаға жүгінді. 1912 ж. А.И. Добросмыслов грамотаның ескіорысша аудармасын жариялады. А.А. Диваевтың орыс және қазақ тілдеріндегі мақаласы 2006 ж. Түркістанда қайта жарияланды. Сый грамотасында Садр Шайхтың (Ахмед Ясауидың ағасы) ұрпағы Мир-‘Али Шайхқа Қожа Тұмасы бұлағынан бастау алатын Янгич арығы мен онымен суарылатын жерлер, сонымен бірге Қожа Тұмасынан алыс емес жердегі бақты әулиенің мазары пайдасына вақф ретінде беру туралы айтылады. Сый грамотасының түпнұсқалығына қатысты әртүрлі пікірлер айтылды. Алайда құжаттың түпнұсқалық дәрежесіндегі кемістікке қарамастан, ол бірнеше ғасыр бойы оның иегеріне аталған меншікке иелік ету құқығымен қамтамасыз етті және билік ауысқан жағдайда жаңа құжаттар алуға негіз болды. Ахмед Ясауи мазарының құжаттарымен байланысты маңызды оқиғалардың бірі, 1974-1975 жылдары Түркістан қаласы мен Атабай ауылында жаңа құжаттардың табылуы болды. Бұл табылу туралы алғашқы жарияланымға сәйкес, ол XVIII ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басына қатысты 1000-нан астам құжаттар жинағынан тұрды.

Кейіннен В.К. Шуховцов осы жинақтан ХІХ ғасырға қатысты 12 құжаттың суреттері мен орыс тіліндегі аудармасын жариялады. Бізге белгілі болғанындай, қазіргі кезде, Алматы қаласында тұратын В.К. Шуховцовтың қолында құжаттар сақталған. Өкінішке орай, бізге бұл құжаттармен танысу мүмкіндігі кәзірше туған жоқ. А.Л. Кун мұрағатындағы Ахмед Ясауи мазарының құжаттар топтамасы әлі күнге дейін ғылыми айналымға енгізілмеген, ал оның құрамы тіпті мамандарға да беймәлім. Сондықтан біз осы мәліметтердің бастапқы сараптамасын ұсынамыз.

Ахмед Ясауи мазарына қатысты А.Л. Кун мұрағатындағы құжаттар, 175 (96 парақ) іс бумасында, тек біреуі ғана 174 (бір парақ) іс бумасында сақталады. Жоғарыда аталып өткен Түркістан уезді басшысының А.Л. Кунге жазған хаты, сонымен бірге құжаттардың мазмұнының сараптамасы олардың Ахмед Ясауидің қызы Гаухар Хуш-тадждан тараған немересі, Шейх Ахмед Қарашықының ұрпақтары болып саналатын Рахматоллах-қожа нақиб ‘Али-Акбар-қожа нақиб-ұлына, Шариф-қожа ‘аздер Бехбуд-қожа ‘аздер-ұлына, сондай-ақ Насроллах-қожа шайх ал-ислам Исхак-қожа шайх ал-ислам-ұлына тиесілі түпнұсқалардан көшірілгенін көрсетеді. Насроллах-қожадан 21 сый грамотасының, 2 ивайат, бір талап арыздан бас тарту актісі (хатт-и иқрар), бір вақф грамотасы және бір шежіренің көшірмесі жасалғанын оның мөрі дәлелдейді. Екі жерде Рахматоллах-қожадан 18 сый грамоталарының, екі вақф грамоталарының, бір хатт-и иқрар және бір шежіренің көшірмесі жасалғаны туралы жазбалар бар. Сонымен қатар, Шариф-қожадан сый және вақф грамоталарының, сондай-ақ шежірелердің көшірмелері жасалғаны айтылады, бірақ олардың саны көрсетілмеген.

Біздің есеп бойынша, жинақта парсы және түркі-шағатай тілдеріндегі 77 құжаттар сақталған, ол Алматы топтамасынан әлдеқайда аз. Мұның себебі, мазарға қатысты барлық құжаттардың көшірмесі емес, тек маңызды деп есептелгендерінің көшірмесі жасалған. Көшірмелерде мөр иелерінің аттары жазылған, олардың сенімділігі куәландырылған және олардың түпнұсқалармен тексерілгені көрсетілген. Көшірмелер Құл-Ахмед-қожа а‘лам Хал-Мұхаммед-шейх ‘аздер ұлының және Түркістан қаласының ақсақалы Шер-Мұхаммед мыңбасы Мулла Бай-Мұхаммед ұлының мөрлерімен расталған. Көшірме жасау жұмыстары 1872 ж. 20 мамырында аяқталып, құжаттар дәптерлерге тігілген және мөрленген.

Алматы топтамасы 30 сый грамоталары мен билеушілер және наместниктердің үкімдерінен тұрады. Осындай типтегі құжаттардың Кунның топтамасында (соңына дейін көшіріліп үлгермеген құжатты есепке ала отырып) 60 данасы (заттаңбалар мен ‘инаятнамалар) бар. Ең алдыңғысы болып шибанид Абу Са‘ид-ханның (1531-1534) сый грамотасы табылады, оның датасы джумада ал-аууал айы 931 х.ж. (1530 желтоқсан – 1531 қаңтар). Ең кейінгі құжаттар қоқан ханы Сұлтан Саййид-хан (1863-1865) және оның регенті ‘Алимкули амирлашкар (1865 ж. қайтыс болған) тарапынан раби‘ ал-аууал айы1280 х.ж. (1863 тамыз-қыркүйек) берілген.

Шибанидтер (1501-1601), Аштарханидтер (1601-1747), Маңғыттар (1747-1920) және Мингтер (1711-1876) әулеттерінің билеушілері, олардың өкілдеріг, сондай-ақ қазақ хандары (1465-1847)мен сұлтандары берген сый грамоталары. Бұл құжаттарда Ортақ және Суйра арықтары вакф болып табылатыны туралы, сонымен қатар Түркістан қаласында шейх ал-исламның, нақибтың, мирасадтың және мутаваллидің ағайындалуы туралы айтылады. Өз заманында сыйграмоталары Шейх Ахмед Қарашықы ұрпақтарының Ахмед Ясауи мазарын бақылау мен вақф меншігін басқаруды талап ету үшін дәлел қызметін атқарды. Онда Шейх Ахмед Қарашықы ұрпақтарының шежіресінен көптеген аттар аталады.

Бізде Алматы топтамасында шежіре туралы мәлеметтер жоқ. Ал А.Л. Кунның топтамасында Ахмед Ясауи ұрпақтарының шежіресі (ХІХ ғ. редакцияланған) түркі-шағатай және парсы тілдеріндегі 5 көшірмесі бар. Үш шежіре мазмұны бойынша бір-біріне жақын. Оқиғалар Исхақ Баб дәуірінен басталады және шейх ал-ислам, нақиб және ‘аздер шежіресімен аяқталады, ХІХ г. мазардың бақылауы солардың қолында болды. Төртінші шежіреде, ол Рахматоллах-қожа нақиб тарапынан көшіріп жазу үшін берілген, онда ‘Абд ал-‘Азиз ибн Катта-қожа парсы тілінде өлең түрінде жазылған «Насабнаме-йи манзума» атты шығарма келтірілген. Бұл шығарманың сыни тексті шығарылған. Түркі-шағатай тіліндегі бір шежіренің соңы жоқ. Шейх ал-ислам, нақиб және ‘аздер отбасыларының алғашқы үш шежіресінде, егер кей оқиғалар суреттемесін ескермесек, өзара айтарлықтай үлкен айырмашылық немесе ешқандай қайшылықтар жоқ. Бұл үш шежірелер, осыған ұқсастармен салыстырғанда, олар әкесі тарапынан Ахмед Ясауидің кіші інісі Садр-шейхпен байланыстырылмағанымен ерекшеленеді. Шежірелерде ‘аздер, шейх ал-ислам және нақиб отбасылары Ахмед Ясауидің ұрпақтары болып табылатыны көрсетілген. Шейх Ахмед Қарашықының қасиеттері ерекше аталып өткен – оның шығу тегі де, рухани байлығы да. Мысалы, Ахмед Ясауи немересі үшін Ахмед деген атты өзі таңдаған, оны қызы Гаухар Хуштадж Сүлеймен Уәлиден туған. Ахмед Қарашықы туылған кезде Ясауи оның аузына үш рет түкірген және сәби кезінен оның тәрбиесімен айналысқан. Осылайша, шежірелерде оның иегерлері өз легитимациясын Ахмед Ясауидің ұрпағы ретінде негіздегісі және өз шығу тегін қоғамға жаңа тәсілдермен көрсеткісі келді. Олардың әрекеттері сәтті аяқталды, және ХІХ ғ. басынан бастап Садр-шейхтың ұрпақтары Ахмед Ясауи мазарындағы билігінен толықтай айырылды. Кейбір жазбаларда көшірмелерге қатысты, Насроллах-қожада екі риуаят бар болды деп айтылады. Топтамада үш риуаят бар. Онда мазар вакфын басқарушылар мен Ортақ және Суйры арықтарындағы вақфтық жерлерді пайдаланушы шаруалар арасында пайда болған келіспеушіліктер көрініс тапқан. Мысалы, олардың бірінде Ортақ арығындағы вақфтық жерлерді пайдаланушы және сол үшін өнімнің 1/5 көлемінде танабана төлейтін шаруалардың оның орнына өнімнің 1/10 көлемінде ушр төлеуді талап еткен арыздары туралы айтылады. Алайда риуаятта, Түркістан жерлеріне харадж салығы төленетіндіктен шаруалардың арыздары негізсіз екендігін атап өтеді. Риуаяттарға қосымша қойылған мөрлердегі аттар олардың Қоқан хандығы дәуірі мен патшалық кезеңге жататынын айқындайды. Топтамада парсы тіліндегі үш вақфтық грамоталар сақталуда. Олардың бірі – Түркістаннан тоғыз шақырым қашықтықта орналасқан Қарашықтағы Асадоллах-шейх ибн ‘Алим-шейхтың ханақахының вақф-намесі. Басқа екі вақфтық грамоталар Ташкенттің билеушілері ‘Азиз Парваначи (ережеп 1263 х.ж. / 1847 ж. маусым-шілде), сонымен бірге құсбегі Нар-Мұхаммед (зу-л-хидджа 1269 / 1853 ж. қыркүйек-қазан айы) тарапынан берілген. Осы грамоталардың ішінде 822 х.ж. раби‘ ал-ахар (1419 ж. сәуір-мамыр) айымен белгіленген Асадоллах-шейхтың вақф-намесі ерекше маңызға ие. Вақф-наменің көшірмесінде датаның астында Шахрух сұлтанның, ақза ал-құзат Хусамуддиннің және Тұрсын Ахмед ибн Сүйініш-қожа-ханның есімдері көрсетілген. Бұл дата Шахрух сұлтан дегенде Тимурид Шахрух (1409-1447) екенін болжауға мүмкіндік береді. Вақфтық грамотаға сәйкес, ханақах ғимаратын Исхақ Баб салдырған, ондасондай-ақ оның қасында ескі медресе, рабат және кесене бар екендігі айтылады. Асадоллах-шейхтың қолында Әмір Темірдің ұлы сияқты, беделді билеушіден вақфтық грамота болуын, ең дұрысы, Садр-шейхтың ұрпақтарына берілген сый грамотасына жауап деп қабылдауға болады. Вакф-намеде көрсетілген Асадоллах-шейх үш шежіренің иелері – нақиб Рахматоллах-қожаның он бірінші, шейх ал-ислам Насроллах-қожаның жиырма екінші және ‘азизлар Шариф-қожаның жиырмасыншы буындағы атасы болып табылады. Вақфтық грамота мазарды басқаруға деген талаптарда маңызды рөл ойнады. Вақф-наменің маңызды нүктелерінің бірі болып, онда көрсетілген Исхақ Баб салған ханақах табылады. Агиографиялық шығармаларда Сайрамдағы Исхақ Баб Меккеден қажылықтан келгеннен кейін Қағбаға ұқсатып салған Чубин мешіті туралы айтылады. Бұл сюжет кейіннен Исхақ Бабтың ұрпақтары шежірелеріне өтті. Вақфтық грамотада бұл сюжет басқаша түсіндірілген: Исхақ Баб салған Қарашықтағы қасиетті ханақах және Шейх Ахмед Қарашықының ұрпақтары ие болған оның шейхы қызметі шығу тегінің тектілігіне тағы бір дәлел болып табылады. Топтамада түрлі мазмұндағы тағы бес құжат бар, олар отарлық дәуірге жатады. Бұл 19 шаруаның шейх ал-ислам Насроллах-қожаның, нақиб ‘Али Акбар-қожаның және ‘аздер Шариф-қожаның Ортақ және Сүйрі арықтарындағы вақфтық жерлерге қамқоршы ретінде тағайындалуын мойындаған құжаттар (1271 х.ж. сапар айы / 1854 ж. қараша-желтоқсан); генерал Черняевтың мазарды тексерген кезінде Ахмед Ясауи ұрпақтарының генеалогиясын бекіту туралы анықтама (1864 ж.); Ортақ арығындағы вақфтық жерлерді пайдалану туралы мазардың әкімшілігі мен шаруалар арасындағы талас шешімі (1284 х.ж. раби‘ ал-ахар айы / 1867 ж. тамыз); Түркістан уезді басшысының нақиб Рахматоллах-қожаны мутавалли қызметіне тағайындау туралы бұйрығы (1868 ж.); Бахадыр-шейхтың ұлы Ибрахим-шейхтың Қоқанға жасаған қызметтік сапары туралы рұқсат-анықтама (1878 ж.). 174 іс бумасында тек бір құжат бар, онда Ахмед Ясауи мазары вақфының кірістері туралы қысқаша анықтама берілген. Құжат уезд бастығының сұранысынан кейін дайындалған, сондықтан ол «бек дәрежеліге и‘лам қыламын», яғни «билеуші дәрежесіне ие шенеунікке хабарлаймын» деп басталады. Құжатта Ортақ және Сүйрі арықтары бұдан былай мазардың вақфтық меншігіне кірмейтіні және мемлекеттік қазына пайдасына салық салынатыны анықталған. Құжатта Түркістан және Ташкент қалаларындағы вақфтық керуен-сарайлардың кірістері туралы ақпараттар келтірілген.

Мұнда келесі сұрақ туындайды: құжаттардың түпнұсқалары қайда? Көрсетілген сый грамоталары расында болды ма? Мысалы, Насроллах-қожа, шейх ал-ислам отбасының мүшесі, отарлаушы әкімшілерге түрлі орталық азиялық билеушілерінің өзінің ата-бабаларын шейх ал-ислам қызметіне тағайындағаны туралы 18 сый грамоталарын көрсеткен. Оның 14-ін біз Кунның топтамасынан кездестіреміз. Ал  кейбіреулері Ахмед Ясауи ұрпақтарының басқа арыздарында айтылады. Жоғарыда көрсетілген үш отбасының (‘аздер, шейх ал-ислам және нақиб) өкілдері түпнұсқаларын қолдарында сақтап қалған болуы мүмкін. Бүгінгі күнге дейін олар Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұрағатының сәйкес қорларында анықталмаған (ӨР ОММ). Тек ‘Азиз Парваначиның вақф-намесінің түпнұсқасы ӨР ОММ қорында сақталған. Ол көшірмесімен текст бойынша да, сфрагистикалық детальдары бойынша да ұқсас.

В.К. Шуховцов пен А.Л. Кунның топтамасында сақталып келе жатқан құжаттар бір-бірін толықтырады, олардың арасында өзара байланыс пен логикалық бірізділік бар деген болжамымыз бар. Мысалы, В.К. Шуховцовтың мақаласындағы нөмірі Т-262п (бір сурет) құжаттың текстін алайық. Бұл белгісіз билеушінің 1258 х.ж. рамазан айында (1842 ж. қазан-қараша) жасалған Шариф-қожаны‘аздер қызметіне тағайындау туралы өкім, дәл осы құжат А.Л. Кунның топтамасында да бар. Сондықтан, А.Л. Кунның топтамасындағы көптеген  көшірмелерінің түпнұсқалары Алматы топтамасында сақталуы әбден мүмкін.

Қорытынды ретінде, мазарлар туралы мәліметтер нарративті дереккөздерде жиі кездесетінін айтуға болады, алайда бұл ақпараттар зерттеліп жатқан тақырып бойынша тарихи процесстің тұтастығын қайта қалпына келтіруге мүмкіндік бере бермейді. Дегенменде тарихи құжаттарда макротарихта мінсіз әлеуметтік-экономикалық картина қалыптастыра алмайды. Бірақ, бір мазарға қатысты материалдарды кешенді зерттеу,микротарихта және просопографиялық аспектіде лайықты нәтижелер береді. А.Л. Кунның топтамасындағы құжаттар нақиб, шейх ал-ислам және ‘аздер қызметінің иелеріне тиісті болды, олар ХІХ ғ. Ахмед Ясауи мазарын және Түркістан қаласының рухани өмірін өз бақылауларына алды. Ахмед Ясауи мазары құжаттарының негізінде тек мазардың тарихын ғана емес, сонымен қатар Сырдария алқабындағы XVI ғ. – ХХ ғ. басындағы қалалардағы жер-су қатынастарын да айшықтауға болады. Ең маңыздысы, құжаттар әлеуметтік топтар мен Ахмед Ясауи ұрпақтарының түрлі буындары арасында болған қақтығыстарды зерттеуде айтарлықтай дереккөз қызметін атқарады. Екі топтамадағы құжаттарды салыстырмалы зерттеу Орталық Азия тарихының түрлі салаларын зерттеуде айқындық енгізеді.

Султонов Уктамбек. (қазақ тіліне аударған  Жансая Бек)

ИСТОРИЧЕСКИЕ ДОКУМЕНТЫ МАВЗОЛЕЯ ХОДЖА АХМАДА ЙАСАВИ Серия «Религиоведческие исследования в ЕНУ им. Л.Н. Гумилева» кітабынан алынды