Бір естелік
… Күздің салқын кешінде Хайдолла аға әкеммен әңгімелесіп отырды. Кіріп, бұрыштағы орындыққа мен де жайғастым. Әкем түксиіп маған қарады да, үнсіз шылымын тұтатты. Екеуі мені елемеген күйі әңгімені жалғастырды. Маған да керегі – сол. Қызықты әңгімеге құлақ түріп отырмын.
– Ортодокс ислам қазақтың жандүниесіне түрлі себеппен тереңдей алмады. Бұған қарап қазақта иман жоқ, өте әлсіз жұрт деуге әсте болмайды. Діни ғұламалар халықтың әруаққа тағзым етіп, құрмет көрсеткенін құп көрмейді. Тіпті ашық тыйым салады. Алайда оған қарап жатқан қазақ жоқ. Әруаққа деген құрметті қазақтың жүрегінен жұлып алу мүмкін емес. Бұл – ресми исламмен арадағы бір ғана келіспеушілік. Мұндай қайшылық жетіп артылады. Мәселен, мына бір жайтты алсақ, жетіп жатыр. Қазақтар әліге дейін тебіреніп Тәңірден тілек тілейді. Араб тілінде ғана Аллаға құлшылық қыламыз дегенге көнбейді. Тілі түсініксіз нәрсе жанға жақын болмайды. «Семит тілінің вибрациясы әлдеқайда таза әрі тілегің Құдайға тез жетеді» дегенді өз басым қабылдай алмаймын. Логикалық қисын мүлде жоқ. Жаратушы бүкіл ғаламды басқарып, барлық жанға рақым қылып тұрмай ма?! – Әкем шылымын өшіріп, сөзін әрі жалғады.– Бұ турасында көп ойландым. Ақырында «қазақтар ортодокс исламның оқалы шапанын жамылған сопылық жолды қабылдапты» деген байламға келдім.
– Қара дәу, бері қара (әкем Хайдолла ағаны осылай атайтын). Мына біздің Қожа Ахмет Яссауи, Арыстан бап, Бекет ата, Рабия бегім, Домалақ ана, Мәшһүр Жүсіп басқа да көптеген тұлғалар сопылардың әулиесі болған. Соларды есіңе түсір. Омар Хайям, Фирдоуси, Мәуләна Джалладдин Руми, шираздық Сағди, Фариддин Аттар, Баба Тахир, Бахауддин Мұхаммед Накшбанд, Баязид Бистами, Дара Шикох, Әбдірахман Жами, Кабир, Насими, Низами, Хафиздер де сопы болған. Құнанбай қажы, хакім Абай, Шәкәрім қажыны да сопылардың сапына қосар едім.
– Ал Жамбыл атамыз ше? –деп сұрады Хайдолла аға.
– Жамбыл – қазіргі заманның (светский) ақыны. Сопы болмағаны оның кінәсі емес, – деді әкем. – Сопылықтың ең бірінші іргетасы деп Мұхамбет пайғамбарды айтады. Ілкідегі ислам шектеулерден ада, терең һәм еркін ілім еді. Буквалист ғалымдар мен діншіл фанаттар Құранды бұрмалап қана қоймай, жұрттың тіршілігін, діни сенімін, ой-пікірін шектеп тастады. Бәрін шариғаттың тар шеңберіне қамады. Шариғат – Ілімнің алғашқы баспалдағы ғана. Одан кейін Тариқат жатыр. Яғни Исламның ғылыми-фәлсапалық сатысы жүреді. Содан кейін Құдайға жақындағаныңды білдіретін АҚИҚАТ мақамына өтесің. Азат ойлы қазақтар діндегі шектеудің кесірінен шариғат заңынан әлдеқайда асқақ, биік, дана, өміршең ілімнің қапасқа қамаларын түйсікпен сезгендіктен, діннің құрғақ шарттарын ынты-шынтысымен қабылдаған емес. Мұны қазақтар ғана емес, басқалар да түсінген. Сондықтан догмат діншілдер сопылықтан қауіптеніп, сопы-ишандарды қудалады. Қауіптенетін жөні де бар. Себебі сопылықпен сусындаған халық соқыр сенімді серпіп тастап, олардың ықпалынан шығып кетеді. Қуғын-сүргін мен репрессия сопыларды жасырын жүруге мәжбүрледі. Ойын астарлап жеткізіп, ілімді құпия ұстанды. Бұл жерде Ілім жайлы айтып отырмын. Себебі сопылық – дін емес, діндердің үстінде тұрған Ілім! Бірақ бұл атеизм емес. Өйткені ол ақиқатқа, яғни Құдайға жол бастайды. Себебі Құдай – Ақиқат! Дүниеде шындыққа жету қалай қиын болса, дәл сол сияқты Тәңірдің, керек десең, бір бөлшегін де танып білу мүмкін емес. Алаш жұртының дүниетанымынан сопылықты тамырымен жұлып тастауға қанша күш салынған-ды. Бірақ ресми ислам мен құпия ілім арасындағы қайшылықтан бейхабар болса да, қазақтар сопылықты қош көріп, өздерін нағыз момын санаған.
– Бәуке, исламның ресми шарттарын қош көрмеуіміздің сыры неде? –деп сұрады Хайдолла аға.
Әкем болмашы езу тартып:
– Алысқа бармай-ақ мынаған қара. Ата-баба рухына тағзым етіп, марқұмның жетісін, қырқын, жүзін, жылын береміз. Жылқыны құрбандыққа шалып, әруақты еске алып ас береміз. Арабта бұл дәстүр атымен жоқ. Мұхамбет пайғамбарға ас бермек түгілі, жетісін, қырқын, жүзін де бермеген. Арабтар «күнә» болады деп жылқының етін жемейді. Ал қазаққа ас бермеу турасында айтып көр, басыңды жұлып алсын, – деді.
– Бәуке, мынаны сұрайыншы. Сопылар ілімін қалайша жасырын құпия сақтайды?
– Низами, Ширази, Сағди өрілген бұрым жайлы жырласа, тура мағынасында түсінбеу керек. Шаш Бірліктің көптігін меңзеп тұр. Қос өрім материалды және рухани жолды айшықтайды. Омар Хайям құмыра жайлы айтса, от пен судан аман өтіп, өмірге құштар болған топырақ сипат адамды меңзеп отыр. Ал мастық сопылықта рухани экстазға батқан момынды елестетеді, – деді әкем.
– Демек, қуғындалған сопылар Қазақстаннан пана тапқан болды ғой, – деп Хайдолла аға.
– Дархан даламыз – даналықтың өсіп-өнуіне таптырмас құнарлы топырақ. Арабтың, қытайдың, еврейдің, гректің, парсының даналығы деген болмайды: басқа реңге боялып, басқа тілде үн қатты демесең, ол адамзаттық болады! Біздің фольклорда, қиссада, ертегіде, жырда, аңыздарда, ойшылдар мен ақындардың шығармаларында буддизмде, даода, христианда, исламда кезікпейтін жауһар ойлар бар. Сонымен қатар ықылым заманнан келе жатқан әлемдік діндердің рухани інжу-маржанын біздің жұрттың мәдениетінен көреміз. Мұны сопылық түсінеді және қабылдайды. Сондықтан сопы адам христианмен шіркеуге қорықпай кіріп, мінәжат етеді. Керек десең,будданың храмында, синагогада, мешітте де құлшылық жасай алады.
– Сопылық жайлы еңбектерді қайдан алса болады? – деп Хайдолла ағаның қызығушылығы оянып кетті.
– Өкінішке орай, қазір саған бұл әдебиеттерді толыққанды табу мүмкін болмас, – деді әкем қабағын түйіп. – Бұл қазынаның сандығы бізге де ашылатын заман келер. Әзірше шығыс шайырларын оқып, ой толғай тұр. Айтпақшы, Қожанасыр хикаясының бәрі сопылардікі. «Мың бір түн» де сопылық әдебиетке жатады. Тіпті Сервантестің «Дон Кихотында» да сопылық ілімнің сарыны бар. Морис Равелдің «Болеросы» да сопылық музыкаға жатады. Қазақ топырағында шартты түрде Бурханизм деп аталған жаңа әлемдік дін қалыптасты. Мұның мәні – жалғыз Жаратушыға, БІР ХАНҒА табыну деген сөз. Арабтар жайқалып тұрған осы ілімді орып тастады. Бірақ сабағын шапқанмен, тамыры қалды. Біздің рухани тамырдың тереңге кеткені соншалық: енді оны ешкім жұла алмайды.
Шамасы әкем шаршаған болса керек, бізге «осымен сөз тәмам» дегендей қолымен белгі беріп қоштасты».
Бақытжан Момышұлы
«Во имя отца» кітабынан
«Яссауи Феномені» кітабына енген жазба
