Ғұлама ғалым Мағзұм Ағзам

Біз бұл кітапта Сабұлт қожалардың даңқты бабаларының бірі болып табылатын ғұлама ғалым Мағзұм Ағзам туралы да айтпай кете алмаймыз. Ол заманында Орталық Азия аумағындағы ең атақты дінтанушылардың бірі, әйгілі нақшбандия ілімінің аса ірі теоретигі ретінде кеңінен танылған. Бабаның толық аты-жөні – Саййид Ахмад ибн Мәуләнә Жалал ад-Дин Ходжаги әл-Кәсәни әл-Дахбеди Махдуми Ағзам (1461-1542). Мұндағы «Сайид» деген есім оның дербес, төл шежіресі Мұхаммед Пайғамбардың өзінен басталатынын көрсетсе, Ахмад – өзінің жеке аты, ал Мәуләнә Жалал ад-Дин – әкесінің ныспысы, Ходжаги – қожа әулетіне жататынын көрсетеді, аяғындағы Кәсән – туған жерінің атауы, Дахбед – кейін тұрған қишлағы, сонымен бірге «Махдуми Аъзам» (біздіңше – Мағзұм Ағзам) ғылыми атағы болып табылады.

Мағзұм Ағзамға бұл титулды, ілімдік дәрежені өзінің ұстазы Мәуләнә Мұхаммед Қази (Қады) берген екен. Бұл тіркестегі «мағдуми», яғни біздіңше, «мағзұм» кәлимесі «ұстазына шын берілген, дарынды, қабілетті шагирд (шәкірт)» деген ұғымды меңзесе, «ағзам» ләмі «ұлы», «тақсыр», «ғұлама» лексемаларымен мәндес болып келеді. Сонда бұл тіркестің толық мағынасы «ұлы шәкірт», «ұлағатты имам» болып шығады. Мұндай лақаб атты ұстазы оның терең біліміне, кемел қабілетіне айрықша риза болып, шектен тыс тәнті тұрғасын таңса керек.

Шын мәнінде Махдуми (Мағзұм) Ағзам кім еді? Біз бұл ыңғайда ең алдымен оның генеалогиялық дарағына аз-кем тоқталып өтейік. Ол, біздің қолымыздағы шежіре кестесіне қарағанда, әділетті, тура жолды төрт халифтің соңғысы – Хазіреті Әли ибн Әбу Тәліб пен Пайғамбардың кенже қызы Фәтима аз-Захрадан туған Имам Хұсейіннің 20-шы жұрағаты, суфизмнің белгілі қайраткері Бұрханиддин Қылыштың тікелей ұрпағы болса, біздің Шәмші Бүзірік бабамыздың бесінші атасы болып шығады. Тарқатып айтқанда, бізге көптен мағлұм шежіреде «Саид Мәуләнә Ахмад Мағзұм Ағзам» деп атап көрсетіліп отырған ұлы бабадан Ысқақ қожа туса, одан Шәді қожа, одан Убайдулла қожа, одан Шайб қожа тарайды, одан кейін дарақтың бір бұтағы Шаһ Бүзірікке, яки сабұлт қожалардың ірге тартатын атасына келіп тіреледі. Бұған қатысты барша мәліметтерді «Жомеъул-макомат», «Равойихул-кудс», «Тухфатул-зоъирин», «Тазкираи азизон», «Хидоятнаме» сияқты ілкі мәнбелерден табуға болады. Ал белгілі шығыстанушы Әшірбек Муминов өзінің зерттеуіне сілтеме жасап, Мағзұм Ағзамның анасы жағынан Қожа Ахмет Ясауи (1103-1166) сынды ғұламаға барып қосылатынын алға тартады.

Мағзұм Ағзамның әкесі Сайид Жалал-ад-дин үлкен жүректі, терең білімді ғалым кісі еді. Сейидтер тегінен шыққан оның халық арасындағы беделі толассыз өте жоғары болды. Мұны жұрттың бәрінің онымен сөйлескенде, дәйімі қаратпа сөз сыңайында «мәуләнә», яғни «ұлы ұстаз» деген эпитетті іле қосып айтатыны да айғақ. Егер өзбек сейидтерінің мәнбелеріне сүйенсек, бұл мауләнәнің өз әкесі – Сайид Жамал-ад-дин, ал оның әкесі – Бұрхан-ад-дин, оның әкесі – Сайид Амир Мажнүн, оның әкесі Сайид Бұрхан-ад-дин Қылыш болып өріліп шығады. Бұлардың соңғысы, яғни Қылыш ата Ферғана өлкесіндегі жалпы жұртқа мойындалған шейх және тәсаввуфтегі (суфизм іліміндегі) биік (зор) ұстаз саналған. Бір сөзбек айтқанда, Мағзұм Ағзамнан сақталып қалған шежіреге және сенімді тарихи айғақтарға сәйкес, кәсән руы, яғни Мағзұм Ағзам түп атасы Мұхаммед Мұстафа Пайғамбарға дейін 22 буын болып жетеді екен. Мұны енді өзіміз сүйеніп жүрген қазақ қожалары арасындағы шежіре мәліметтерімен салыстырып қарасақ, небәрі аздаған ғана ауытқушылық кездесетініне, онда да кісі есімдеріне қатысты болар-болмас өзгерістер бар екеніне көз жеткізер едік. Сонымен, бізде Мағзұм Ағзамның, яғни Саид Мәуләнә Ахмад Қожа Мағзұм Ағзамның өз әкесі Саид Жалаладдин болса, оның әкесі – Саид Бұрханқожа, оның әкесі – Саид Бұрханаддин, оның әкесі – Саид Әмір Диуана, оның әкесі Саид Бұрханаддин болып тарқатылады. Мұнда өзбек нұсқасы атап көрсеткен Жамал-ад-дин орнында бізде Бұрханқожа тұр. Басқалай аттарда алшақтық жоқ. Тек өзбек вариантындағы Саид Амир Мажнун бізде Саид Әмір Диуана болып, тізбектегі бір ат ауытқып түскен, бірақ бұлардың мағыналарында үндестік бар. Бұдан әрі Мағзұм Ағзам да Алланың елшісіне дейін 22-ші буын (тұқым) қалпында барады.

Мағзұм Ағзам 1461 жылы (хижра бойынша 899 жылы) Ферғананың көне байтағы – Кәсән шаһарында өмірге келді. Тау басынан құлап ағатын, сәл төмен түскесін Сырдарияға барып құятын Тарағай (қазіргі аты – Нарын) өзенінің жағасындағы ауа райы жанға жайлы, керемет жерде орналасқан кенттің көркі келісті еді. Ол Қараханидтер әулеті билік құрған кезеңде осы өңірдегі, Ұлы Жібек жолы бойындағы жақсы абаттандырылған, жасыл желекке малынған ең сұлу елді мекендердің біріне айналды. Бұл тарихи қала қазір де бар, ол бүгінде Қасансай деп аталады.

Кішкентайынан өте әсершіл болып өскен Сайид Ахмад әке-шешесінің қалауымен мал да бағады. Оған табиғат аясында оңаша жүрген осы кездердің де пайдасы аз болмапты. Анасы бала ұйықтауға жатарда беймалал болсын деген ниетпен оның жастығының жанына Қасиетті Құранды қойып кетеді екен. Сонда бала түсінде ылғи бір ақсақал кісінің өзіне кітап беріп, оны «оқы» деп жатқанын көріп жүреді. Таңертең оянғанда, көпшігінің қасында Құран кітабы тұрғанын байқап, қатты таң қалумен болады. Осының өзі баланы керемет сезім серпуіне бөлеумен бірге, оған тосын жігер, күш-қуат, сергек сенім береді. Ол түсінде кәтта қарияның өзіне беріп жататын кітабының не екені туралы сұрайды. Сол кезде оның Құран екенін білгесін, алдағы өмірі Кәләм Шәріппен байланысты болғалы тұрғанына, ілім жолына түсетініне күмәні қалмайды.

Осылайша білім теңізіне ерекше құштарлықпен бет бұрған Сайид Ахмад алғашқы дәрісті 1467 жылы өз әкесі Мәуләнә Жалал ад-Диннен ала бастайды. Бір жылдан соң сол өңірге аты танылған Мәуләнә Мир Сайид Әли дамулланың қарауына беріледі. Бұл кісі «сарфу нахв» (морфология мен синтаксис) ілімінің үлкен білгірі еді. Ол өзінің кішкентай шәкірті Сайид Ахмадтың білімге деген өзгеше ынтасын байқап, оған таным құпияларының бірінен соң бірін аша береді. Ал өте қабілетті оқушысының суфизмге ынтасы күрт өсіп келе жатқанын білгесін, оған бұдан әрі сабақты Ташкентте тұратын нақшбандия ілімінің ілгері білімпазы, ұлы ұстаз Қожа Ахрардан алуға кеңес етеді. Сөйтіп, 1473 жылы 12 жасар зерек бала анасының інісі, туған нағашы ағасы Махмудпен бірге тасты кентке сапар шегеді. Олар қалаға келіп, Кукча мешітінде кешкі намазды оқып шығып тұрған арғы жақтан бір байсал кісі келіп сәлем береді. Онымен қайырласу ишараты жасасып болғаннан кейін жасөспірім: «О, ұлы мұғалім, мен сізді білемін, мен сізді түсімде көрдім», – дейді. Онысы рас болатын. «Мен де сені көрдім. Бірақ сен мұнда мені көздеп келген жоқсың. Сен дәсәуілгіде ұлы ұстаз алдынан өтесің», – дейді сол кезде келген кісі. Осы жауаппа-жауаптың соңына қарай Сайид Ахмадтың Махмуд тағасы сөзге араласып: «Тақсыр, егер қажет деп тапсаңыз, менің осы жиенімді өзіңізге шәкірт қылып алыңыз. Ол – Кәсәндағы Ахси деген күйлі жерде жасайтын Мәуләнә Жалал ад-Дин мырзаның ұлы», – дейді. Сонда өзін «Мәуләнә Мұхаммед Қази» деп таныстырған кісі бұған: «Сендердің дегендерің болсын. Мәуләнә Жалалад-Дин жайлы, оның ағартушылық саласында жасап жүрген қызметі жайлы көп жақсы сөз естідік. Оның ұлына білім беру – біздер үшін құрмет», – деп жауап береді. Соны айтып, бала Сайидтың басынан сипап: «Балам, енді ана медресеге барып, өзіңнің құрдастарыңмен таныса бер», – дейді.

Осылайша Сайид Ахмад Ташкенттегі сол кездегі белгілі медреседе оқып білім алуға кіріседі. Ол суфизмнің нақшбандия ілімінің рухани көсемі, шейхтар тариқатының алтын тізбегі – силсиланың он сегізінші алқасы Қожа Ахрар Уәлидің (толық аты-жөні – Насыр ад-Дин Убайдулла Махмуд Шаши, 1404-1489) мүриді болады. Осы жерде бір арнайы айта кететін жайт, Қожа Ахрар бүгінгі қазақтар құрамындағы ұрпақтарына «Шайхантауыр Қожа» атымен белгілі болып отырған суфизмнің тағы бір аса ірі уағызшысы, екінші халиф Омар ибн Хаттабтың он жетінші ұрпағы Шейх Ховенди ат-Тахурдың (1355 жылы қайтыс болған) жалғыз қызынан туған жиен немересі еді. Сайид Ахмад бұл мүршиді қарауында жасы 18-ге келгенше болды. Содан кейін нақшбанди орденінің іс-әрекетін басқаруға ерік алған, нақшбандшылардың негізгі тіректерінің бірі болған Мәуләнә Мұхаммед Қазидің алғауына өтеді. Болашақ жаһанға «Мағзұм Ағзам» атымен кеңінен танылатын алғыр тәліп осыдан бастап жаңа жеке ұстазы жанында 40 жылға жуық уақыт болады. Тек содан кейін ғана мүдәррисінің дербес өз жолына түсуі дін мен ғылым үшін пайдалы болатынын айтып, талап етуімен ғана одан енші алып, бөлек шығады. Бірақ Мұхаммед Қазидің ризашылық батасын алу үшін оның нұсқауына сәйкес, Бұхара қаласына барып, Ходжаги тариқаты жеті әулиесінің зираттарына дұға жасап қайтады. Бұлардың арасында сопылық накшбандия ілімінің негізін қалаған Бахауддин Нақшбанд, Абдухалиқ Гиджуани бастаған әлеуеттері зор әулиелер бар-тын. Осылайша, 1510 жылы өзі туып-өскен Ферғана жеріне, Кәсән қаласына қайтып келеді. Ал ұстазы содан соң бес жыл кейін, 1515 жылы дүниеден өтеді.

Мағзам Ағзам 1534 жылы өзінің ағартушылық жолын ұластыру мақсатында Қашғар жеріне барады. Мұнда ислам мен нақшбандизм ілімін белсенді түрде насихаттау әрекетіне қызу кіріседі. Сол кезде Мұхаммед Садық Қашғари өзінің «Тазкереи ходжаган» («Қожалар оқиғаларын суреттеу») деген кітабында Мағзұм Ағзамды «халықтың зор құрметпен қарсы алғанын, қашғарлық хандардың (оған) бай қоныс-тұрақ бергендерін» атап көрсетеді. Мұны түрік ғалымы Қадир Туг: «VIII-IX ғасырларда қашғарлықтар жаңа дінді баяу қабылдай бастады. Ислам Арабиядан шығып, тарап жатқанда, оны енді қабылдап жатқан аймақ тұрғындары Хиджаз облысының мұсылмандары мейлінше білгір болады деп есептейді. Сондықтан дінді оның қайнар бастауынан зерттеу мақсатында олар Меккеден не Меккенің төңірегінен білімдар адамды жіберуді өтінді. Алайда, ондай мықты діндардың сол жаққа келгені туралы ешбір мәлімет жоқ. Ал Қашғар облысына қожалардың келе бастауын Махдуми Ағзамның тарихи мәліметтерінен білуге болады. Мұнда Махдуми Ағзамға дейін сахабалар, табиилер және тебе-табиилер әртүрлі уақыттарда келген. Алайда, бірде-бір ғылыми еңбекте мұнда сахабалардың келгені айтылмайды», – деп толықтыра түседі.

Осы жерде анықтама бере кететін бір жайт: Пайғамбардың көзін көрген қауым – сахабалар, ал сахабаларға серік болған топ мүшелері – табиилер, бұдан кейін тәбиилердің соңына ергендер шоғыры – тебе табиилер, осы тебе табиилерге қол берген кісілер «баб» атанған. Ал бабтардың өзін көрген жұртты «ата» дейтін болған.

Мағзұм Ағзам Шығыс Түркістен аумағында бірнеше жыл болған соң өмірінің соңын қарсы алу үшін Шайбанидтер династиясының орталығы болып тұрған Самарқандқа келіп тұрақтайды. Мұнда біраз уақыт тіршілік еткесін Жәнібек сұлтанның қолбасшыларының бірі Саид Ахмад Хасанидің ұсынысымен қаладан 12 шақырым жердегі Миенқал алқабында жатқан қазіргі Дахбед деген жерге көшіп барады. Ортағасырлық мәнбелердің дерегінше, ол жаңа жерге келгесін алдымен он тал ағаш отырғызады. Жердің аты да осыған байланысты қойылса керек. Себебі, «дагбит» сөзі, дәлірегі, «дахбед» лексемасы парсы тілінен тәржіма еткенде, «он сәмбі тал» деген мағынаны білдіреді. Кейін мұнда ол аумағы 20 гектардан асатын үлкен бау өсіреді. Осы жерде ботаника мен агрономия саласындағы ізденістерінің тәжірибелерін жүргізіп, ағаштарды будандастыру мен бір мәуеден алынатын жемісті молайту тұрғысындағы өз ойларын армансыз жүзеге асырады. Бабамыз өзінің: «Адам дін үшін жаратылмаған, ал дін адам үшін жасалған» деген сол заман үшін өте батыл да ақиқи сөзін тап осы Дағбитте тұрып жатқан кезінде, ғұмырының аяғында айтқан екен.

Мағзұм Ағзам суфизм ілімінің XV-XVI ғасырлардағы аса ірі ойшыл кемеңгері, накшбандия тариқатының теоретигі және оны жалғастырушы, сопылық орденнің ұлы ұстазы және басшысы, философ, әдеп пен фикх оқымыстысы еді. Ол нақшбандия ілімінің оның негізін қалаған Бахауаддин Нақшбандидің өзінен кейінгі екінші адамы болды. Сол сияқты халықтың кең ауқымына ықпалы жүретін көрнекті саяси қайраткер есебінде де есімін есте қалдырды. Зерттеушілердің тұжырымынша, онда орасан зор рухани қуат, адам психикасына әсер ететін тылсым күш болған. Сонымен бір мезгілде накшбандия іліміне сәйкес егіншілікпен айналасып, кәсіптің бұл түрінің барлық ұңғыл-шұңғылын меңгерген, тұқым өңдеумен және көкөніс, жеміс-жидектердің жаңа сұрыптарын дайындаумен даңқы шыққан.

Бірақ Мағзұм Ағзам өте бір күрделі де алмағайып дәуірде өмір сүрді. Сол кездері бір жағынан Темір империясының ыдырау дәуірі басталып, оның мұрагерлері арасында таққа таласқан қиян-кескі ұрыстар жүріп жатса, екінші жағынан, қалалар мен елді мекендер олардың осы қақтығыстарының негізгі нысандарына айналып, жергілікті еңбекші бұқара есепсіз зардап шегіп, әбден күйзеліске ұшыраған. «Тақ мұрагерлері арасындағы көкірек пен саяси мүдделердің текетіресі бұған дейін Сахибкирон (Сайыпқыран) Әмір Темірдің өзі ұстанып келген әділдікті сақтау қағидаттарының көпе-көрнеу бұзылуына, аяқ асты етілуіне алып барды, бұл өз кезегінде елдегі әлеуметтік-саяси ахуал мен адамгершілік нормаларына, адамдардың өмірлеріне кері әсер етті, – деп атап көрсетті өзбек ғалымы Бахтиёр Тураев осыған орай. – Шайбани-ханның Мәуреннахрды жаулап алып, орасан зор аумаққа өз билігін орнатуға ұмтылуы көп жағдайда тұрғылықты жұрттың ашу-ызасын туғызды. Сол уақытта Мағзұм Ағзам Темір империясының мәнін, оның жасампаздық рөлін керемет түсінді. Сондықтан Тимуридтер империясының тарихи және мәдени дәстүрлерін жан-жақты қолдады, тақ мұрагерлерінің текетіресін жұмсартуға күш салды, олардың бәрін Алланың атынан бейбіт өмірге, барлық күшті біріктіруге, Әмір Темірдің өнегелі өсиеттерін орындауға шақырды. Мағзұм Ағзам тақ үшін таластан туған ағайын аралық қырқыстардың, елдің ертеңгі тағдыры үшін алаңдаған қарапайым адамдардың күйзелісін өз көзімен көрді. Осы тарихи және мәдени факторлар Мағзұм Ағзамның оң көзқарасы қалыптасуына серпін беріп, оның ғылыми, философиялық және әлеуметтік-адамгершілік сипаттағы еңбектеріне әсер етті».

Мағзам Ағзам өз дәуірінің өте көптеген көрнекті кісілеріне, соның ішінде ел билеген әмірлерге ұстаз, ақылшы-кеңесші, рухани көсем болды. Бұлардың арасында Әмір Темірдің ұрпағы – ақын және ел билеуші Захир-ад-дин Мұхаммед Бабыр да бар еді. Осы жылдардың жонында ғалым Ұлы моғолдар әулетінің негізін қалаған қайраткер ақынның ағартушылық идеяларына қолдау көрсетті. Ол өте тәрбиелі, биязы, діндар, тақуа, барынша қарапайым кісі-тін. Мұны оның әрдайым әлсіздерге жәрдем беріп, білім мен ағартушылық жолына түскендерге қолдау көрсетіп жүргенінің өзі айғақтай түседі. Ал Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарих-и Рашиди» деген кітабында Мағзұм Ағзам мен Бабыр арасындағы байланыс туралы тарқатып жазады. Ғұлама ғалымның өзі болса, шәкірті ретіндегі Бабыр хақындағы ойларын «Рисолаи Бобурия» («Бабыр жайлы рисәлалар») деген еңбегінде айтып береді.

Мағзұм Ағзам бабамыздың өмір сүрген дәуірі шынында Темір империясының күні батып бара жатқан уақытпен тұспас-тұс келді. Осы пәйтте дүлей державаның қазығын қағып, негізін қалап, шегіне жеткізген ұлы қолбасшы Әмір Темірдің (1336-1405) бақиға аттанғанына да жүз жылға жуық уақыт өткен. Ол кеткесін империяны іштен іріткен қарама-қайшылықтар мен текетірестер, тұтастай алғанда, Орталық Азияны үлкен саяси, рухани және экономикалық дағдарысқа алып барды. Бір кездері жарты әлемді дірілдеткен алып мемлекет Темір ұрпақтарының өзара дайға бөлініп, билікке таласулары салдарынан бұрынғы қуаты мен күшінен айырыла берді. Осылай бір жарым ғасырға (1370-1507) жуық мезгіл дәурен сүріп, салтанат құрған Тұран империясының ақыры таяп келе жатты. Мұны ел ішінде ұсақ хандықтарға бөлінушіліктің күшеюі мен әр қайсысының басында отырған билеушілердің жүгенсіздіктері, қарақшылар мен ұры-қарылардың шектен тыс көбейіп кетулері жеделдете түсті. Бір орталықтан басқаратын қуатты тізгін, беделді билік, ортақ заң мен ереже, қағида мен қызмет болмағаннан кейін жергілікті кінәздар тайраңдап, ойларына келгендерін істеп бақты. Осының нәтижесінде ерте замандардан бері Ұлы Жібек жолының бойымен шығыстан батысқа, батыстан шығысқа керуен жеткізіп, саудасын жасап, істерін жүргізіп, мамыражай күй кешіп жүрген саудагерлер ең алдымен зардап шегіп, күйзеліске түсті. Бейбіт өмір мизамдарына үйреніп қалған көпестердің нөпір легі енді Орталық Азия территориясынан тыс тараптармен өту жолдарын қарастырып, бұл жақтарды айналып кете бастады. Бұл аталмыш өлкедегі бейбіт сауда қалпының құлдырауына, ел экономикасының құрдымға құлауына апарып соқтырды.

Бір айта кетерлігі, Тимуридтер тарихшысы Шараф ад-дин Әли Йазди ұлы қолбасшы Әмір Темір Көрегеннің өз мемлекетін «Тұран» деп танығанын атап көрсетеді. Ақсақ Темір мұны бірде, 1391 жылы қазіргі Жезқазған жеріне, Ұлытау маңына барып, Қарсақпай тауы тастарына ұйғыр жазуымен шағатай тілінде ойып жаздырған жазбасында айғақтап береді. Сонда оның түпнұсқасы: «Туроннинг султони Темурбек уч юз минг черик бирла ислом учун Туктамиш хон булгар хонига юриди», яғни «Тұранның сұлтаны Тимур-бек ислам үшін үш мың әскермен бұлғар ханы Тоқтамыс ханға қарай жүрді» деп қашалып, таңбаға түседі. Осымен Темір өз мемлекетінің аты Тұран екенін айдай әлемге жариялап, тарих жүзінде, таңбалы тастардың танабында қалдырғандай болады.

Әмір Темірдің мемлекеті ислам дінінің суннә тармағын ұстанды. Темір әулетінің барлық мүшесі дерлік мұсылман сопыларын өздеріне рухани ақыл-кеңесші етіп алды. Тек сұлтанның өзінде бірнеше сондай ұстаз болды. Олардың арасында Мир Сайид Барака, Саид Күләл деген ғұламалардың есімдері тарихта қалды. Темірге бірінші болып ұстаздық еткен әкесінің кемеңгері – сопы шейхы Шамс ад-дин Күләл еді. Бұдан кейін хорасандық ірі шейх Зайнуд-дин Әбу Бәкір Тайбади ылғи жанынан табылып жүрді. Дегенмен, таза мұсылман, сопы орденінің табынушысы саналған Әмір Темір үшін Мұхаммед Пайғамбардың ұрпағы шейх Мир Саид Баракадан асқан бас кеңесші болған жоқ. Темір 1370 жылы дәулет басына келіп, таққа отырғанда, оған биліктің дауылпаз бен ту секілді бас нышандарын өз қолымен табыс еткен де осы шейх болатын. Сол кездің өзінде-ақ Мир Сайид Барака әмірге келешегі кемел дәурен сүретінін болжап айтып береді. Ол Темірдің барлық жорықтарында жанында бірге жүрді. Жоғарыда айтылған 1391 жылы әмір Тоқтамысқа қарсы соғысқа аттанғанда да батасын беріп, ақ жол болатынын алдын ала көре білді. Бас кеңесші, сол кезден жеткен бір мәнбелерге сәйкес, жаумен шайқастың ең шешуші кезеңінде түркі тілінде «яг кочди», яғни «жау қашты» деп қатты айқайлайтын болған. Осыдан кейін шынында таразының басы әмір әскерлеріне қарай ауа бастаған, бұл сөз жауынгерлерді ерекше рухтандырып тұрған екен.

Міне, сол империяның жаназасын соңында Сыр бойындағы Шайбанилер әулеті біржола шығарып берді. 1501 жылы Өзбек ұлысының ханы Мұхаммед Шайбани бір шеттен келіп тиісіп, Самарқандты жаулап алды. Бұған дейін Әмір Темірдің төрт ұлының ішіндегі Шахрух есімімен мәлім болған кішісі Муин әл-Хак уа-д-дин Шахрух (1377-1447) астананы бұл жерден әкетіп, Гератқа апарып қойған еді. Ол мұнда өзіне қарақойлыларды қаратып алды. Ал Шахрух өлген соң мемлекет бұрынғыдан бетер әлсірей берді. Осыны пайдаланған Әзербайжан билеушісі, қарақойлылар көсемі Жахан шах өз қарамағындағы Тебриз өңірін дербес мемлекет деп жариялады. Содан кейін Тимурид билігінің басына келген Әбу Саид империяны қалпына келтіруге күш салды. Осы уақта Әзербайжанда аққойлылар Жахан шахты өлтіріп, билік басына келіп жатты. Енді Әбу Саид осы сепаратистерді ауыздықтау үшін сонда аттанды. Бірақ 1469 жылы Ұзын Хасан бастаған аққойлылармен шайқаста оның өзі қаза тауып, әскері жеңіліп қайтты. Арада біраз уақыт өткесін Мұхаммед Шайбани қалың қолмен Мауреннахрға басып кірді. Бір себептен ол арғы жағынан тыныштық бермей тұрған Қазақ хандығынан қашып келгендей еді. Алайда, тимуридтер билігінің басындағы Хұсейін Байғара оны түре қуып шықты. Бұл еркіншілік те ұзаққа бармады. Әмір болумен бірге ірі шайыр ретінде де белгілі Байғара 1506 жылы екі ұлымен бірге кезекті соғыста опат болып кетті. 1507 жылы Хорасан аумағын басып алған Шайбани әулеті мұнда біржолата орнығып, Темір империясын тарих сахнасынан мүлдем жойып жіберді.

Осылай дәуірлер алмасып жатқан шақта өмір сүргеніне қарамастан, дін мен ғылым әлемінде өлшеусіз із қалдырған Мағзұм Ағзам түркі, шағатай, парсы-тәжік және араб тілдерінде еркін сөйлеп, жаза беретін болған. Ғалымның шығармалары мен естеліктері арасында суфизмнің алатын орны ерекше еді. Ол ислам мен суфизмнің, дінтану мен тарихтың, этика мен философияның, әдебиет пен өнердің, биология мен агрономияның теориясы мен практикасы проблемаларына арналған көптеген кітаптар жазды. Олардың бір бөлігін «Мажмуа ар-Расоил» («Рисәлалар (трактаттар) жинағы») деген атпен кітап етіп шығарылған. Ал өзбек тарихшысы Камолхан Кәттаев олардың санын қазір 33-ке толтырып отыр. Ол бұлардың әрбіріне өзінің түсіндірмелерін жазып шыққан. Қазір Өзбекстан Ғылым академиясы Шығыстану институтының қорында бұлардың көпшілігі 668 беттік көлемдегі қолжазба болып сақталып тұр.

Мұсылман тарихын зерттеуші Александр Кныш «Мусульманский мистицизм» деген кітабында философтың көзқарастары Ибн әл-Арабидің «вахдат ул-вужуд» («тұрмыс бірлігі») деп аталатын тұжырымдамасының әсерімен қалыптасқан деген тоқтамға келеді. Осы ретте ол Ибн әл-Арабидің мұсылмандар философиясының (фалисафа) дедуктивті тәсілімен таныс болғанын айтады. Алайда, түптеп келгенде, философиялық ілімнің ұдайы өзгеріп тұратын Құдай мен адам, адам мен Кеңістік, Құдай мен Кеңістік арасында жүріп жататын өзара қарым-қатынастың сипатын дәл сол қалпында бере алмайтынын ескертеді. Мұны Мағзұм Ағзам әл-Кәсәни аңғармай тұра алған жоқ. Оның ойынша, «Кеңістіктің ақиқи мәні Құдайдың өзі, Кеңістіктің құрамдас бөліктерінің жиынтықтарын айна секілді Өзі нұрландырады».

Ғұлама ғалым еңбектері негізінен ғылыми-философиялық, діни және дидактикалық бағыттағы трактаттардан тұрады. Олардың арасында жастарды тәрбиелеу, отбасын сақтап қалу, адамды рухани жағынан жетілдіру секілді күні бүгін де өзінің мәнін жоғалтпаған тақырыптарда жазылған. Аталмыш жұмыстарда бейбіт қатар өмір сүру, бейбітшілікті сақтау, толеранттылыққ тәртібі бойынша тіршілік ету секілді аспектілер қарастырылады.

Мағзұм Ағзам әлемнің жаратылысы туралы мәселеде оған әлдеқандай бір тысқары күштің қатыстылығы, яғни басты себепкерлік («сабабаият») ретінде Құдайдың қатысуы болғаны туралы пікірді берік ұстанды. Ол әлемді Алланың жаратқандығын мойындаумен ғана шектеліп қоя салған жоқ, сонымен бірге Оның адамды ұңғыл-шұңғылына дейін шегіне жеткізе жасап шыққанын тереңдете қарастырды. Ғалымның пайымынша, Құдай қол жетпес биіктікте тұрған, әлем тіршілігінің үстінен қарайтын трансцендентті тіршіліктің иесі бола тұра, адамның күнделікті өміріне араласа бермейді, Құдай мен адамның арасында анық етіп сызылып қойылған шек бар. Суфизмде бұл тұжырымдама «вахдат уш-шахуд» («куәліктің бірлігі») деп аталады. Кемелділікке жету, жетілген үстіне жетілу – адамның өзінің жеке ісі, ол сырттан жүктелгенімен, адам өзінің жан дүниесіндегі иллаһудың, яғни құдайдылықты шақырудың көмегімен «маънавий, ахлокий комилликқа», яғни «моральдық, адамгершілік кемелділігіне» жете алады.

Зерттеушілердің жазуынша, Мағзұм Ағзам әл-Кәсәни тек терең ақыл-ойдың, ерік пен жігердің адамы ғана емес, сонымен қатар рухани өмірді, интеллектуалды барынша биікке қойған әулиелік қасиеті бар кісі болған. Ол дүниені «бақи», «хақиқи» («мәңгі», «шынайы») және «фәни», «арази» («өтпелі», «екінші кезекті») деп екіге бөліп, қарастырған. Бұлардың біріншісіне – Алланы, ал екіншісіне Алла жасаған барлық жаратылыс иелерін жатқызған. Кейде ол «Хақ уә халқ» , яғни «Алла мен адамдар» деген ұғым арасындағы субстанцияны бір-бірімен байланысты деген философия төңірегінен ой тарқатады. Осы талдаудан шығарып, «бақи» мен «фәни» ұғымдарының философиялық мәнін ашады. Ол «бақи» деген – тіршілік, бірақ адам оған «фәниден» жүріп өту, «шариғат» (мұсылман заңдары), «тариқат» (суфизм жолы), «мағрифат» (ағартушылық, ілім-білім) басқыштары арқылы жетуінің негізінде «хақиқатқа» (құдайдың шындығы) да жетеді деп түсіндіреді. Ойшыл мұны өзін Құдаймен теңестіріп, «Анал хақ» («Құдай деген – мен») дейтін басқыш деп біледі. Бұл жерде ол ақын Мәнсүр Халадждың философиялық тұжырымдамасына арқа сүйейді.

«Қурби Ҳақ не аз пастй растан аст,

Қурби Ҳақ аз ҳастй орастан аст».

Шайырдың парсы тілінде жазылған бұл жыр жолдарының мағынасы «адам күнә жасауға бейім, бірақ оған өкініш білдіру, кешірім сұрау арқылы, сопылық дәстүрлер бойынша шариғат, тариқат, мағрифат арқылы «фәнидің» тазаруына, яғни Құдаймен қайта ұштасуға болатынын білдіреді.

Мағзұм Ағзам әл-Кәсәнидің философиялық мұраларында «вужуд әл-инсан», яғни тірі адамның тұрмыс-тіршілігі, өмірлік қажеттіліктері, өзіндік мүдделері мен қоғамдық байланыстары басты орындарды алады. Ол үшін адам – саналы, белгілі бір іс-әрекетпен шұғылданушы және жаратылысты танушы тіршілік иесі, ол – Құдайдың еркіндегі жай әшейін «бұранда» емес, ақыл-ойдың арынды арнасы. Адамның жүрегі мен жаны әрдайым Құдайға ұмтылғанымен, ол тек жер бетіндегі істерді шешуге ғана қабілетті.

Мағзұм Ағзамның онтологиялық және гносеологиялық идеялары туралы айтқанда, оның Алланың бірінші себепкер деп танып, келесі кезекте жер, су, ауа және от деп аталатын төрт таған адам тіршілігінің негізі деген түйінге қазық байлайды. Бірақ адамда жан («рух», «қалб») бар, ол соның арқасында, сол субстанцияның нәтижесінде Құдаймен байланыста бола алады. Құдай оның жанының дәл ортасында, жүрегінің түкпірінде. Ал ғибадат пен тағзым адамның тілегі мен еркінен бөлініп, оның өтпелі құндылықтарға тәуелділігінен тыс тұрған жағдайда ғана ақиқи, шынайы, құрметке лайық болып шығады. Оқымысты ойшыл онтологиялық идеяларын «вахдат ул-вужуд» («тұрмыс бірлігі»), «вахдат уш-шухуд» («куәлік бірлігі»), «вахдат ул-мавжуд» («тіршілік бірлігі») атты суфизм тұжырымдамасы арқылы жеткізді, бұлар оның квинтэссенциясы болып табылды. Ғұлама ғалым осы барлық тұжырымдаманың басын біріктіре білу арқылы діни философияның дамуына үлкен үлес қосты. Ол адамның танымдық қабілетінің өте зор екеніне қалтқысыз сенді, сол арқылы ішкі және сыртқы танымның «әз жауһардай таза» болуына қатты мән берді. Бұл адам жанының тазалығын, оның ешкімге жамандық тілемейтін қасиетін көкке көтерді. Сондай деңгей мен рухтағы инсандарды жоғары бағалады. Ол адам қабілетінің шексіз екеніне имандай сенді.

Оқымысты ойшылдың отбасы туралы сопылық ойлары, қоғамда бейбітшілік пен қырағылылықты сақтаудың адамды рухани жағынан тәрбиелеуге ететін әсері жайындағы тоқтамдары күні бүгінге дейін өзінің құнын жоғалтқан жоқ. Оның ойынша, Алла Тағала адамдар қауымын бірге тұрып өмір сүру, отбасын құрып, бала сүю, оларды тәрбиелеп өсіріп, ұрпақ жалғастыру, өмірді сүю мен оны сақтау үшін жаратқан. Отбасы – ең қасиетті, киелі орта, адам тап сол ортадан тәрбие алып шығып, құдайдың пендесі болып қалыптасады, дүниені таниды, Аллаға сәлем береді, құдайтану мен діни ғұрыптардың алғашқы дәрістерін алады, жеке тұлға болудың әдепкі кірпішін қалайды. Кімде-кім отбасын құрған болса, ол өмірдің мәнін де тереңінен түсінуге тиіс. Олай болмаған жағдайда оның жан-жануарлардан аса көп артықшылығы болмайды. Отбасын өзінің жануарлық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін ғана құрған пенде мәңгілік соның зардабын шегеді, азапқа түседі, жанын қинайды, өзінің өмірге не үшін келгенін білмеген күйі бақилыққа кетеді.

Мағзұм Ағзам сондықтан өзі жазған бір хикметте былай деп ой толғайды:

«Кунад ҳамжинс бо ҳамжинс парвоз,

Кабутар бо кабутар боз бо боз».

Парсы тілінде қағазға түскен бұл жолдардың мағынасы «Еден сол едендік қызметін атқару үшін жасалған, ал кептерлер бір-бірі үшін жаратылған» дегенге саяды.

Бұдан шығатын қорытынды: Әйел еркек үшін, еркек әйел үшін жаратылған. Бұл – Құдайдың нұсқауы. Сондықтан да кімде-кім отбасын құрып, үй болып тұрса, сол Алланың бұйрығын орындаушы болып саналады. Ал отбасының негізі берік болса, оның мүшелері де өзара түсіністік және құрмет ахуалында өмір сүріп, одан өмірлік рахат пен бақыт табады, бұл жағдайда олар тек бірлескен тіршіліктен ғана емес, сонымен қатар өздерін қоршаған әлеуметтік ортадан, қалыптасқан барлық қоғамдық қатынастардан, мемлекеттік қызметтің қалпынан рухани қанағаттанғандық алады. Тап осы тұжырымда отбасылық құндылықтарға бастау көзі боларлық негіз бен қабырғасын көтерерлік ұстын жатыр. Мұның салмағы мен салдары әлі күнге дейін өзгерген жоқ. Арада өтіп кеткен бес ғасырлық уақыт бабаның бұл тариқатына титімдей де тежеу, күмән, күпірлік, келіспеушілік түсіре алмай отыр. Біздің мемлекетіміз де отбасылық құндылықтардың, ұрпақ тәрбиелеудің осы жағына қашаннан ерекше мән беріп, көңіл бөліп келеді. Еліміздің отбасына қатысты заңнамасында да аталған мәселе назардан тыс қалған жоқ. Ал отбасылық құндылықтар жақсы сақталған шаңырақтан қоғамға қажетті парасатты, салауатты ұрпақ тәрбиеленіп өсіп шығады. Ондай ұрпақ білімге де құштар келеді, отанымыздың келешегін де солар жасап, қалыптастырады.

Мағзұм Ағзамның тұжырымы бойынша, отбасылық өмірді нығайтуда, өзара құрмет пен түсіністікті қалыптастыруда, пайдалы еңбекті насихаттауда мұсылман дәстүрлері мен салттарының алатын орны зор. Дінге берілген жан отбасының, адамның құндылығын бір кісі құрлы білуге тиіс. Бұл ұстаным Нақшбандидің «Дил ба ёру, даст ба кор» дейтін ең негізгі қағидаттарының біріне үндес келеді. Мұның тәспірі «Жан – Алламен бірге, тән (қол) еңбекпен бірге болуға тиіс» болып тарқатылады.

Байырқалы бабамыздың ғылыми мұралары арасында адам баласының Алла мен қоғам алдындағы жауапкершілігі мен міндеті айтарлықтай маңызды орын алады. Мұнда ыждағаттылық пен қырағылық, мұқияттылық пен міндеткерлік арасындағы көзге көрінбес байланыстардың нәзік те берік жіптері арқауы ширатылады. Осы жерде нақшбандия ілімі ұсынатын «Ҳуш дар дам» («Барлық уақытта қырағы бол») қағидатының суфизм сүресіне айналып, отбасылық қарым-қатынастарға, қоғамдағы өзара түсіністік пен келісім шарттарын нығайтуға қызмет ететіні тағы бар. Мұның ақыры мемлекет ісіне барынша адал болу, кәсібін таза атқару, жемқорлыққа салынбау, парақорлыққа жол бермеу, көпшіліктің пікірімен ұдайы санасып отыру, жеті өлшеп, бір шешуді дағдыға айналдыру секілді мәміле тармақтарына барып тіреледі.

Адамның рухани және адамгершілік қасиеттерін шегіне жеткенше кемеліне келтіру суфизм ілімінде басты орындардың бірін алады. Мұнда Пайғамбар үлгі ететін көркем мінез жөніндегі ақиқаттың астары тереңінен ашылады. Суфизм тариқатының (мектебінің) осы озық идеясы Мағзұм Ағзамның белсенді қызметі арқасында тұрғын халық пен улемнің арасында кеңінен мағлұм болды. Осы түйсікті кеңінен таратып, тереңінен тартып әкеткен ғұлама ғалым «вужуд ул-дехкани» («шаруа тұрмысы») деген ұғымды ғылыми айналымға ендірді. Өзін кемеліне келген тұлға еткісі келетін кез келген адамның ең алдымен жалпы адамзатқа ортақ белгілі бір адамгершілік қасиеттердің егесі, жоғары деңгейлі интеллектуал шеңберіне жетуі, кәсіпкерлік пен мамандықтың нағыз берілген шебері болуы керек. Мұның бәрін түгел қамти алудың ең ілгерінді жолы білім болмақ. Білімсіз дүниенің бәрі бос. Білім  – барлық қиындықтар мен түйіндердің негізгі шешуші түйткілі.

Белсенді өмірлік қызметі Темір дәулетінің дәурені кетіп, Мәуреннахрға «өзбек» деген атты ала келетін Шайбани ұрпағы қоныс тауып жатқан тарихи дәуірмен тұспа-тұс келген Мағзұм Ағзамға оның да ықпалы болмай қалған жоқ. Тап осы тұста оқымысты ойшыл жол бастаушыларға қардар болған жалпы жұрттың идеялық көсеміне айналды, оны қарапайым халықтан бастап ел билеушілерге дейін зор құрмет тұтты. Бұған оның руханият саласында атқарып жатқан қызметінен бөлек, бейбіт өмір салтын сақтау мақсатындағы белсенді іс-қимылдары да оң әсер берді. Ол қай қоғамда болса да, адам баласының кемеліне келіп, жетіле түсуі бұл фәнилік тіршіліктің басты мүдде мезіреті болатынын айтудан жалықпады. Адам өмірге қалай таза, пәк, адал болып келсе, бес күндік тіршілік тірнегінде сол қалпының денін сақтап қалудың амалдарын істеп бағуы тиіс.

Мағзұм Ағзам әл-Кәсәнидің ғылыми мұраларының денін оның Шығыс ғұламалары қауымының философиялық, діни-ағартушылық және әлеуметтік-адамгершілік ойларынан арқау алатын квинтэссенциялық пайымдар құрайды. Бұл ретте ол өзінің алдындағы және өзімен тұстас замандағы шығыс ойшылдарының алуан түрлі мәселелердегі тұжырымдары тұрғысынан шығып, өзіндік пайымдарының парқында ұсыныстардың ұлағатын жаяды. Сол сарынның салдарынан шығар, оның түйіндерінен Конфуций, Лао-Цзы, Баязид Бестами, Жалаладдин Руми, Ибн әл-Араби, Ахмет Ясауи, Абдулхалық Гиджуани, Бахауддин Накшбанди, Мұхаммед Порсо, Қожа Ахрар Уәли, Мәуләнә Мұхаммед Қази сынды ғалым шоғырдың әсерлері байқалып қалады. Алайда, бұл Мағзұм Ағзамның өзіндік философия және дүниетану саласындағы көзқарастарында өзіндік бағыт пен қолтаңба болуына ешбір кедергі келтіре алмайды. Ол оның әлеуметтік-адамгершілік бағытындағы танымынан да анық байқалады.

Тағы бір айта кететін гәп, Мағзұм Ағзам нақшбандия тариқатын жалғастырушы, суфизмнің негізгі қағидаттарын уағыздаушы болғанымен, оның сол кездері аскетизмді жақтаушылар ұстанып отырған субъективті-ортодоксалды көзқарастан елеулі ерекшелігі де болды. Ол априорлық ізденістерді ерекше қастерлеу мен абсолюттік деңгейге көтерудің орнына сол әлемнің өзінде бейбіт және өзара түсіністікте тұру, басқа діндегілерге әрдайым толеранттылықпен қарау, адамгершіліктің асыл құндылықтарын сақтау, адамның танымға ұмтылуына қолдау көрсету деген сияқты ғылыми және рационалды идеяларды ұсынды. Ол тап осы пайымдары арқылы ислам философиясын дамыту ісіне айтарлықтай үлес қосты.

Ғұлама ғалым бұл өмірдің жаратылыс заңдарын өте жақсы білді. Ол құдайлық пен адамзаттық, діни іс пен дүниелік тіршілік арасында бір-бірімен үйлеспейтін кереғарлық бар екенін, оның не себептен солай екенін жақсы түсінді. Соған қарамастан, оларды ешқашан бір-бірлеріне қарсы қоюға ниетті болған жоқ, себебі, екі жақтың атқаратын амал мен зауалы бар екеніне шүбәсіз иланды. Қалай дегенде де, Құдайдың іс-әрекеттері адамдарға қарсы бағытталмаған, ол адамның тіршілік етуі, дамуы, өсіп-өркендеуі үшін барлық алғы шарт пен жағдайды жасап қойған. Оны ары қарай алып кету, өзіне берілген мүмкіндікті тиімді пайдалана білу әр индивидтің өзіне байланысты. Бұл орайда бабамыз жазмыштың өлшемін де үзілді-кесілді жоққа шығара қоймайды. Алайда, әр адамның адамға, жаратылыс егесіне жағатын жақсы тірліктер мен қылықтар жасау арқылы сол жазмыш жазуына өзгеріс енгізе алатынына ешқандай күмән келтірмейді.

Ұлы ойшыл суфизм ілімінде бірінші болып тұрмыстың бірлігі туралы онтологиялық ұйғарымды негіздеп берді. Ол «мәңгі» («азалият») және «өткінші» («ўткинчи») «құдайлық» («иллаһи») және «адами» («инсонлиқ»), «діни» және «дүниелік» деген бірлік шоғырына табан тіреді. Ғалым бұдан бөлек, «ихвон» («ынтымақтастық»), «уйғунлик» («үйлесім»), «макон» («кеңістік»), «замон» («заман»), «вақт» («уақыт») деп аталатын алуан түрлі категорияларға сүйене отырып, антропологиялық тұжырымдаманы талдап шығарды. Оқымысты мұнда негізгі назарды адамның танымдық қабілетіне, оның сыртқы («зоҳирий») және ішкі («ботиний») таным тәсілдеріне ерекше назар аударып, соның қорытындысына сай түйін жасады.

Мағзұм Ағзам әл-Кәсәни діннің, құқық пен әлеуметтік мәселелердің отбасылық қарым-қатынастарды нығайтудың жастарға рухани тәрбие берумен тығыз байланыстыра қарастырылатын тұжырымдамасын даярлады. Ол өскелең ұрпаққа діни және дүниеауи адамгершілік рухында тәрбие беру жас отбасының іргесін берік етуге көмектеседі деп есептеді. Өзінің рухани мұрасында адамзатты тәрбиелеудегі ең басты ұстын, негізгі идеал ретінде Мұхаммед Пайғамбарды алып қарастырды, оған мейлінше жақын буын есебінде ұдайы рухани жағынан жетілу жолында жүрген ғалымдар мен данышпан философтарды қосты. Жалпы адамзаттық құндылықтарға ие, адамгершілігі мен рухани тазалығы жоғары, кәсіпкерлік пен интеллектуалды қасиеттері бар «үздік адам образын үйлесімділікпен дамытудың» ғылыми-теориялық моделін жасап шығарды.

Мағзұм Ағзам музыка өнерінің адам тәрбиесіндегі орнына айрықша мән берді. Ол «музыка уақытша қуаныштың символы болуға тиіс» деп есептеді. Жақсы музыка адамның ғұмырын жақсартады, ұзартады, жанды тынықтырады, сауықтырады, оны демейді, ойға серпін береді, қиялды шарықтатады. Адамды Құдайға жақындата түсетін де – осы музыка. Оның дәруіштер туралы жинағында билер, өлеңдер мен ән-музыка турасында өте терең де мағыналы ойлар айтылады. Ғұлама ғалым бабамыз философия, геология және құқық жайлы тәжік-парсы тілінде 30-дан астам еңбек жазды. Олардың басым бөлігі кейін «Мажмуа ар-Расоил» деген атауға біріктірілді.

Ұлы ұстаздың шәкірттері мен мүридтері де көп болған. Осыған байланысты бабамыз жекелеген мәнбелерде жұртқа пір болуға қабілеттері бар алпыс әулиені (парсыша: «пири шасти») тәрбиелеп шығарған «мүршид» («ұлы ұстаз») ретінде атап көрсетіледі. Негізінде «Ходжагон» тариқатының ең басты уағызшысы саналған Сайид Ахмад Мауләнә өмірінің соңына қарай өз жолына мейлінше жақын жетпіс жақтаушысын оқытып шығарған екен. Олардың арасындағы ең көрнектісі Чуст қаласынан келген Мәуләнә Лутфуллах деген шәкірті болыпты. Сондықтан ұлы ұстаз өзі өмірден өтерінде тариқат тізгінін осы тәлібіне тапсырыпты. Ол ғұмырының соңына дейін ұстазының қасиетті ісін жалғастырған көрінеді. Мағзұм Ағзам өзінің Қожа Исхақ Уәли деген шәкіртіне де зор сенім артыпты. (Айтқандай, бұл оның өз ұлы емес, тек онымен аттас). Тағы бір ізгі шәкірті Қожа Ислами Жүйбари 1494 жылы туған, он екі жасында мүршидінің алдын көрген. Ол да ұлағатты ұстазына барынша адал, таза қызмет көрсеткен, ол өлгеннен кейін «Қожа-и Кәлән» атанып кеткен үлкен ұлы Мұхаммед Әминді тәрбиелеп, 20 жыл бойы оны өз қамқорлығына алады. Осы уақыттың ішінде көптеген билеушінің діни ақылшы-кеңесші, ұстазы есебінде танылды. Бабаның тағы бір талантты шәкірті Мәуләнә Поянда деп аталар еді. Осы жылдарда көптеген ағартушы ғалымдар, билеушілер, мемлекет қайраткерлері, аса дарынды ақындар Мағзұм Ағзамның мүридтері қатарынан табылды.

Мағзұм Ағзам 1542 жылы дүйсенбі күні, 8 мамырда Дахбедте дүниеден озады. Ол өзінің өсиетіне сай өзі өсірген бақтың ортасындағы нәк жеміс ағашының түбіне жерленеді. Кейін тарихшы Әбу Тахир Қожаның «Самария» атты кітабында жазғанындай, Мағзұм Ағзамның өлімі «Қутби олам рафт вой», яки «Әлемнің полюсі ауытқып кетті, өкінішті» дейтін ахуалға пара-пар болды. Кейін Мағзұм Ағзам мәңгілік дамыл тапқан жердің айналасы оның жақындарының, балалары мен немерелерінің зиратына айналды. 1619 жылы Жалаңтөс сұлтанның пәрменімен бұл маңда Мағзұм Ағзамның қабіріне ханәка тұрғызылып, мавзолейі бой көтеріп еді. Соңыра оның жанынан орасан зор мешіт пен 41 оқу кабинеті бар медресе салынды. Тарихшы Комилхон Кәттаевтың «Дахбед» зиратына Мағзұм Ағзамнан кейін қойылған көрнекті кісілердің тізімін келтіреді. Олардың арасында оның жолын қуған тағы 6 киелі кісі бар. Бұл бейітке өзінің аманат етуімен Жалаңтөс Баһадүр де қойылады. Оның Иқлима Бану мен Әйбибі деген қыздары да осында жерленеді. Олардан бөлек, тағы 17 билеушінің мүрделері жатыр. Солардың ішінде ауғанның екі шахы да бар. Бұлардан тыс, қоршаудың сыртына тағы 46 адамның бейіті жайғасқан.

Мағзұм Ағзам бабамыздың өзінен 13 ұл, 2 қыз өрбіді. Олардың есімдері Мұхаммед Әмин қожа (Ишан-и-Кәлән), Дост қожа, Исхақ Уәли қожа, Бахауддин қожа, Абдулхалық қожа, Садық қожа, Хасан қожа, Илах қожа, Мұхаммед-Әли қожа, Шейхзаде Қожа, Қожа Мұхаммед қожа, Қожа Ибрахим қожа, Қожа Абдулла қожа болып аталады. Тек екі қызының аттары ғана белгісіз. Біз, Шаһ Бүзірік, сабұлт қожа ұрпақтары, осы бабалар шоғырындағы Исхақ (Ысқақ) Уәли қожадан тараймыз. Бұған қосатынымыз, бұған дейінгі мәнбелердің бәрінде бабадан тарайтын ұлдардың саны жетеумен шектелуші еді, бірақ ұзақ жылдар зерттеумен шұғылданып жүрген тарихшы Комилхон Кәттаев кейін бұл мөлшерді 13-ке жеткізіп берді. Сол себепті біз де осы соңғы дерекке сүйеніп отырмыз.

Оқымысты ойшылдың ұрпақтары арасында екі ұлы оның жолын қуып, діни ағымдар негізін қалаған сарабдалдар ретінде тарихта қалды. Атап айтқанда, ұлдың үлкені Мұхаммед Әмин қожа мен ортаншылардың бірі Исхақ (Ысқақ) Уәли Қожа бір-біріне қарама-қарсы, антогонистік қарым-қатынаста жауығып кететін екі ілімнің бастауында тұрды. Орыстың белгілі тарихшысы Лазарь Думан сол текетіресте Әминнің (күниясы – Ишан-и-Кәлән, Иман Кәлән, Қожа-и-Кәлән) «ақтаулы» («ақтағлы»), Ысқақтың «қаратаулық» («қаратағлы») деп аталатын екі ірі топқа басшылық жасағандарын, ал тартыс Ысқақтың немересі Мұхаммед Юсуф қожа мен мен Кәләннің немересі Қожа Әппақтың тұсында өзінің шырқау шыңына жеткенін баяндайды.

Біздің тікелей бабамыз Ысқақ 1530 жылы Кәсән қаласында дүниеге келіпті. Ол Яркенд ханы Әбдікерім билік құрып тұрған мезгілде (1570-1592) Қашғарға барады. Бұған дейін Самарқандта араб және парсы тілдерін меңгеріп, ұйғыр жазуын үйренеді. Иран мен Ауғанстанда да біршама уақыт тұрады. Ал Шығыс Түркістанға келген соң Қашғар мен Яркендте суфизмді кеңінен насихаттауға кіріседі. Сол тұста Әбдікерім хан дінді биліктен бөліп алу саясатын жүргізіп отырса да, Ысқақ қожаның халық арасындағы беделінің орасан зор, білімінің аса терең екенін байқағасын, райынан қайтып, керісінше оны өзіне ұстаз етіп тағайындайды. Ол мұсылман ретінде суфизм идеяларынан да бас тарта алмайды. Олардың осы бірлігінің арқасында хандықтың экономикалық жағдайы жақсарып, саяси рөлі күшейе түседі. Ақырында қожалардың даңқтары асқаны сондай, олар енді төменгі буыннан бастап жоғарыдағы билікке дейін еркін таласа алатындай қауқарға жетеді. Осыдан келіп, қожалар мен Яркенд хандығы арасында бітіспес күрес, өшпес өшпенділік пайда болады. Сондықтан Әбдікерім қожалардан 2-3 күннің ішінде елден кетіп қалуды талап етеді. Осы қақтығыстың кеспірінен Ысқақ Уәли қожа Ыстықкөлдің жағасына келіп, өзіне қазақтар мен қырғыздар ортасынан пана табады. Кейін Самарқандқа қайта оралып, медреседе дәріс береді. Осында жасы 69-ға келгенде, 1599 жылы қайтыс болады, сүйегі әкесінің қасынан орын алады.

Мағзұм Ағзамның Ысқақ Уәлиден туған немересі Қожа Юсуф пен оның ұлы Хидаятулла Афак қожа Яркенд хандығына 1638 жылы келеді. Афак қожа 1626 жылы Сайрам маңындағы Комул деген жерде дүниеге келген еді. Хандық сұлтаны Абдуллахан Қожа Юсуфке ірі жер телімдерін сыйға тартады. Әкесі өлгеннен кейін Қожа Афак оны Қашғардағы Яғду деген жерге қойып, басына зәулім мавзолей салады. Кейін Қашғарияны зерттеуге келген Шоқан Уәлиханов осы жайында айтып өтеді. Ал Афак XVII ғасырдың екінші жартысында өз бабасы көтерген накшбандия ілімін насихаттауда толағай табыстарға жетеді. Оның тұсында Сопы Аллаярдың, Қожа Ахмет Ясауидің, Сүлеймен Бақырғанидің мистицизмі мен аскетизмі кеңінен насихатталады. Қашғар өлкесінің дарынды ақындарының бірі Машраб Бабарахим (1640-1711) осы ағымды ұстанып, Афактың талантты шәкірттерінің біріне айналады. 1660 жылы Афак Яркендте билік басына келеді, бірақ қаратаулық ағайынымен күрес барысында жеңіліске ұшырап, Шығыс Түркістаннан кетуге мәжбүр болады. Ол өз әкесі салып кеткен сүрлеумен Қытайдың Гансу өлкесіне аттанады. Сонда біраз жыл суфизмнің ұрығын сеуіп, Кашмир мен Тибетке сапар шегеді. Кейін жасы ұлғайған шағында Сайрам жеріне оралады.

Мағзұм Ағзам осы кезге дейін қазақ топырағында зерттеле қоймағанымен, өзбек жерінде көптен бері ғалымдардың назарынан тыс қалмай келеді. Айталық, ғалым Комилхан Кәттаев ол туралы 10 еңбек жазған. Тарихшы Бахтиёр Тураев 2014 жылы «Махдуми Аъзам – мутафаккир» атты, ал 2020 жылы Музаффар Артықовпен бірге «Махдуми Аъзам – мыслитель-гуманист» деген кітаптар шығарды. Бұл елде ара-тұра бабаның еңбектерім мен оларды зерттеуге арналған ғылыми-тәжірибелік конференциялар да өтіп тұрады.

Әйгілі неміс-орыс ғалымы, академик, Тұран-Иран өлкелерін зерттеуші Василий Бартольд өзінің бір еңбегінде Мағзұм Ағзамды «ең ұлы әулие», «әулиелердің ішіндегі нағыз әулиесі» деп айрықша атап өткен екен. Шынында да тек теология саласымен шектеліп қалмай, ғылымның философия, биология тармақтарына де тереңдеп бойлап, өнер мен әлеуметтік мәселелерді үңгіп зерттеген оқымысты ойшыл бабамыздың адамзат баласының болашағы ілім-білімде екенін қайта-қайта қадап айтуының өзі оның керемет көрегендігін көрсетеді. Ал өзінің ұстазы Мәуләнә Мұхаммед Қази онымен бірге жүрген кезінде: «Қазіргі таңда «рубьи маскунда» (жердің адам мекен еткен бөлігінде) Мәуләнә Ходжаги Ахмадқа тең келетін адам жоқ. Алайда, ол мұғалім мен шәкірттің (мүршид пен мүридтің) адамгершілік ережелерін сақтап, бізден бөлініп кетпей жүр» деген көрінеді.

Мағзұм Ағзам туралы ел аузында жүрген аңыздар көп. Солардың бірінің желісі оның мавзолейі территориясында 600 жылға жуық уақыттан бері өсіп тұрған төрт діңі бар шынар ағашы турасында өрбиді. Дарақтың түбірі мен діңгегі зор болғанына қарамастан, ол әлі күнге дейін жыл сайын көктеп, жапырағын жайып келеді.

Аңыз бойынша, Мағзұм Ағзам Иран жерінде бой көтерген бұл ағашты өз ойының күшімен осы жерге алдыртқан екен. Бұл оқиға азанғы намаз кезінде орын алады. Тәліптері сапында құдайға құлшылық етіп отырған мүршид бір кезде оларға көздерін жұмуға пәрмен береді. Бірақ бір шәкірт ұстазының бұл тапсырмасын орындай қоймай, көзін ашып қалады. Сол-ақ екен, ол өзінің жер астындағы салқын зынданның ішінде отырғанын көреді. Ол сол кезде қорқып кетіп, айқайлай бастайды. Оның бұл айқайынан соң қарауыл сарбаздар жетіп келеді. Баланың бейберекет айтып жатқан сөздерінен ештеңе ұқпаған күзетшілер бір уақта оны Иран шахының алдына алып келеді. Тәліп тағы да алдында не болғанын, өзінің мұнда қалай келіп қалғанын түсіндірмек болғанымен, патша оның сөзіне сенбейді. Сосын жендет жауынгерлеріне: «Мынау өтірікші, мұны есіктің алдындағы ағашқа байлап қойып, дүре соғыңдар», – деген жарлық береді. Содан соң дараққа таңылып тұрған баланың қасына келіп: «Шейхың соншалықты құдіретті болса, енді сені кері қарай әкетсін…», дейді мысқылдай күліп. Ал ертеңіне азанда шах сарайының алдында тұрған шынар ағашы да, оған байланған мүрид те жоқ болып шығады.

Осыдан кейін қатты таң қалғаннан теңселіп кеткен шах кейін өзі қайтыс болғанда, сол хәзіреттің аяғының жанына жерлеуді өсиет етіп айтыпты. Жергілікті дінбасылардың айтуларынша, соңыра шынында да оны Дахбеттегі Мағзұм Ағзам қойылған мавзолейдің жанында өсіп тұрған шынардың түбіне әкеп жерлепті.

Ендігі бір сөз атақ-даңқы бүтін дүниеге тарап кеткен Мағзұм Ағзамның қазіргі заманғы ұрпақтары туралы. Жасыратыны жоқ, бұл қауымның үштен екі бөлігін құрайтын жұрағат Өзбекстанды мекен етеді. Үштен бір бөлігі Қазақстанның Түркістан облысының Түркістан және Бәйдібек аудандарында, Қызылорда облысының Жаңақорған және Сырдария аудандарында жасайды. Сондықтан да осы әулеттен шыққан белгілі тұлғалар арасында өзбек ағайындар көбірек. Атап айтқанда, Өзбекстанның халық жазушысы, ақын, драматург, аудармашы Хуршид Даврон (1952), Өзбекстанның халық суретшісі Мүбәрак Юлдашев (1934-2018), Өзбекстанның халық әртісі Саид-Комил Умаров (1946), жас талантты әнші Мәнзура Юлдашева (1978), есімі жоғарыда аталған тарихшы Комилхон Кәттаев (1956) біздің бабамыздың тікелей ұрпақтары санатында бар. Бұлардың арасындағы Хуршид Даврон белгілі қаламгер болумен бірге, Самарқанд пен Түркістанның, Әмір Темір империясы мен суфизмнің жай-жағдаятын зерттеуші тарихшы, өлеңдері әлемнің 11 тіліне аударылған шалқар шайыр. Әлемдегі қазіргі заманғы аса танымал қылқалам шеберлері парқынан орын алған Мүбәрак Юлдашевтің бүгінде түркі халықтарының біразына ортақ асыл мұра саналатын «Алпамыш», «Гөроғлы» эпикалық дастандарының ізімен салған полотнолар сериясының даңқы елдің аумағынан асып, жарты дүниеге тарап үлгерді. Біз реті келіп тұрғанда оның Шымкент қаласында 94 жастағы имамның әулесінде ең кенже бала болып өмірге келгенін, бірақ қожа-молдаларды қуу науқаны басталып кеткенде, сәбилік кезінде отбасымен бірге Тәжікстанға барып пана тапқандарын, кейін суретшілік таланты бала жасынан ашылғасын, Ташкентке арнайы жіберіліп оқығанын айта кетуіміз керек. Ал оның Ташкентте туған үлкен қызы Мәнзура қазір өзбек эстрадасының жұлдыздары санатында тұр. Театр және кино актері Саид-Комил Умаров Одақ кезінен бастап көптеген кеңес және өзбек фильмдерінде басты рөлдерде ойнады. Ал Комилхон Кәттаев өзбектің осы күнгі ізденімпаз тарихшылары сапына кіреді. Осы ретте Мағзұм Ағзамның қазақ топырағында өрбіген ұрпақтары арасында да бірқатар танымал тұлғалар бар екенін айта кетейік. Сол сыңайда тіл ұшына алдымен жазушы, журналист, халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты Жақсылық Рахматулла, ұлттық қауіпсіздік саласының ардагері, генерал-майор Сұлтан Әдіқожаев, қазақ дипломатиясының соңғы буын өкілдері сапында жүрген Алтай Әбибуллаев секілді есімдері елге белгілі қайраткерлер ілігеді.

Сөз түйінінде 1994 жылдың желтоқсан айының соңында Самарқандта Мағзұм Ағзамға арналған халықаралық симпозиум өткенін айтайық. Оған жер жүзінің әр қиырынан аттары айдай әлемге танымал көптеген теолог ғалымдар қатысты. Бабаның өзбек болып тараған ұрпақтары осы шара қарсаңында оның Дахбедтегі кешенін қалпына келтірді. Ал соңғы жылдары Самарқандтағы Орловская көшесі Мағзұм Ағзамның атын алды.