Қылует қашан жабылды?

 Сержан Оразбай, Түркістан облысы саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау бойынша өңірлік комиссия жұмысшы тобының мүшесі, Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ доценті, аға оқытушы.

 Өткен ғасырдың 1920-1950 жылдарындағы Кеңес өкіметінің дінге қарсы саясаты Қазақстанның әр аймағында бірнеше бағытта жүзеге асты. Бұл қозғалыстың қоғамдық өмірдегі көрінісі дін өкілдері мен діндарлардың қызметіне толық тыйым салуды көздейтін іс-әрекеттен байқалады. Дін қызметкерлеріне қарсы ымырасыз күрестің сипатын төмендегідей бірнеше салаға жіктеп көрсетуге болады:

1. Дін өкілдері, ахун, ишан, молда, мүдәррістерді жазалау, қуғын-сүргінге ұшырату;

2. Діни ғимараттарды, мешіттерді, медресе, зәуия, текке, қылует т.б. исламдық маңызы бар орындарды жаппай жабу, материалдарын басқа мақсаттарға пайдалану үшін бұзып алу;

3. Діни әдебиеттерді, кітаптар мен қолжазбаларды, оқулықтарды тәркілеп алып кету немесе көптің алдында өртеу;

4. Діни рәсім- жоралғылардың, мереке мен мейрамдардың, дәстүр мен салттардың орындалуына жол бермеу, бұл үшін арнайы бақылаушылар тобын жасақтау т.б.

Тарихи тұрғыдан зерделеген кезде Қазақстан топырағында мың жылдан аса уақыт бойы өмір сүріп келіп, халықтың дүниетанымына, сана- сезіміне, ұлттық менталитетіне, дәстүріне, ойлау жүйесіне терең із қалдырған дін Ислам екендігі айқын танылады. Әсіресе түркі жұртының ұлы тұлғасы Қожа Ахмет Ясауи өзінің сопылық ілімін жайған кезден бері Ислам осында тіршілік ететін ұлыстардың өмір салтына айналып кетті. Діннің әлеуметтік, мәдени, рухани құбылыс ретінде халықтың тұрмысымен біте қайнасу үрдісі бірқатар күрделі сатылардан өтті. «Исламдану үрдісінің ортағасырлық Қазақстанда сонау VIII ғасырдан бастау алып, Х-ХІІ ғасырларда шарықтау кезінен өткені (Қарахандар дәуірі), одан кейін екінші діни-мәдени өрлеу Алтын Орда кезінде Қазақстанның далалық аймақтарында толық және біржолата ислам үстемдік құрып, осы негіздер болашақта сақталып отырғаны себебінен Қазақ Хандығы толыққанды мұсылман мемлекеті ретінде дамығанын батыл түрде айтып дәлелдеу керек. ХІХ-ХХ ғғ. бас кезінде де ислам діні Қазақстанда жалпы бірқалыпты  деңгейде болды, маңызды қоғамдық рөл атқарды, тек саяси жағдайларға және Еуропа өркениетінің келе бастауына байланысты оның мазмұны  мен қоғамдық өмірде көрініс беру формаларына белгілі өзгерістер енді» [1, 68]. Бұндай өзгерістер дін тараған барлық аймаққа тән екендігін ескере отырып, Қазақстанда таралған Исламның негізгі өзегінен ауытқымағанын, басты ұстын ретінде адамның ішкі жан дүниесін көркейтетін қырына басымдық бергенін баса айтқан жөн. Мұндай игі мақсат үшін діни білім беруді мақсат еткен көптеген діни ғибадат орындары, әсіресе қылует, текке, зәуиялардың салынғаны, олардың түгел дерлік ХХ ғасырдың ортасына дейін қызмет етіп келгендігі ақиқат. Айта кетерлік маңызды жайт, Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, әсірес Түркістан өңірінде дін ілімін жетік меңгерген ғұлама, ишан, ахун, молдалар тізбегі өте берік негізде қалыптасып, дәстүрлі жолға айналған болатын. Түркістандағы, Қарнақ, Шаян елдімекендеріндегі және көршілес Өзбекстандағы Бұхара қаласында орналасқан, сопылық сипатта білім беретін медреселер Орта Азиядағы ең үлкен мұсылмандық оқу орындары болып танылды.

Өлкеге Кеңес өкіметі орнағаннан кейін, яғни 1920 жылдардың соңынан бастап большевиктер мұсылман халықтары арасында бақылауды күшейтті, олар исламға қатаң саясат жүргізе бастады, соның ішінде мешіттердің жабылуы, әдебиеттерді тәркілеу және т.б. жүзеге асты. Түркістанның ұлттық- азаттық күштерінің исламдық және түріктік қозғалысы бел алады деп есептеген кеңес үкіметі мұсылманшылыққа қарсы күреске білек сыбана кірісті. 1928 жылдан бастап СССР-да сталиндік биліктің сипатына сәйкес түрде дінге қарсы белсенді және кең ауқымды күрес басталды. РСФСР ВЦИК және СНК 1929 жылғы 8 сәуірдегі «Діни ұйымдар туралы» қаулысы, іс жүзінде, биліктің шіркеуді мемлекеттен бөлу туралы ұстанымынан бас тартқанын білдіреді. Қазақстанда дінге қарсы саясат Голощекиннің қазақ ауылдарын кеңестендіру жоспарының маңызды идеологиялық тұғыры болды. Ислам дінін жоюға бағытталған әрекеттер жаппай колхоздастыру шараларымен, молдалардың, дін өкілдерінің сенімді көмекшісі болып саналған «буржуазиялық ұлтшылдармен», байлармен таптық күреспен тығыз байланысты өрбіді. Жауыққан атеизм саясаты 30-жылдары өзінің шырқау шегіне жетті.

1928 жылы ВЦИК-тің діни орындарды Кеңестік мәдени-ағартушы мекемелеріне беру туралы қаулысы шықты. Заң негізінде «босап қалған» мешіттер мен шіркеулерді ерікті түрде беруді немесе қолдануды қарастырғанымен, шын мәнінде, жаппай қырып-жою әрекеті басталды. Билік Мешіттер, медреселер, шіркеулер монастырьлар әкімшілік тәртіпте, бұқараның «талабымен» жабылып жатқандай сыңай танытты. Бұдан бөлек, әртүрлі «заңдық» негіздер орын алды: ғимаратты шаруашылықтан тыс мақсатта пайдаланғаны үшін, діни мүліктерді ұрлағаны үшін т.б.

Мешіт, медресе ғимараттары тек кинотеатрлар мен клубтарға беріліп қана қойған жоқ, сонымен қатар оларға радиотораптар орналастыра бастады, сонымен қатар қоймаларға, асханаларға, ат қораларына да айналдырды. Кей жерлерде құлшылық үйлері қиратылды; діндарларды жәбірлеу орын алды, имамдар мен молдаларға қинап арақ ішкізуге, темекі шектіруге тырысқан жағдайлар   болды.   Әулиелердің,   белгілі   діни   тұлғалардың   мазарлары, кесенелері    жермен-жексен    етілді,    құнды    бұйымдар    қолды    етілді.

Мәліметтерге қарағанда, 1929 жылдан 1933 жылға дейін Қазақстанда 198-ден астам мешіттер мен шіркеулер жабылған [2, 14].

Профессор Б.Бабажанов сол кезде зияратқа тыйым салатын бірнеше пәтуаның жарық көргенін айтады. Оларды мешіттерде жұма намазында уағыздау міндетті  саналған. Тіпті  сол пәтуалар 1947 жылы «Совет шарк мусулмонлори» журналына жарияланады. 1947 жылдан бастап САДУМ-ға қарамайтын зиярат орындарын жабу, жойып қирату жөнінде тапсырмалар түседі. Жергілікті әкімшілік оны жаппаған жағдайда прокуратураны іске қосатын. Тапсырманы орындамаған басшыларды қызметтен босатып, үстінен іс қозғады. Бұл 1937 жылғы репрессияның жалғасы сияқты көрінді. Жергілікті басшылықтың қорыққаны сонша: халық зияраттауы мүмкін деген кішігірім мазарлардың бәрін қиратты. 1947 жылдың өзінде аумағы шағын Түркіменстанда 388 әулиенің мазары жойылды. Қазақстанда да мазар қирату, мешіттерді бұзу немесе басқа мақсатқа пайдалану кампаниясы қарқынды жүрген[3, 323].

Бұл саясат Түркістан өңірінде өте қарқынды сипат алды. Мұнда ғасырлар  бойы  қалыптасқан  діни  рәсім-жоралғыларды  жою  мақсатында «Жауыққан құдайсыздар ұйымы» жұмысын бастады, жер-жерлерде «Қызыл отаулар» құрылды. Архивтерде сақталған құжаттарда 1928 жылы 5 мамырда әйелдердің «Қызыл отауы» жайлы ақпараттар берілген, сондай-ақ паранжамен күрес барысы мен «Халықаралық қалыңмалды тоқтату күнін» мерекелеуге дайындық шаралары баяндалған. Осыған қатысты баяндаманың бұрыштамасында «Көшпелі «Қызыл отаулардың» ауылдағы мәдени- ағартушылық жұмыстардың жалғыз орталығы» екендігі айтылып, партияның бұл бағыттағы жұмысының күткен үмітті ақтағанын тілге тиек етеді. [4]. Сонымен қатар Кеңес билігінің діни мерекелерге қарсы күресі де тоқтаусыз жүргізіліп отырғанын архив құжаттары айғақтайды. Мәселен, СССР Министрлер Кеңесі жанындағы діни культтер ісі бойынша Кеңес төрағасы Полянскийге, СССР Министрлер Кеңесі жанындағы діни культтер ісі бойынша Кеңестің Қазақстан бойынша өкілеттісі Сабитовке жіберілген баяндамада Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі «Құрбан айт» мейрамының өту барысы сипатталған.

«Түркістан ауданында Құрбан айт мерекесі өтті. Мереке күні Түркістан қаласының бір мешітіне 6000 адам айт намазын оқу үшін жиналды. Мешітте адамдардан ақша жиналып, ол шамамен 35 мың рубль болды. Мұндай мейрам Сайрам ауданында да өтті» деп көрсетілген [5]. Түркістан қаласында діндарлар негізінен «Қылует» мешітінде жиналатыны айтылған.

Мешіт өзінің атауын Түркістандағы маңызды рухани тәлім-тәрбие мекеніне баланатын «Қылуеттен» алады. Кеңес өкіметі орнамай тұрғанда Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің маңында адамдар жылына екі мәрте қырық күн бойы оңашаланатын жер асты орындары, яғни қылуеттер жұмыс істеп тұрған. Ел аузындағы әңгімелерге қарағанда, мұнда 50 000 – 60 000 адамға дейін шілханаға түсіп, қырық күн бойы рухани ілім үйреніп, жүректі, көңілді кірден тазалап шығатын болған екен. Қылует сопылық ілімде үлкен маңызға ие.   Ғалымдардың   айтуынша   «қылует»   сөзі   арабша   «халуатун»   яғни

жекелену, оңашалану деген мағынадан шығып, Жаратушыға дүниеден бөлек, оңаша отырып құлшылық жасайтын орын деген мағына береді. Мұнда негізінен ғұрыпты құлшылықтың біріне жататын «зікір» ғибадаты орындалатын болған. Қожа Ахмет Ясауи пайғамбар жасы 63-ке толғанда қылуетті арнайы салдырып, қалған өмірін осы жерде өткізгендігі зерттеушілердің еңбектерінде кездеседі. Оның осы дағдысы кейіннен үлкен дәстүрге айналып, өзінің бойындағы жат мінезімен күрескісі келген адам оңашаланып, нәпсімен күресуді жөн санаған.

«Ислам. Энциклопедический словарь» атты кітапта «Қылует» ұғымы ХІ ғасырдан бастап түркі халықтары арасындапайда болып, ХІV ғасырға дейін Таяу шығыс пен бүкіл мұсылман әлемінетарағаны туралы «Халаватия (түрік. Халаветия) – XIV ғасырдың соңындаИранның солтүстік–батысында пайда болған сопылық бауырластық.Бауырластық алғашқыда түрік халықтарының арасында пайда болып,ортаазиялық түркілік мистикалық мектебінің кейбір идеяларын (Ахмад ал-Ясави) қабылдаған және маламатийа және календарийа дәстүрлерініңықпалына қатты ұшыраған»- деген анықтама береді [6, 5].

Жер асты мешіті Сайрам мешіт құрылысында, Маңғыстау өңіріндегіШопан ата мешіті, Бекет ата мешіті, Шақпақ ата мешіті, Сұлтан үпі жерастымешіті, Қараман ата жерасты мешіті, Жоласқан жерасты мешіті, Ишан қожаата жерасты мешіті, Бұхарадағы Бахауитдин құрылыс кешенінде, Пскентауданындағы «Янтақ» селосында, Самарқандағы Шахи-Зинда құрылысында,Ташкенттегі Зайнутдин – баба мавзолейінде, және Құсам инб- Аббас мавзолейінде кездеседі. Сондай-ақ, Мәулана Сафи ад-дин Орын Қойлақының«Насабнамасында» мұндай мешіттер Отырарда және Сырдың батыс бетіндегі Зернұқ (Уәсидыс) қаласында да болғандығы жазылады.

«Үлкен қылует» жерасты мешітіне археологиялық зерттеу жұмыстары1940 жылы архитектор А.Л.Шмидт жасаған макеттен басталған деуге негізбар. «Қылует» жерасты мешітіне жүргізілген археологиялық зерттеулер осымакетті негізге алады. Е.Смағұлов, Ф.Григорьев, А.Итеновтердің «Очерки поистории и археологии средновекового Туркестана» атты еңбегінде «1940жылы Үлкен қылует жойылғанға дейін сәулетші А.Л.Шмидт ағаштан жәнепапье-машеден Қылуеттің интерьерінің макетін жасады. Оны ХХ ғасырдың Іжартысындағы Қылуеттің келбетін анықтау үшін қолдануға болады»,-деген пікір білдіреді [7, 138]. Қылуеттің бұзылу себебі жергілікті билік өкілдері оның кірпіштерін май зауытын салуға қолданған.

«Қылует» жерасты мешітінің 1940 жылдарға дейін жұмыс істеп тұрғанытуралы көнекөз қариялардың ауызша деректері дәлел болса, екіншіден,белгілі орыс ориенталисі В.А.Гордлевский өзінің «Концепци историиТуркестанского святилища» атты еңбегінде «Үлкен Қылует» жерасты мешітітуралы: «ХХ ғасырдың бірінші жартысына дейін Қожа Ахмет Ясауидіңжолын ұстанушылар оның құлшылық еткен орнына мыңдап (жиырма мыңғадейін) жиналатын болған», – деген мәлімет береді [7, 136].

Алайда  өлкеде  Кеңес  өкіметі  орнағаннан  кейін  көп  ұзамай  адамдардың қылуетке түсуіне тыйым салынғаны жайлы архивте сақталған құжаттарда арнайы қаулылар және жергілікті тұрғындардың, дін өкілдерінің құзырлы органдарға қылуетті қайта ашуды сұраған өтініш хаттар кездеседі. Мәселен, Түркістан облысы қоғамдық-саяси тарихының мемлекеттік архивінде сақталған құжатта 1929 жылы 8 қаңтарда Түркістан Қалалық кеңесі төрағасы Ахметовке жолданған екі бірдей өтініш хат талқыланады. Бұл өтініште жыл сайынғы «Қылуетке» түсудің уақыты келгені айтылып, бұрын бұл рәсімге иелік етіп келгендердің «Әзиздер» деп аталатын қожалар екені келтіріледі. Бірақ бұл жылы олар бұл іске араласпайды делінген. Соған қарамастан, жергілікті тұрғындардың өтініші қанағаттандырылмаған. Осыған қарап, 1929 жылға дейін «Қылуетке» түсу дәстүріне толықтай тыйым салынған деп айтуға болғанымен, ел арасында жасырынып шілханаға түсетіндердің болғанын жоққа шығаруға келмейді. Бір айта кетерлігі, осы құжатта Қожа Ахмет Ясауи мен қожалар туралы мынадай қызықты мәліметтер келтіріледі:

«При   дальнейшем   расследовании   вопроса   оказалось   следующее: «Хазрет-Султан-Ясовия» погребенный в посвященной ему мечети «Хазрет- Султан», имел троих сыновей: Накипа, Азизляра и Шейх-Ислама, от которых произошло потомство ходжей, состоящее из 3-х родов: «Накип», включающего в себя около 80 хозяйств, «Азизляр» – около 70 хозяйств и

«Шейх-Ислам» около 120 хозяйств и пользующиеся правами владельца мечети-могилы своего Предка. Во главе каждой из родовых групп находятся несколько наиболее зажиточных и наиболее развитых людей, которые держат в своих руках всю общественность родовых групп и распоряжаются природными экономическими богатствами населяемых группами участков района. Эти наиболее выдающиеся представители ходжей являются наиболее заинтересованными в устройстве ежегодного моления паломников в мечети «Хазрет-Султан», дающего ни большую сумму дохода в виде пожертвований и    вытсупают    в    качестве    организаторов    и    руководителей    моления «Хильват»[8].

Архив материалдарынаназар аударатын болсақ, тек Оңтүстік өңірлерде 1047 мешіттің мүліктері тәркіленді, оның 51-і  мектептер мен клубтарпайдасына, ал 838-і экономикалық қажеттіліктерге жұмсалды [9]. Оның ішінде, Ислам дінінің орталығы, өзегі болған, мың жылдан астам уақыт бойы отырықшы және көшпелі халықтардың рухани мұқтаждығын тұтастай өтеп келген Түркістандағы діни білім беру және құлшылық орындарының орасан зор зардап шеккені айқын. Сондықтан архивте жинақталған осы мәселеге қатысты деректердің барлығы да түбірлеп тексеруді қажет етеді. Кеңес өкіметі орнағанға дейін Қазақстанда қанша діни орындар, мешіттер мен медреселер, қылуеттер, жерасты мешіттер болды, осылар түгел айқындалып, арнайы зерттеу жүргізілгенде ғана тарихи шындыққа қол жеткізуге мүмкіндік туады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи-мәдениеттанулық

зерттеу). – Алматы, 2002.

3. Нуртазина Н. Борьба с Исламом: религиозная политика Советской власти в Казахстане в 20-40-е годы ХХ века. – Алматы: Қазақ университеті, 2008.
4. Керімбай С., Төлеген М., Нәби Ә., Тасболат А. Яссауи феномені. 3- басылым. – Алматы: «Отбасы хрестоматиясы», 2021.
5. ТОҚСТМА.Ф.26.Оп.1.Д.812.Л.16-17
6. ТОМА.Ф.1353.Оп.2.Д.2.Л.2-3
7. Тұяқбаев М.  Қылует.  –  Түркістан:  «Әзірет  Сұлтан»  мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы,
8. Е.Смагулов,  Ф.Григорьев,   А.Итенов.   Очерки   по   истории   и археологии средновекового Туркестана. – Алматы: «Ғылым»,
9. ТОҚСТМА.Ф.29.Оп.1.Д.429.Л.65-69
10. ҚР ОММ, 119-қор, 1-тізбе, 246-іс, 15-16-парақтар.