Көне иран әдебеиеті мен мәдениетінің асыл жауһарларының бірі Аттар Нишапури мұрасы. Ақынның «Мәнтик әт-Таир» шығармасы түркі халқына XV ғасырда өмір сүрген Әлішер Науаи арқылы жетті деуге болады. Құпияға толы ғажап шығарма мен оның авторы шығыс шайыры әйгілі ирандық ақын Аттар Нишапуридің өмірбаянына қысқаша шолуды назарларыңызға ұсынамыз.
Аттар Нишапуриді ұлықтау күні Иран күнтізбесі бойынша фарвардин айының 25-і күні, яғни сәуірдің 14-іне сәйкес келеді.
Фарид-ад-дин Мохаммед бен Ибрахим Атта́р алтыншы ғасыр мен жетінші ғасырдың басында өмір сүрген ақын. Ол Нишапурда дүниеге келген және сүнниттік мұсылман болған. Ол хижраның 618 жылы моңғол шапқыншылығы кезінде қаза тапты. Оның бізге жеткен құнды әрі әдемі туындыларының қатарына «Илаһи-наме», «Жұмбақ-наме», «Қасірет-наме», «Тазкере әл-әулия», «Насихат-наме», «Аштар-наме», «Ножа әл-хиджаб», «Баян әл-аршад», «Отыз мезгіл», «Бұлбұл-наме», Хиляж-наме және Байланыс-наме және т.б. жатады.
Бұл ұлы ақынның стилі – маснави, ғазел, рубаи. Оның қабірі Нишапурда орналасқан. Аттардың барлық құнды кітаптарын түсіндіру, қайта жазу бір-екі кітапқа сыймайды. Бірақ біз маснавиде және парсы тілінде жазылған «Мәнтик әт-Таир» деп аталатын және аллегориялық жолмен тәмсіл ретінде рухани мінез-құлық, оның қиындықтары мен жағдайларын құс (мынау не? ) әңгімесі түрінде баяндаймыз.
«Мәнтик әт-Таир» – 4600-ден астам бейттен тұратын оның маңызды туындыларының бірі. Тақырыбы құстардың өздері үшін патшаны таңдауы және оларды самұрыққа бағыттау және самұрық пен отыз тауық арасындағы күрделі диалогы болып табылады.
حله ای بود از طریقت در برش افسری بود از حقیقت بر سرش
گفت ای مرغان منم بی هیچ ریب (شک) هم برید حضرت و هم پیک غیب
آنکه بسم الله در منقار یافت دور نبود گر بسی اسرار یافت
Сондай-ақ «Мәнтік ат-Таирдің» құрылымы бойынша, Аттар кіріспеде алдымен Құдай мен ардақты Пайғамбарды (с.ғ.с.) сипаттаумен бастайды:
آفرین جان آفرین پاک را آن که جان بخشید و ایمان خاک را
این کتاب به زبانهای متعددی از جمله به زبان انگلیسی چاپ شده است.
Белгілі болғандай, мистицизмнің кезеңдері әртүрлі формада берілген. Шейх Аттар мистикалық сапар мен мінез-құлыққа жетудің жеті кезеңі бар дейді, олар:
Махаббаттың жеті қаласы деп аталатын төмендегідей 7 кезеңнен тұрады: 1- Ізденіс 2- Махаббат 3- Мағрифат 4- Тыныштық 5- Таухид 6- Таңданыс 7- аталатын жоқшылық пен пәнилік.
Ізденуші махаббат қаласының жеті сатысының біріншісін іздеп, тыныштық таппайды, бірақ махаббатқа негізделген екінші кезеңде ол рационализмнен бас тартып, жолдың барлық кедергілеріне жалындаған махаббатпен төтеп береді. Білім деп аталатын үшінші бөлігінде жанға қамқорлық жасау және илаһи мойынсұну нәтижесінде физикалық және адамдық қырынан алшақтап, ақиқаттың мәніне бой алдырады.
Тыныштық сатысында (төртінші кезең) материалдық мәселелерді шетке қалдырып, ақиқаттың илаһи сипаттарынан ләззат алады. Бірақ таухид деп аталатын бесінші кезеңде ізденуші ғаламның барлық сұлулығы мен сан қырлылығын ақиқаттың таза әрі теңдесі жоқ мәнінен көреді. Таңдану деп аталатын алтыншы кезеңде ізденуші өзінен де, жан дүниесінен де бейхабар болып, оның қалатынын немесе өлетінін білмейді. Ал оның жүрегінде илаһи сырлардың ұшқындары көрініп, тілінде сырлы рухани шындықтар ағып жатады.
Жоқшылық пен пәнилік деп аталатын жетінші кезеңде іздеуші тек абсолютті болмыс пен таза болмысты түсініп, абсолютті жойылуға жетеді. Иә, іздеуші бұл баспалдақтардан өткеннен кейін Алланың алдында құрдымға жетіп, (Алланы) ғана көреді және бар болмысымен: «Лә илә иләһә иллаһ» дейді
Румидің де Аттарға деген ықыласы ерекше, әдемі өлең жолдарымен былай дейді:
هفت شهر عشق را عطار گشت ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
آنچه گفتم در حقیقت ای عزیز آن شنیدستم من از عطار نیز
من آن مولای رومی ام که از نطقم شکر ریزد و لیکن در سخن گفتن غلام شیخ عطارم
Али Акбар Талеби Матин
Иран Ислам Республикасының Қазақстан Республикасындағы
елшілігінің мәдени істер жөніндегі кеңесшісі
