М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаяны (1950-1961жж)

М.Әуезов ХХ ғасырдағы қазақтың философиялық, қоғамдық, әлеуметтік-психологиялық және адамгершілік коллизиясын өзінің шығармаларында негізге ала отырып, оның рухани өсуіне керемет әсер етті. Оның бай рухани мұрасы өз заманындағы ойшылдар мен идеологтардың, қоғам мен қалам қайраткерлердің санасына философиялық тереңдігімен, эстетикалық көпқырлылығымен, психологиялық қайшылықтарымен қозғау салып,өмірлік ақиқаттарға өзгерістер енгізді.

М.Әуезов шығармашылығының әр заман талабына сай интерпретациялануы – біздің жас ұрпағымызға ұғынықты болуы мен дүниетанымды кеңейтудегі философиялық құнарын жоғалтпаудың жолы.

Жалпы, жазушы өмірбаяны  мен шығармашылығының әдебиет тарихындағы, ұлттық құндылықтағы маңызын зерттеу үшін  арнайы 3 мәселені анықтауымыз керек: 1.жазушының жеке өмірбаяны, оның шығармашылыққа деген қарым-қатынасы, сол кезеңдегі  көңіл-күйі. 2.жазушының әлеуметтік өмірбаяны; 3.шығармашылық өмірбаяны, оның әдеби өміріне қатысты дүниелер. Бұл мәселелердің әрқайсысы ерекше қарастырылуды  қажет етеді.

Жазушының жеке өмірбаяны, оның толғаныстары әлбетте әртүрлі деңгейде өз творчествосына әсері болады.Қоғамдағы әрбір өзгеріс,оның адам өмірі мен санасына әсері, сол дәуірдің рухани қозғаушысы болған шығармашылық тұлғалардың ұлтжандылық қасиеттері мен азаматтық ар-ұятына, халық алдындағы жауапкершілік пен перзенттік парыздарының өлшемдеріне өзіндік қолтаңбасын қалдырары хақ.Өзінің жеке өмірлерінен ұлт мүддесін жоғары қоятын шығармашылық тұлғалардың әрбір  шығармасы сезімдер күнделігі секілді. Санадағы өзгерістер суреткердің ішкі сүзгісінен өтіп, сапалық өңде, яғни көркем шығарма болып өмірге келері хақ.  Мысалы, Гетенің : «Все мои произведения являются отрывками некой генеральной исповеди, во всех произведениях я рассказывал то, что переживал»,-дегеніндей , шынында да өмірдегі шындық ірілі-ұсағына дейін көркем шығармада суреттік, идеялық ой түрткі болып өнерге ұласып жатпай ма? Өмірбаяндық әсер мен өмірлік материал негізінде көркемдік құндылыққа ие болған әрбір әдеби образ өмірлік модельге ие. Әр образ жазушының өмірдегі кездесуі мен толғаныстарының жемісі. Бұлардың бәрі автордың өз дәуіріндегі  қоғамдық өмірді қандай жолмен  бақылап, қалай бағалап отырғанын көрсетеді . Сондықтан әр ұлттың ар-ұяты болып саналатын әрі өз кезеңінің перзенті болған үлкен парасат иелері, қоғамдық ойдың қозғаушылары-қаламгерлердің назарынан ештеңе қалыс қалып, оны бейғам қалдыратын қалтарыс, дерек болмауы табиғи құбылыс.  Академик  В.М.Жирмунский өзінің «Введение в литературоведение» деген оқулығында былай дейді: «…Все это очень существенно как круг наблюдений писателя. Но биография писателя здесь-не литературный факт, она не присутствует как нечто личное в произведении, потому что все оно обращено к обьективной действительности, дает ее обобщение .Биография же-лищь способ наблюдения над этой действительностью»/142/.

Сондықтан зерттеушілердің негізгі міндеті әдеби шығарманың өмірбаяндық негізін іздеу емес десек те, қаламгердің ғұмырнамалық фактілерімен неғұрлым кеңірек таныс болуы оның шығармашылығының тарихы мен дәуірі, жалпы поэтикасы туралы толық мәліметті меңгеруіне мүмкіндік береді. Қарапайым оқырманның да,  зерттеушінің  де қызығушылығын тудыратын шығарма материалы, ондағы образдардың прототиптері, олардың дүниетанымдары, өмірге көзқарастары, өмірлік ұстанымдары мен жеке адами қасиеттері секілді толып жатқан құпия мәселелер шынында да көңіл аударарлық. Ол  үшін біз жазушының әлеуметтік өмірбаянын ,яғни өмір сүрген дәуірін , өскен, қалыптасқан ортасын білуіміз керек. Өйткені, шығармашылық тұлға- ол ,ең біріншіден, ой адамы, ол идеолог, қоғамға қозғалыс беруші, адамзат санасына өзгеріс енгізуші, оны өсіруші, рухани сілкініс тудырушы. М.Әуезов те өз заманының заңғар кемеңгері, рухани көсемі болған тұлға. Өз заманының қоғамдық,тұрмыстық, әлеуметтік-саяси, әдеби, мәдени салаларындағы барлық өзгерістер оның өз өмірі мен шығармашылық өнерінде де назардан тыс қалған жоқ.

Бұл ретте М.Әуезовтің ұлы ақын Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығын зерттеудегі, оны көркем құндылыққа айналдырудағы тағлымды тәжірибесі үлгі бола алады. «Как я работал над романом «Абай» деген мақаласында (М.Әуезов Шығармаларының елу томдық толық жинағы, 44-т-Алматы: «Жібек жолы» баспа үйі, 2010.-320 б103 б) шығармашылық тұлға туралы әлем әдебиетіндегі классикалық шығармаларды түгендеп оқығаны, олардың бай тәжірибесіне сүйене отырып, қазақтың 100 жылдық тарихын қамтитын қоғам өмірін терең зерттеу жолындағы іргелі ізденістерін тізбелеп  , өзінің жеке қаламгерлік әдіс-тәсілдеріне тоқталады: «…Мне хочется рассказать о своем, несколько необычном методе создание своего произведения. Дело в том, что я начал писать роман не с первой главы, в которой моему герою только тридцать лет, а с последный главы второй книги романа, когда моему герою уже сорок два- сорок три года.Эту главу я написал 1937 году к столетию со дня смерти Александра Сергеевича Пушкина. Глава была опубликована на казахском и на русском языках, называлась она «Как запела Татьяна в степи». Речь шла о Пушкинской Татьяне Лариной»/103/.

М.Әуезовтің «Абай жолындағы»  туындыны ең негізгі  идеядан бастау ерекшелігі «Өскен өркенде» де  жалғасын тапқан. Абайдың халық мұңын жоқтауды А.С.Пушкиннен үйрене отырып, ой қозғағанын «Татьянаның сахарадағы әні» деген тарауы арқылы бейнелеп, «Абай» романының алғашқы қарлығашын ұшырса, кеңестік дәуір өмірінің жетістіктерін көрсететін  жоспарлы 7 кітабының тұсауын «Өскен өркенімен » кесіп, шығармашылық зертханасының тағы бір құпия  сырын танытады. Зерттеу нысанына қатысты мол материалдың ең  таңдаулысы мен терең толғаудан туатын кемел ой ғана көркем  шығарма тудырарын білетін Мұхтар Әуезов М.Горькийдің : «Айтпасқа, лажың жоқ нәрсені ғана жаз» деген сөзін де үнемі назарда ұстаған сыңайлы.

«Менің өмірбаяным» («Автобиография») – жазушының орыс тілінде жазған ғұмырнамасы 1950 жылы Мәскеуде «Советский писатель» баспасынан жарық көрген «Абай» романына алғы сөз  ретінде берілген. Одан кейін бұл өмірбаян Әуезовтің орысша жарияланған «Абай жолы» роман- эпопеясының барлық басылымына енгізілгені аян. Белгілі сыншы, мұхтартанушы Айқын Нұрқатов оны қазақ тіліне аударып,  жазушының толық шығармалар жинағының 12 томдығының 1 кітабына жариялаған. Автор өз өмірбаянында ұлы ақын шығармашылығымен қалай табысқаны туралы айта келіп: «…Бұл кітап-Абай өлеңдерінің жинағы. Абаймен дос болған әрі ақын талантына таңырқап, ден қоюмен өткен Әуез оның өлеңдерін кітап ғып көшіріп алады да, бізге сол арқылы қара танытпақ болады. Немерелері ұлы ақынның өлеңдерін жақсы көріп өссін деп те ойлайды »,- деп, сәби санасына ұлтжандылықтың ұрығын сепкен рухани құндылыққа қаншалықты қарыздар екендігінен   хабар береді. Өз өмірбаянында үнемі ескертетіндей үш бірдей қоғамдық формацияның, яғни  феодализм, капитализм, социализм дәуірінің куәсі болған, осы кезеңдердің аумалы-төкпелі өтпелі замандарын бастан кешкен, олардың қым-қиғаш қайшылығын, оның себеп-салдарын жүрегінен өткізген   Мұхтар Әуезов Абай арқылы өз сөзін, мұң-мұқтажын халқына жеткізе білді. Өмірлік те өнерлік те тақырыбына айналған Абайдың  шығармалары мен өмірін зерттеуде барлық өзге шығармаларынан көбірек ізденгендігін жасырмайды. М.Әлімбаевпен болған бір сұхбатында: «..Романды жазғанда әдебиет тарихын зерттеуші ретінде ғылыми ұғым тілімен, ал жазушы ретінде роман,бейне тілінде жазуым керек еді. Бұл екі тілдің екеуі қабыса келе, бір мақсатты көздеген еді. Ол-Абайды, Абайдың дәуірін толық көрсету болатын. Абай-бүгінгі күннің үлкен көмекшісі, өйткені ол бізге өз дәуірін сынап, ашып көрсетіп берді»,-деп шығармашылық өмірбаянынан сыр шерткен жазушы осы шығарманың жазылу тәжірибесімен де ой бөліседі: «..Бірінші кітаптан екіншісі тез жазылды. Оған  көмекші болған-ақын Абайдың өз еңбектері. Бірінші кітап Абайдың адам ретінде өсуін көрсетсе, екінші кітап оның ақын ретінде қалыптасуын суреттейді». Бұл 1949 жылғы «Пионер» журналының №5 санында жарияланған көрнекті ақын Мұзафар Әлімбаевтың «Тамаша кітап» деген сұхбатынан келтірілген үзінділер. («Қалам қайраты.А. Жазушы,1976.-224 бет.5 б).  М.Әлімбаевтың айтуы бойынша М.Әуезовтің өз эпопеясы, творчестволық лабораториясы жөнінде айтқан алғашқы лебіздердің бірі екен.

Кешегі көшпелі феодализмнің қалдықтарын, өз елі ішіндегі  ескі патриархалдық көріністерді,  кеңес үкіметімен ілесе келген небір сорақы нәубеттерді, қанды қырғындар мен бүкіл ұлтты жойып жібере жаздаған зор алапат-аштықты, қазақтың  оқыған зиялыларын қуғын-сүргінге ұшыратып, жазықсыз жазалауды саналы түрде жүргізген қасіреттердің тірі куәсі болған оның қолына қалам алмауға тіпті қақы да жоқ еді. «Адамды жазушылыққа бақытсыз балалық шағы әкеледі », -деген батыстық зерттеушілердің сөзіне сенсек, бала Мұхтардың бастан кешкен қиыншылықтары мен көкейіне сақтаған  өмір суреттері суреткерлікке алып келгені кәміл. Елге  айтары жоқтың жазушылықта жұмысы жоғы  тағы да ақиқат. М.Әуезов  1957 жылы «Советский  Казахстан» журналының №11-дағы «Свет зари негасимой» деген мақаласында өзінің көңілсіз балалық шағы мен халықтың жүдеу тұрмыс-тіршілігіне  шолу жасай келіп: « …Моим сверстникам, чья юность совпала с 1917 годом, выпала поистине удивительная и завидная судьба.Наше сознание формировалась в степном ауле, сохранявшем еще все черты феодально-родового строя. Суровые, страшные его законы воспринимались нами с детства как должное. И в такой же мере естественным казалось нам в смутном отрочестве, в тревожной молодости и движение по степи русских купеческих караванов, и богатства  гостиных дворов и лавок Семипалатинска, Павлодара, Петропавловска. Урядники и полицейские ревниво охраняли честь и имущество русского капитала. Однако с еще большим рвением охраняли они наши степные края от проникновения революционного русского слова, от социалистических идей, заронявших свои искры в аульные кочевья»,-дейді (212-213 стр,20-т.19-т.) . Азғана уақыт ішінде үш тарихи-дәуірдің (феодализмнің, капитализм , социализм) замандастары болған өзі мен Алаш зиялыларының ұлт мұраты жолындағы жанкешті күресіне белсене атсалысты.  Әркім өз заманының перзенті болғандықтан қоғамнан да саясаттан тыс адам өмір сүре алмақ емес. Дегенмен, қоғамдағы ойдың қозғаушы күші, ұлттың рухани көсемі болған қаламгер ретінде М.Әуезов жалпы адамзаттық құндылықтарды бетке ұстап, әлемдік өркениет өрісіндегі өз пікірін ашық білдіріп отырды. Абайдың «қалың елім, қазағым,қайран жұртымнан» басталған ұлттық мүдде  Алаш зиялыларының ұлттық идеясымен жалғасын тауып жас Мұхтардың жүрегін мәңгілік мекен етіп , соның жолында  коммунистік әкімшіл-әміршіл жүйенің соққысына талай түсіп, қуғын-сүргін , зәбір-жала көрсе де  халқына деген махаббаты қалтқысыз болды. Алаштағы ағаларының: «Абайды жазу үшін, Алаш идеясын арттағы ұрпаққа жеткізу үшін, қандай қиянатқа да, қорлыққа да, қиыншылыққа шыдас беру керек» деген аманаттарына адал болуды аңсаған жазушы сол саясаттың ұсақ-түйек ,ұрда-жық соқпақтарынан биік болды. Арасында арнайы тапсырмамен «ұраншыл» мақаланы жазуға да мәжбүр болған. Әсіресе, 1950-60 жылдардағы мақалалардың көбі осы деңгейде жазылғанын мойындамасқа тағы болмайды. Жүректен шықпаған соң жүрекке жетпейтіні белгілі. Құрғақ сезімге құрылып, саяси дабыраға айналып, жалаң насихатқа ұқсайтын ұранды мақалалардың өзін кемеңгердің  біліктілігі мен көрегендігі басып, кіші халықтардың ұлттық мүддесі тұрғысынан талай астарлы ой айтып, жібін жатқыза жұрттың жүрегіне жылы тиер маңызды мәселелер көтере білгендігі де жасырын емес.

Ұлы суреткердің 30-жылдары идеологиялық қамауды басынан кешірген тәуелді шағы 1950 жылдары да қайталанған.

Абай өмір сүрген дәуір тарихын, өмір көріністерін, ұлы ақынның жеке тағдыры мен замандастарының, сол қоғам құбылыстары мен қайшылықтарын жете зерттеген жазушы  әр мақаласында  мәлімет-деректер жинаудағы, ақынды көзімен көрген, жақын білген адамдармен ,Абайдың жақын шәкірті Көкбаймен, алғашқы әйелі Ділдә мен кіші әйелі Әйгеріммен , тіпті тап жаулары деп саналған адамдармен де  жолығып, әңгімелескендегі шығармашылық ізденістерін сөз етеді. Бұлардың бәрі жазушының шығармасына материал жинаудағы өзіндік әдіс-тәсілінен, бай тәжірибесінен хабар  береді.

Жазушының өзі  алғашқы шығармашылық қадамын, жалпы қазақ қаламгерлеріне тән мәнер-машығы сияқты өлең жазудан бастағаны жөнінде 1953 жылы жазған өз өмірбаянында: «…Первые литературные опыты я начал со стихов, которые не были опубликованные»,- деп мәлімдейді . Бұл жазушының ұлы ақынның шығармашылық өмірбаянын зерттеуге, жазуға толық моралдық құқы бар екендігін ескертеді.М.Әуезов ұлы ақынның өмірі мен шығармашылық өмірбаянын ғұмыр бойы зерттеп қана қоймай, өзі де поэзияның теориялық мәселелері мен көркемдік әлемі жайлы жиі-жиі ой қозғап, өндіріп жазды да. Айталық, «Абайдың өнері һәм қызметі», «Абайдан соңғы ақындар» атты зерттеулерінде поэзияның жанрлық сыр-сипаты, көркемдік ерекшеліктері мен теориялық ой-тұжырымдары туралы сөз қозғайды. Зерттеуші өз зерттеулерінде поэзиядан еркін ой, шалықтаған шабыт пен шыңға жеткен шеберлікті, тереңдікті, сұлулықпен құйылған келісті суретті,  кестелі көркемдікті талап етеді. Көпшіліктің  көкейіне қона бермейтін көркемдік ерекшелік, екінің біріне бағына бермейтін асау сезімталдық пен терең парасаттылық , барлық жұрттан жасырын жұмбақ әлем поэзия иесінен табылған кезде ғана «өлең сөздің патшасы» өмірге келетініне күмәнсіз сенді, суреткер. Өзі де осы талапты барлық туындысына қойып, соның жолында саналы өмірін құрбан етті .

Әлемдік рухани кеңістікте кеңінен танымал тарихи тұлғалардың өмір мен шығармашылық өмірбаяндарына көз салсақ, көбісі өз дәуірінде еленбене бермейтіні өтірік емес.

Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртымен»  ауызданып, сонымен «ауырған» Мұхтардың мәңгілік ғұмырының мәні де – сол қазағының қамын ойлап ,сол қайғымен өмір кешуінде  шығар?! Кеңестік кезеңдегі қытымыр саясаттың салдарынан талай рет сағы сынса да (1922,1928-1932, 1937-1938,1947-1949,1951-1953) ұлттық рухы жығылмаған суреткердің сәл де болса еңсесі көтеріліп, көркем шығарма жазуға шындап кіріскен жылдары , шынында да ғұмырының соңғы сәттері, яғни 1950-60 жылдар болыпты. Мұхтардай ғұлама ғалымды, дара да дарынды дананы, таланты да шебер суреткерді солақай сыншылар мен қырағы саясатшылардың сақ бақылауы да мұқата алмапты. Ұлының ұнжырғасы ұсақ-түйекке түсе қоймасы хақ.

Қазақтың бір ғасырлық өмірін баяндайтын «Абай жолындай» (4 кітап) кеңестік кезеңнің көркем шежіресін шертер 7 кітаптан тұратын романды да  3-ші кітабы-   «Өскен өркеннен»   бастауы шынында  да ерекше құбылыс.Тегінде, бұл жазушының  даралық шығармашылық қасиеті, тосын тәжірибесі болса керек.Оның себебін суреткер : «…Почему еще тогда, двенадцать лет тому назад, имея разработный план своего романа, я начал с последней главы? Потому, что эта глава полнее и конкретнее раскрывала основную идею роман образ моего героя, казахского классика Абая Кунанбаева. Главной исторической заслугой жизни и деятельности Абая явилось стремление к скорейшему приобщению казахского народа к передовой демократической и революционной культуре великого русского народа»,-деп түсіндірмей ме? Өз кезеңінің саясатына сәйкес уақыт талап еткен тақырыпты алға шығару тәжірибесі романның түйінін де көрсетеді.

Сондай-ақ «К беседе (о романе «Абай») («Абай» романы туралы әңгімеге») ,-деген мақала мәндес тезисінде 1-ші кітабы туралы 12 сөйлемнен тұратын ойлар айтса, «Вторая книга» деген екінші бөлімінде шығармашылық зертхана сырын жалғастырып, 12-23-ке дейін нөмерлеп, өзінің шығармашылық тәжірибесімен бөліседі. Нақты сұрақтарға қысқа әрі дәл жауап іспетті бұл сөздер  шығарманың жазылу барысы мен мақсат-міндетінен, жоба-жоспарынан қызғылықты мәліметтер береді. Оқып көрелік: «1.Роман-две части, теперь справедливо воспринимался как одна книга.

2.Формирование личности, становление поэта-задача двух книг.

3.Роман и исследование, есть ли принципиальная разница? Нет.Позновательны.Дополняют друг друга взаимно, но по-разному.

4.Исходя из этих задач роман должен быть каким? Биографическим или романом о творческой личности?

5.Биография его не ясна-это раз. Второе-не важен его точный путь, календарный со всеми годами, деталями.Это ли делает ценным Абая для нас? Он ценен творениями.Он ценен не биографией в целом, а тем, что звучит для нас, для грядущего в его биографии» /95/. Міне бұл ойлардың бәрі жазушының роман жазудағы шығармашылық тұлғаның тағдырына қатысты құнды ойларды, маңызды мәліметтерді оның тұрмыстағы  өмірлік деректерінен емес,терең мазмұнды шығармаларынан іздейтінін көрсетеді. Оқырманға ой салар рухани құндылықты- құдіреті күшті өлең жолдарынан, даналық дарыған дара болмысынан, табиғат тарту еткен талантынан туындаған таңғажайып тағлымынан алу керектігін  ескертеді.  Үлкен парасат иесінің бұл пікірі зерттеуші А.А.Мелик-Пашаевтың:«…внутреннюю потребность, объектировать пережитое в образе, потребность в художественно-творческой деятельность» ,- деген ғылыми тұжырымдарын еске түсіреді (А.А.Мелик-Пашаев. «Эстетическое отношение к жизни как первооснова способностей к художественному творчеству» Кітапта: «Художественное творчество» .Л.Наука,1983,216 с).

Бүкіл адамзаттың рухани құндылықтарын жақтаушы Абай тағдыры екі ұрпақтың алмасуы, пікір қайшылығы арқылы өрнектеледі.Абай-ақын, шығармашылық тұлға, ол күрескер.Сондықтан да шығарма психологиясы, күрделі ақын табиғаты жазушыдан жанкештітілікті талап етті.

М.Әуезовтың шығармашылық өмірбаянында ерекше орын алған «Абай жолы» эпопеясының жазылу тәжірибесі талай жылғы тынымсыз еңбектің жемісі.Шынында да қазақ әдебиеті тарихында Абай образы жөнінде Біржан-Сара айтысында (1898), Жаяу Мұса, Ш.Құдайбердиев, Т.Жомартбаев, С.Дөнентаев, революциядан соң І.Жансүгіров Абай туралы дастан, И.Байзаков «Абай» деген өлеңдерінде  (1934) кішігірім көрініс тапқаны болмаса  өзге ешқандай  тарихи деректер, әдеби мәтіндер,  нақты мәліметтер жоқ болатын .

Абайдың тірі кезінде 4-ақ өлеңі, ал орыс тілінде бірінші рет 1889 жылы «Лето» ,1914 жылы «Восточный сборник в честь А.Н.Веселовского» деген жинақта «Жаз», «Ауыл түні», «Поэт» деген өлеңдері мен бірнеше қара сөзі аударылып жарияланғаны жазушының үкілі үмітін үзбеді.

Қолда сүйенер еш тарихи дерегі мен  әдеби мұрасы, не құжаты жоқ қаламгер қағазы мен қаламына ғана сеніп, Абай еліне, оның өскен ортасында жиі болуы, кіммен кездесіп сөйлессе де бірде-бір сөзін қалдырмай қағазға түсіруге  қалыптасты. Ұлы жазушының мұрағатында сақталған 1935, 1943 жылдардағы жолжазбаларында ақынды, оның замандастарын, ортасын, жан ұясын, оның ақындық мектебін жақсы білетін  ел адамдарының естеліктері, естіген, көрген оқиғалары, оның айналасындағы адамдардың мінез-құлқы, кескін-келбеттері, ерекше бір қылықтары, тағдырлары, ауыл арасындағы аңыз-әңгімелер мұқият жазылған. Сондай-ақ, суреткердің өзі көзімен көріп, кездескен адамдарының бейнесі, сөйлеу мәнері, айтқан оқиғалары, көңіліне ұялаған табиғат, жер, ел   көріністері, өзінің ой-толғаныстары  бәрі-бәрі де ұқыпты түрде қағазға түскен (№29-п,80). Бұл да жазушының шығармашылық тәжірибесінің бір қырын, яғни өз шығармасына материал жинағанда ешнәрсені назардан тыс қалдырмайтын, мүмкіндігінше мол мәлімет алуды дағдыға айналдырғанын танытады.

Мұхтар Әуезовтің мол әдеби мұрасы- тарихи орны бөлек  рухани әлем. Тұтас тарихи кезең қамтылған аса күрделі   көркем шығармаға керек   дерек көздері де ауқымды болмақ. М.Әуезовтің өзі мен бүкіл қазақ елі бастан кешкен үш түрлі қоғамдық формацияның сан алуан қайшылықтарын зерттеп, зерделеу сөз жоқ, кемеңгер суреткердің ғана қайраткерлік қуаты мен қаламгерлік шеберлігіне тән заңдылық. Қатаң бақылауда бола  жүріп те еліне өсиет етерлік сөзін астарлап болса да  жүрекке жеткізе айту  үлкен ақыл-ой иесінің еншісі. Ұлттың ұятына айналған М.Әуезовтің атақ-абыройы мен  кәсіби қызметі соны талап етті.Әр дәуірдің талабына сай тақырыбы, көтеретін мәселесі, идеал тұтар тұлғасы, ұлттың санасын оятарлық ой-өсиеті болмаққа керек.Сонда да саясаттың қол шоқпарына айналып кетпеген суреткер ұлт пен ұрпақ алдындағы адами, кәсіби міндетін адал орындап, тұлғалық табиғатын сақтай алды.

Абай төңірегіндегі ойларын  жылдар бойы жүрегі мен ойында жүйелеп, әбден жазбасқа шарасы қалмаған сәтте ғана қолына қалам алып қағазға түсіретін қаламгерлік қасиеті Л.Н.Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» романының алғашқы тарауын 15 рет жазғанындай жанкештілікті еске салады. Тума таланттарға тән бұл табандылық пен адалдық жауапкершіліктің, шынайы шеберліктің үздік үлгісіндей.  Осы орайда ұлы жазушы шәкіртінің бірі, көрнекті ғалым Рымғали Нұрғали: «…Жаратылысында бойкүйез Флобер «Санамбоны» жазу үшін ми қайнатар ыстықта Африкаға барады екен. Тау-тау кітап оқиды екен. Әуезов те, Шыңғыстауда туған Әуезов ұлы ақын тақырыбына кірісу үшін табандатқан 20 жыл бойы материал жинаған екен, сөз біледі-ау деген адамдармен айлап сөйлеседі екен. Содан барып қана 15 жыл бойы табан аудармай отырып, шығарма жазады екен»,-дейді бір естелігінде /157/. Әуезовтің тарихи-ғұмырнама шығармасының жанрлық талабының өзі зерттеу нысанасын терең әрі жан-жақты білуді талап етсе , екіншіден, күні кеше өмір сүрген және көз көргендер мен өз ұрпақтары тірі болғандықтан да деректі дүниеге аса ұқыптылықпен, асқан жауапкершілікпен қарамаса болмайтынын жақсы білген. Суреткерлік қиялға ерік беру үшін, тарихи факті негіз болып, көркем бейнені сомдаудағы эстетикалық әсердің нанымдылығы назарға алынды.Эпопеядағы этнографиялық ерекшелік те нысанын дәл білуді, дәлелді дәйекті талап етті.

М.Әуезов тумысынан талантты, терең ойшыл, биік интеллектуал жазушы. Ол сыртқы сұлулыққа, пішіндік ізденістерге, түрлік тәсілдерге аса қызыға қоймайтын өзінің өрісті ой кемелдігіне сай кең ауқымды , мол тынысты ,мың қатпарлы эпикалық стилге бейім  шығармашылық тұлға. Ол адамзаттың мәңгілік сауалдарына жауап іздейтін, ұлттың рухани құндылықтарын тереңнен талдап, адамзат атаулыға тән табиғи болмыс-бітімді,  мінез бен менталитетті, кісілік келбетті, ар-ожданды, сезімдік-психологиялық   құбылыстарды, яғни эксизтенционалдық мәселелерді зерттейтін зерделі зерттеуші, зергер суреткер. Ол, ең алдымен психолог жазушы. Оны қызықтыратын тек қана ой, адамның жаны, тұлғаның тағдыры,  қоғам мен адам қатынасы, ұрпақтар қақтығысы, ондағы қайшылықтар. Ол жөнінде өзі де: «9.Гоняюсь ли за нарочитым сюжетом, картиной? Нет… Не нужно искусственных приемов. Близок путям русской литературы-классической, современной»,-дейді /95/. Суреткердің шығармашылық табиғатына тән эпикалық стиль – уақыт пен кеңістігі мол тынысты, кең масштабты , алар аумағы ауқымдылықты қажет етті.

М.Әуезовтің әуелден қалыптасқан суреткерлік стилі терең толғаныстарға, парасатты пайымдауларға, тереңнен тамыр тартар психологиялық талдауларға, қоғам қайшылықтары мен адамдар санасындағы екіұдайылыққа бейім.  Авторға мол мүмкіндік беретін рухани кеңістік пен ғасырлық уақытты алатын эпикалық стиль  оның барлық шығармашылығын шабыттың шыңы мен шуаққа шомылдырар көркемдік құбылыс.

Ұлтымыздың ұлы құндылығы мен көркемдік полотнасына айналған Абайдың шығармашылық өмірбаяны М.Әуезовтің туындылары арқылы әдебиет тарихында өз орнын тапты. М.Әуезовтің бір мақаласында : «Трудно даже представить, какой диапозон воспоминаний, какую дистанцию понятий представляют собой мироощущение мировозрения человека, который не когда воспитывался в казахской юрте, а спустя полвека выступает как почетный гость и полноправный товарищ, скажем на конгресе писателей Германии в Берлине» («Колониализму позор!» 20 том.19-т.-1985.-496 б.205 б) деуі үш дәуірді бастан кешкен кемеңгер келбетін, рухани өсу динамикасының биіктігін танытады.

М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянына зер салған кезде ерекше көңіл бөлер жәйт-жазушының қай шығармасы болмасын, мейлі ол шағын ғана мақала, немесе бір әлемдік деңгейдегі мінбеден оқылар ғылыми баяндама болсын, бәрібір ұсақ-ірі демей, асқан жауапкершілікпен жазылатындығы .Әрбір сөзіне ерекше ұқыптылық ынтамен қараған қаламгердің зердесі ғажап елек, санасы сирек кездесер сүзгі. Кемеліне келмеген дүниені оқушысына ұсынбаған кірпияз. Қара жұмыс демей, тынымсыз қағаз ақтару, түзету, толықтыру сияқты творчестволық табандылық, шығармашылық мехнат  ол кісіге кәдімгі кәсіп, дағды. Өшірген мен көшірген сайын тасқындап келген ойлар кемшілікті ығыстырып, кемеңгерлікке ойысып отырған. «Ұлы жазушының әрбір жолы болашақ ұрпақ үшін асыл қазына болып қалатынын» (А.С.Пушкин) М.Әуезов жақсы түсінген.  Жан-жағын молынан шолып, тақырыпты тереңдей зерттеудің арқасында қандай алқада да алқынбай, абыржымай еркін көсілу де жазушының ерекшелігін танытса керек. Суреткердің артында қалған қолтаңба мұрасының бірі саналатын «Есте болар сөздер» атты жазбалары. Әуезовтің мұрағатын, қолжазбаларын көркем туындымен салыстырғанда байқайтынымыз алғашқы түпнұсқасынан көп өзгеріске ұшырамайтыны. Бұл-шығарманың қаламгердің ойында әбден пісі-жетіліп барып қағазға түсетіндігін дәлелдесе керек-ті.

Әуезовтің шығармашылық  лабораториясынан жан жақты хабар беретін «Тағы бір топ сөздер», «Ерлер туралы әйел сөзі», «Индия ғалымдары сөздерінен», «Бір тойдан соңғы стол үстіндегі, үй ішіндегі сурет», «Кей адамдар жөнінде» деген қолжазбалардағы белгілер соғылған бөлімшелер нағыз еңбекқорлықтың белгісін танытады . Жазушының 20 томдық шығармалар жинағының 20-кітабына енген бұл «Есте болар сөздерде» : «…Не керек? Ой керек…ойсыздық қатер…Жасқа да, кәріге де бір шарт, жалғыз шарт: ішіндегі, өзіңнің шыныңды, өз көңіл төріңдегі шыныңды (шын) шалғандай, орағандай ойың қайда? Үлкен шығарманың үлкен сырынан, шыңынан соның білінсін…Шығарма-қарақ суынан суарылған, әр жанның өз түкпір-түкпірінде туған меруеті болсын….. Үгітті ұққанға, ақылды жұққанға айту керек..,Тәнге ас керек болғандай, жүрекке де ақыл сондай керек ..,т.б …» – , деген сыңайлы тас-түйін тұжырымдар, нақпа-нақ нақылдар бар./468 б. (1985,20-кітап).

Және бір жазушының  материал жинаудағы, жоба-жоспарларын, ойын қағазға түсірудегі өзіндік әдісі  қолжазбалардың  оның көңіл-күйіне байланысты бірде  араб, енді бірде латын,  кейде криллица таңбаларымен қағазға түскендігі дер едік. Алғашқы сауатын араб тілінде ашып, қолы да соған қалыптасып қалғандықтан ба көбінде Құран тіліне кетіп қала беретін сыңайлы. Оған әйгілі «Абай жолы» роман-эпопеясын жазар алдындағы дайындық жұмыстары, яғни ел ішінен  тарихи, әдеби, өмірлік деректер жинау барысындағы қолжазбалары дәлел. Және шет елдерге шыққан шығармашылық сапарларындағы күнделіктері мен жолжазбаларында және өзі оқып белгі қалдырып отырған кітап жиектерінде  (Индия, Жапония, Америка) көбінде араб таңбалары түсірілген. Үнемі бақылауда болған қайраткер сырт елде сақ болуды көздеді ме екен, әлде  ойын жылдам түсірудің жолы сол болды ма екен, әйтеуір қасиетті Құран тіліне жиі жүгініпті. Ал, өз еліміздегі әдеби, ғылыми мақалаларын, баяндамаларын , түрлі сұраныстарға, ғылыми еңбектерге, диссертацияларға берілер пікірлер тек  қазақ, орыс тілдерінде жазылған. Кемеңгер жазушының  мәтелге айналып кеткен атақты афоризмі: «Орыс тілінде түс көрмеймін, сондықтан ол тілде еркін жаза да алмаймын» деген даналығы кейінгі екі тілді шұбарлап сөйлейтіндерге дәріс болса құп. Орыс тілінің әдеби, ғылми мән –маңызын бір кісідей еркін білетін ғұлама ғалымның бұл қанатты сөзі жастарға жақсы тағлым . Мектепте де, жоғары оқу орнында да орысша оқып, кәсіби маман ретінде орыс тілін жетік біле тұра (ол бүкіл түркі тілдерін жақсы білген ғой)  өз шығармаларын тәржімалаудан бас тартуы  қаншалықты жауапкершілікті аңғартады.

Жазушының шығармасын жазар алдында қай бөлімде қандай мәселе көтерілуі керек, кейіпкерлер кім болмақ деген сияқты  жоспар жасап, ойға алған оқиға желісінің бүге-шегесіне дейін жазып отыруы өте сирек кездесетін тәжірибе. Және ол қалыптасқан дағды, шығармашылық зертханасына тән үрдіс,  кәсіби машығы .

Көркем шығарма дүниеге қалай келеді? Бұл сауал зерттеушілерді жалықтырмайтын және үнемі ізденіске бастайтын мәңгілік сауал.Өйткені әрбір шығармашылық тұлға –жұмбақ жаратылыс, құпия құбылыс.  М.Әуезовтің де шығармашылық зертханасы құпияға, өзіндік ерекшелікке, тосын тәсілдерге толы. Осынай оқшау шығармашылық тәжірибесінің ең төресі- күрделі көркем шығарманың күрмеуі шешілер шешуші тарауын алға шығару, кейіпкерінің  тұлғасын танытарлық тұстан бастау.

«Абай жолы» мен «Өскен өркенінде» де алға қойған мақсаты мен міндеті-тарихи деректерді тізу немесе оқыс оқиға ойлап табу емес, сол тарихымыздан орын алған оқиғалардың себебін ашу болатын. Оқушысын ойлаудан гөрі шым-шытырық оқиғаға қызықтыратын әсіреқызыл қасіреттен бойын аулақ ұстайтын суреткер тартыс пен қайшылықтардың туу , даму себептерін айқындау әлдеқайда қызғылықты екендігін қаперінде сақтап, соны өнерлік ұстаным ете білді. Адамзат бойындағы психологиялық құбылыстардың құпиясы мен оның санасындағы екіұдай сезімдер мен өзгерістердің себебін ашу- тек қана аса сезімтал психолог жазушылардың еншісі. Дара дарын иесі М.Әуезовке сол талантты дамыта білетін табанды еңбекқорлық та дарыған . Нағыз өнердің тууына Л.Толстой айтпақшы, бір пайыз талант, 99 пайыз еңбек дәнекер болады емес пе? Өз сөзімен ұлттық сөз өнеріне енген «нағыз еңбекторысы» деген ұғым жазушының тап өзіне арналғандай. Ағыл-тегіл төгілген ақыл кеніші бар, телегей теңіздей терең білімі бар , ең бастысы елге айтары бар  қаламгердің  сол табанды еңбегінің

нәтижесінде қазақ әдебиетінің тарихында тұңғыш рет шығармашылық тұлға-Абай тағдыры, оның өмір кешкен кезеңі сөз болған  эпопея жарық көрді. «Ақын аға» романының үзінділері «Әдебиет және искусства» журналының 1949 жылғы 4,5,6,7,8,9 сандарында жарияланып, 1950 жылы жеке кітап болып, «Қазмемкөркемәдебиет» баспасынан жарыққа шыққаны біздің еліміз үшін естен кетпес рухани құбылыс болғаны белгілі.  1952 жылы  оқырмандар мен қаламдас замандастарының біраз ескертпелерінен кейін қайта өңдеу жұмыстарын жүргізіп, «Абай жолы» деген атпен шығарма 6 томдық шығармалар жинағының  3-ші томына енді.1955 жылы екінші рет жарияланды.

«Абай жолының» 4-ші кітабы 1953 жылдың 28 сентябрінде басталып,1954 жылдың 18 февралінде аяқталған. Сол жылы 3 тарауы «Әдебиет және искусства» журналының № 3, 4, 5 сандарында жарияланып, 1956 жылы «Абай жолының» 2-ші кітабы (ҚМКӘБ –нан)  жарыққа шықты.1957 жылы 6 томдыққа енді.

1959 жылы 4 томдық эпопея түгелдей тәмәмдалып, оқырманға жол тартты. Жұртшылық жылы қабылдаған бұл еңбек мемлекет тарапынан жоғары бағаланып сол кезеңдегі ең үлкен марапат – Ленин сыйлығы беріледі. Оған 1954 жылдың 17 қыркүйегінде «Правда» газеті М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясын бүкілодақтық әдебиеттің алтын қорына қосылды» деп дәріптеуі себеп болған еді (12 томның 4 томында).

Әлемдік әдебиетке қосылған құнды шығармасы арқылы М.Әуезов өзінің шын мәніндегі суреткерлік шеберліктің шыңын меңгерген шығармашылық тұлға екенін танытты.  Әлем халықтарының тілдеріне орыс тіліндегі аудармасы арқылы жеткен «Абай жолын» орыстың көрнекті жазушысы Н.Анов пен  әдебиет зерттеушісі З.С.Кедрина тәржімалады.  Ол «Казправданың» бірнеше санында (17,18,20,31т.б) және 12 томның 7 томында жарияланды.Төрт томнан тұратын роман-эпопея бүгінде  әлемнің 50 тілінде 160 реттен аса жарық көрді.

Әдетте әр жазушының жұмыс стилі әрқилы. Бір кейіпкер, бір кезең, бір тарихи оқиға, бір тағдыр  туралы әр қаламгер өзінше толғанып, өзінше ой өрбітуге құқылы және ол оның кәсіби , суреткерлік шеберлігіне тікелей байланысты. Осы орайда болгар жазушысы П.Вежиновтың «…Я пишу с легкостью, но не легко. Умею работать исключительно интенсивно. Между первым и последним вариантом существует огромная разница. Первый вариантом существует ограмная разница. Первый вариант пишу импульсивно, давая перу полную свободу. Именно после этого начинается подлинно писательская, я бы сказал, профессиональная работа»,-деген сөзі ойға  оралады (П.Вежинов. «Так же, как строим мост». «Обзор», 1984, №7, с.47).

Қаламгердің жүрегінен өтпей, санасында сарғайып піспей , толғағы толмай толыққанды туынды болмасы анық. Әуезов те әсте асығысты сүймейтін, кең толғаныс, мол пішінді жақсы көретін көреген суреткер. «Абай жолы» эпопеясы соның толық айғағы.

Мұхтар Әуезов әуелден нақты іске, жүйелі, жоспарлы жұмыс істеуге машықтанған тұлға. Күрделі көркем туындыларынан бастап, кішігірім мақалаға дейін ұзақ ізденіс жұмыстары жүргізілетіні әдеткі қалып. Тақырыпқа қатысты әдебиеттермен танысудан бастап, қойын дәптерлеріне жоспарын жасап, тарау, бөлімдерге бөліп, қалай бастап, қалай оқиғаны дамыту, ширату, шарықтау шегіне жеткізу, оны аяқтау секілді  шығармашылық процесті бастан-аяқ өзі қалыпқа құйғандай етіп , қолмен жазса да, диктовка жасаса да ой ағыны тау суындай тоқтамай сылдырап кете беретін құсайды. Оған ұлы жазушы туралы естеліктер мен жазбалардағы замандастарының әңгімелері куә.

Жазушылық тағдырындағы жоспарлау табиғаты да бір-біріне ұқсас. Мәселен, «Өскен өркен» романының жоспарында да кейіпкерлердің тізімін, жасы мен кәсібін  драмалық шығармаларға тән әдіспен көрсетіп отырады.

Жазушы мұрағатынан алынған бұл мәліметтер жоспармен жұмыс істеудің үлгісін танытады. Жазушының кең ауқымды ойлау мәнері мен мұндалайды, мұнда.

Ұлы жазушы М.Әуезовке тән тағы бір қасиет-қай шығармасына да материалды молынан жинайтындығы. Тіпті жоспарлаған туындысынан артылып қалатын деректер мен мәліметтер мол болса да, өз ізденісін ірікпейтіндігі тағы бар. «Өскен өркен» романы жарыққа шыққанға дейін өзі барып, пікірлескен, жүздескен кейіпкерлерімен хат жазысып, өзінен кейінгі жаңалықтарды, шаруашылықтағы өзгерістерді, қандай жағдайлар жасалып, кемшіліктердің түзетілгені мен жаңадан ашылған қора-жайлардың болуы ,мәдениет мекемелерінің  орнығуы  секілді таусылмайтын сауалдарына жауап алып отырған. Әрине,олардың бәрі түгелдей енбесе де екшеп, оның түйінін ғана таңдап алуды дұрыс санаған. Өз заманының айнымас барометрі бола білген  ұлы жазушы туралы жазылған естеліктерде шығармашылық қасиеттері , оның жұмыс істеу стилі, творчестволық лабораториясының құпия қалтарыстары  жеткілікті баяндалған. Бұл жөніндегі зерттеушілердің пікіріне сүйенсек, жазушы зертханаларында жүретін толассыз еңбек, іркіліссіз ізденіс, көп деректердің жиналуы талантты тұлғаларға тән ортақ тәжірибе екен. Мәселен,  әдебиеттанушы ғалым Н.Фортунов:  «…Творческая лаборатория писателя-понятия сохраняющее известную долю метофоричности, хотя содержание его совершенно ясно для нас. В таких случаях речь идет не о конечном результате писательской работы, а о процессе его достижения»,-деп жазады  «Творческая лаборатория Л.Толстого», (М.,Сов.пис-ль,1983,с.3). Шындығында да өмірлік фактілердің өнер шындығына айналуындағы шығармашылық үрдіс туынды жарияланған соң ғана тәмәмдалатыны аян. Содан кейін ғана Р.Барт айтқандай автор-өліп, туынды оқырмандікі, көптің рухани азығына айналады. Сонда ғана суреткердің бірнеше жылғы сарыла еткен еңбегінің соңғы нүктесі қойылады.

Өмірдегі қарапайым құбылыстардың кейде әлемдік деңгейдегі рухани құндылықтарға айналуы әрине, суреткердің жеке кәсіби шеберлігі мен білімдарлығына тікелей байланысты  және ол үлкен дарынның ғана қолынан келетін құдірет. Ойға алып, көңіліне ұнаған өмір көріністерінен көркем кесте тігіп, сан мың оқырманның жүрегіне жол табу әрине оңай шаруа емес. Оқиға желісі, күрделі кейіпкерлер әлемі, сан алуан көркемдік компоненттер, махаббат драмасы өмірдегідей өрнекті, тартысты, адамдар арасындағы ой мен іс-әрекет қақтығыстары М.Әуезовтің шығармашылығына тән құбылыс.

Бұл ретте  Ресейдің ұлы жазушысы Ф.М.Достоевскийдің : «…И запомните мой завет: никогда невыдумывайте ни фабулы, ни интриг. Берите то, что дает  сама жизнь. Жизнь куда богаче всех наших выдумок! Никакие воображения не придумают вам того, что дает иногда самая обыкновенная, заурядная жизнь, уважайте жизнь!»,-деген даналағынан дәріс алуға тура келеді (А.Г.Цейтлин. «Труд писателя». Сов. писатель,М.1926,с.367.)

М.Әуезов те  «Абай жолы» роман-эпопеясын жазуда да  таза  тарихи шындыққа жүгініп, аты аңызға айналған ақынды өз кезеңіндегі болмыс-бітімімен бейнеледі. М.Әуезовтің 1930 жылдардан басталған Абайды тану мен оны таныту барысындағы барлық ізденістері ақырында табиғаты күрделі, тағдыры тағлымды алып ой иесін өнерге алып келді.

Әдебиеттанушы В.Шкловскийдің: «…Толстой говорил, что у таланта, если он даже хочет солгать, талант не позволит ему солгат»,-деген сөзін М.Әуезовке де бағыштауға әбден болады. Өйткені, қос таланттың қасіреті де құдіреті де бірдей.  Өмірдегі қасіретті Абай сөз өнерінде де  трагедиялық тұлға болып тарихта қалды.

Жазушының өмірлік материалды көркемдік шындыққа айналдыру принциптері, қаламгер шеберлігін анықтау жолының бірі – кейіпкерлер мен олардың түп тұлғасы арақатынасын салмақтауға саяды. Кейіпкер түптұлғасын айқындау-әдебиеттану ғылымындағы қиын мәселе. М.Әуезов кейіпкерлерінің көбі, тіпті түгелге жуығы тарихта болған, түп тұлғасы бар адамдар. Суреткер көркем образ жасауда өмірден көшірді ме, әлде көркейтіп бейнеледі ме?. Ол автордың құқығындағы мәселе. Ал тарихи туынды  мен тарихи тұлғаны қиялмен қисындауға қол қысқа. Өнер заңдылығына сүйенсек, қаламгердің өз еркі қайдан құлақ шығарса да. Дегенмен, көркем образдың табиғаты шындыққа тірелуі, оның тарихи негізі болуы, нанымдылығы қатаң ескерілетінін естен шығармаған жөн. Академик З.Қабдолов та: « Әр жазушының творчестволық лабораториясын зерттеген адам оның өмір шындығын көркем жинақтау, яки әдеби бейнелерді типтендіру әрекеті, көбіне әр типке түп тұлға табудан басталғанын байқар еді»,-дейді (Екі томдық таңдамалы шығ-ры. ІІ том, А.,1983, 83-бет). М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянында байқалғандай туындылары тарихи тақырыпты таңдаса, кейіпкерлерінің түп тұлғасы да өмірде болған адамдар.

Көрнекті ғалым, тарихшы  Ләйла Мұхтарқызы  Әуезова «М.Әуезов творчествосында Қазақстан тарихының проблемалары» деген монографиялық еңбегінде жазушының эпопея жазудағы шығармашылық зертханасының тағлымды тәжірибесі мен  «Абай жолы» эпопеясының тарихи өмір шындығы, қазақ қоғамының тұтас әлеуметтік құрылыстарын өзара сәйкестікте берілуіне терең мән беріп, оның ғылыми негіздерін айқындаған.

«Абай жолының» өзі М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянындағы 1-ші романы. Оның 1-ші кітабы Абайдың 12 жасар кезінен басталса, 2-ші кітапта қалған 19 жылы, ал қалған 2 кітапта соңғы 15 жылы баяндалады. М.Әуезов: «Образ Абая-водителя народа-определяет все компоненты и стиль моего романа. Мне хотелось, чтобы его душевная боль выливающаяся порой в лирических стихах, а иногда в сатирических строках, определяла тональность целых глав, контрастность стиля хотелось дать синтез образа Абая»,-деген (Мысли разных лет,1959,412 стр.-126 ). Негізі шығарманың бағын ашатын сюжетке арқау болар  кейіпкер тағдыры, оның образы десек, ұлы ақын Абайдың шығармашылық тұлғасы М.Әуезовтің суреткерлік шеберлігіне көркемдік қуат дарытқаны анық. Шығармашылық тұлғаның табиғатын ашып, туындының көркемдік сапасын арттырар психологиялық талдау әдісі М.Әуезовтің қаламгерлік қасиетіне  әуелден тән әдіс.

Роман-эпопеядағы 260 кейіпкердің көпшілігінің түп тұлғасы бар бола тұра олардың әрқайсысының шығармада атқарып отырған  өзіндік көркемдік міндеті мен алып жүрген әлеуметтік жүгі бар. Оларға жүктелген жүктің қаншалықты жауапты екендігін  жазушының өзі былай ескертеді: «Такая тема, как тема романа «Абай»- требует чтобы психологическая творчества была обнаружена. Тут следишь не за тем как составлена фраза, а за тем, насколько она эмоциональна, наполненна мыслью» (М.Ауэзов. «Из неопубликованного» Казахстанская правда». 1967.16 апреля»). Шығармашылық тұлға туралы туындының  өзге көркем  туындылардан ерекшелігінің өзі, осында ішкі сезім иірімдері мол психологиялық талдауға құрылуында.  «Көркем әдебиетте батырлар бейнесін жасаудан, ақын бейнесін жасау қиын» ,-деп М.Әуезовтің айтуы тегін болмаса керек (М.Әлімбаев.Көңіл күнделігі. А.Жалын, 1980.-240бет. 57 б). Өзі де шығармашылық тұлға бола тұра Абайдай данышпан, дара дарын иесі, бүкіл қазақ халқының бір ғасырлық тарихының рухани көшін көтерген кейіпкерді бейнелеу әрине,  Әуезовтей ұлыға оңай соқпағаны белгілі.

Осы ретте Мұхтар Әуезовтің жұмыс стилі туралы : «… Әдетте күндізгі сағат оннан онекіден 45 минут өткенше, ал кешкілікте сағат сегізден он бірге дейін үш сағат диктовка жасайтын.Осы жұмыс мерзімін ол төтенше жағдайда, яки бір жаққа сапарға шыққанда болмаса, «Абайдың» соңғы томы біткенше өзгерткен жоқ ..»,-деген  стенографистка Ғазиза Бисенованың естелігі ойға оралады. («Шырқау биікке шыққан адам», «Әуезов үйі» ҒМО-ның қолжазба қоры. №671-п.31-бет). Үнемі ой мен шығармашылық толғаныста жүретін ақын-кейіпкер тағдырын жазушы да тек ішкі мазмұн мен психологиялық талдауды қажет ететін ішкі тебіреніске, санадағы  сезім қақтығыстарына құрайды.

Жазушының шығармашылық өмірбаянының әдеби аспектісі негізінен шығармасын жазу барысындағы керекті деректі  іздену шеңберіндегі түрлі әдебиеттермен танысудан басталады. Көркем шығармаға өзек боларлық оқиға мен кейіпкер тағдырына қатысты қоғам мен дәуір тарихы, олардың адамзат санасына әкелген өзгерістері мен қайшылықтары, мұндай мол мәліметтердің әлемдік әдебиет әлеміндегі көріністері қандай, кімнің, қандай үлгілі тәжірибелері бар деген сан сауалдарға жауап іздеу барысындағы шығармашылық ізденістер, күнделіктер, түрлі жазбалар, хаттар, қараған кітаптарындағы сілтемелер, оларға қойылған белгілер  бәрінде де жазушының табанды еңбегінің іздері жатыр.

Мұнда өзі мен өзге шығармаларға жазған пікірлер, эстетикалық теориялар, әдеби сындағы істері, жазғандарының да  көмегі көп. Осы ретте жазушының : «…Но, помимо таких случайных признаний в переписке, дневниках, разговорах с друзьями, таких биографических материалов в узком смысле слова, писатели нам оставили и документы горазде более ответственного характера: декларации, манифесты, в которых они выступает перед публикой с объяснением своих произведений и принципов своего искусства. Чаще всего это предисловия к собственным произведениям. Если произведение в каком-то смысле новое, если оно может встретить непонимание публики, писатель предпосылает ему предисловиями. ..» ,- деген сөзі оқырманға шығарманың маңызы мен міндетін түсіндірудегі алғы сөздің атқарар рөлін анықтап береді /158/. Кез-келген шығармасынан өзіндік өрнегі мен қолтаңбасы танылып тұратын суреткер шын мәніндегі бақытты тұлға.

Өз шығармаларында халықтың рухани байлығы сыртқы пішін, түрден гөрі ішкі көркемдік тұтастықты, мазмұнның тереңдігін мойындатқан М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянында айрықша айтылатын кейіпкерлерінің  түп тұлғалары бар екендігіне тағы бір мысал, «Қараш-Қараш оқиғасы» повесіндегі кейіпкерлер. Айталық, сондағы бас кейіпкер Бақтығұл-өмірдегі Рысқұл – көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері, дипломат, көсемсөзші Тұрар Рысқұловтың әкесі (1894-1938). Қазақстан мен Орта Азия республикасының шаруашылығы мен мәдениетін дамытуға үлкен үлес қосқан қайраткер  Қазақстанда жүзеге асырылған  және халықты үлкен қасіретке душар еткен сталиншіл-голощекиншіл «Кіші Октябрь» саясатына қарсы шыққан, ашаршылыққа ұшыраған халқына ара түскен Т.Рысқұлов 1920 жылы тарих сахнасынан кетірілген Алашорда жетекшілеріне, мүшелеріне, әсіресе  Мұхтар  Әуезовке көп көмек қолын созған. Ұлы жазушыныңТашкент пен Қазақстанның оңтүстік өңірін паналап, ғылыми, педагогикалық және шығармашылық жұмыспен шұғылдануына қамқорлық жасаған Тұрар Рысқұлов М. Әуезовпен 1922 жылы Ташкент қаласында танысып, жиі араласып тұрған. Сол сұхбаттардың бірінде келешектегі көрнекті жазушы Мұхтар Әуезов Тұрар Рысқұловтың 1923 жылы Жетісу облыстық революциялық трибунасының төрағасына хат жазып, әкесі Р.Жылқыайдаровтың сот ісі туралы мұрағат деректерін іздестіріп, алдырғанынан хабардар болып, мұрағат құжаттарымен танысады. Тұрар Рұсқұловтың өзінің қиындықпен өткен өмірі мен бас еркіндігі жолындағы қайсар ерлігіне тәнті болған М.Әуезовті оның әкесінің де тосын тағдыры қатты қызықтырады. Ұзақ толғаныстан кейін шығарма жазу туралы ойын Тұрар Рысқұловқа  білдірген. Бұл жөнінде көптеген қызықты деректер бар.

Ойға алған жоспар-жобасын жүзеге асырмай тынбайтын қасиеті бар қаламгер бұл тақырыпты ақыры көркем шығармаға арқау етіп, Т.Рысқұловтың әкесі-Бақтығұл туралы «Қараш-Қараш оқиғасы» туралы повесть жазады. Тұрар онда Сейіт деген есімді иемденеді.

Осы орайда айта кетер тағы тарихи дерек- 1922 жылы күзде Әуезов Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетіне еркін тыңдаушы ретінде оқуға түсіп, «Манасты айтушы ортасы» деген тақырыпта ғылыми баяндама жасаған. Сонда еркін тыңдаушы демей оны тыңдауға атақты тюрколог ғалым Р.Ә.Диваев, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері С.Қожановтар қатысып, тыңдаған. Бұл нені көрсетеді? Әрине, Әуезовтің сол кездің өзінде-ақ рухани кеңістікке үлкен білімдар, кәсіби пікірі бар  ойлы ғалым, жазушы келгендігін елге, маңайына мойындатқанын мәлімдейді. Және бір ерекше көңіл бөліп айта кетер жәйт- жазушының сол кезден қалыптасқан қатаң жұмыс істеу тәртібі. Жоғарыда баяндағанымыздай «Қараш-Қараш оқиғасы» повесіне тақырып тауып, дерек жинауды ,көңіліне тоқып, көкейге түюі-1922 жылдан басталса,  Манас туралы деректерді де сол жылдан бастап жинап, толықтыра бергені мәлім. Оның бір айғағы- 1952 жылы Фрунзеде «Манас» жырын саясаттың салқынынан, солшыл сыншылдардан қорғауға қатысты жасаған атақты баяндамасы. Бұл деректер жазушының жүрек қалауына түскен тақырыбын түпкілікті  және жүйелі түрде зерттейтінін, ол туралы мағлұматтар мен білімді байытып, үнемі іздестіріп жүретін шығармашылық әдеті бар екендігінен хабар береді.

Мәселен, 1959 жылғы тамыз айының 23-30, қыркүйек айының 1-3 күндеріндегі «Социалистік Қазақстан» газетінің сандарында 25 жылдан бері шек қойылып келген «Қараш-Қараш оқиғасы» повесі  (алғаш-1927, сонсын -1936) жарияланады. Көрнекті мемлекет қайраткері  Тұрар Рысқұловтың саяси жағынан ақталған соң ғана жарыққа шығаруға рұхсат берілген повесті  жазушы ерінбей-жалықпай қайта қарап, сол кезеңнің саяси талабына сай етіп қайта өңдейді.

Бұл шығарманың қайта өңделу себебі  жазушының 1950-60 жылдардағы шығармашылық өмірбаянына тікелей қатысы болғандықтан мұхтартанушы ғалым Т.Жұртбайдың «Мұхтар Әуезов энциклопедия » деген еңбектегі түсіндірмесіне толығырақ тоқталуды жөн көрдік: «Жылқыайдаровтың тергеу ісін сол кездегі Түркістан республикасының Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы қызметін атқарған Рысқұлов сұратып алады… Рысқұловтың қолындағы мұрағат деректермен Ә.танысып шыққаннан кейін,1927 ж.шілде айында Алматыға келіп, Қарқара жәрмеңкесіне барады. Қайтар жолда Қараш-Қараш асуына соғып, оқиғаның өткен жерін, жер жағдайын көреді. Жазушы Ленинградқа (қазіргі Санкт-Петербуг) қайтып оралысымен Біләл Сүлеев пен Фатима Ғабитоваға жолдаған хатында студенттік каникулдың тағы бір айға созылуына байланысты өзінің жаңа шығарма жазуға кіріскені туралы айтады. Шындығында «Қ.-Қ.о-ның» 1936 жылғы басылымының соңына: «Ленинград.1927 жыл.сентябрь» деп қол қойылған. «Қ.-Қ.о.» жарияланғаннан кейін, әсіресе солшыл әдебиет сыншылары: « шындық үшін күрескен Бақтығұлды өзінің ортасынан бөліп алып, жеке көрсеттің. Оқиғаның таптық сипатын ашпадың. Анархиялық кекшіл рухты суреттедің» деп, жазушыға орынсыз мін тақты. Ал Рұсқұлов атылып кеткеннен кейін «халық жауының әкесі туралы шығарма жазды, Рысқұловпен астыртын байланысың болды» деп жала жапты. Шындығына келсек, онда ешқандай идеологиялық нышан жоқ еді. Жазушы осы повесть  арқылы жеке адамның бас еркі мен жан дүниесінің тәуелсіздігі үшін күрескен жанталасын, намысшыл рухын, тағдырын суреттеуге ұмтылды. Отаршыл жүйеге құрылған жүйенің жеке адамды  қалай тағдыр тезіне салып, қорлайтынын көркем шығарма тілімен жеткізуді мақсат тұтты. Сол үшін өмірде болған нақты оқиғаны туындыға арқау етті. Шығарманың 1-нұсқасындағы оқиға өзегі мен Жылқайдаровтың басынан кешкен  жайдың арасында  ешқандай айырмашылық жоқ. Тек кейіпкерлердің атын өзгертті: Рысқұлды-Бақтығұл, Саймасайды-Жарасбай, Тұрарды-Құрал деп өзгертті. Мұның өзі жазушының тарихи шындықпен  көркем шындықты көркемдікпен ұштастыра білгендігін байқатады. Өкінішке қарай жазушы «Қ.Қ.о»ның1-нұсқасын өзгертуге мәжбүр болды. Ол 1958 жылдың аяғы мен 1959 жылдың басында шығармасын қайтадан өңдеп, жаңа тарау қосып, кей тұстарын мүлдем алып тастады. Бақтығұлдың кегі –таптық жаңа оқиғаны негізгі желі етіп алды. Бүкіл шығармадағы ішкі сюжет соның айналасына құрылды. Бақтығұл мен Саймасайдың арасындағы  кек пен тартыс-кедей мен байдың арасындағы таптық қақтығыс ретінде баяндалды. Жазушы идеясы, автор көзқарасы,  көркемдік шешім тұрғысынан алғанда  , повестің бұл екі басылымын бір шығарманың екі нұсқасы деп қабылдауға болады. Сондай-ақ әуелгідегі Құрал деп суреттелген баланың есімі Сейіт болып өзгерді. Шығарманың түйініне де революциялық сипат берілді. Алайда мұның барлығы жазушының қуатты суреткерлік қасиеті мен шеберлігіне шешуші нұқсан келтіре алмады. Бұл повесть-ұлы жазушының әлем тілдеріне ең көп аударылған шығармасы» (Т.Жұртбай.376). 1935 жылы А.Гомовтың («Литературный Казахстан» журн. 5-6 сандарында/, «Дружба народов» журн.1961 . №7 санында А.Пантиелевтің аудармасымен жарық көрген  «Выстрел на перевале»  Мәскеу мен Алматыда шыққан әр түрлі жинақтарының ішінде 10 рет басылды, бұл, әрине сол кезең үшін үлкен жетістік еді.

Біз жазушының «Абай жолы» роман-эпопеясы мен «Қараш-Қараш оқиғасы» повесінің  шығармашылық тарихын қарастыру арқылы  солшыл сыншылардың  себепсіз соққыларына  сыр алдырмай, ұлы туындыларын толығымен тәмәмдап, ақырында үлкен абыройға бөленген, жоғарыда атап өткеніміздей ірі жетістіктерге жеткен суреткердің күрескерлік ерлігіне куә боламыз. Қайта соққан құйындай  суреткерді жиі сілкілеуді әдетке айналдырған саясаттың салқыны сол 1950 жылдары  да аязын аямаған-ды. Алайда, «жақсы кісіге бір кісілік орын қайда да бар» дегендей ,М.Әуезовтей ғұлама ғалым, дара дарын иесін қай халық та құшағын жая қарсы алатыны ақиқат.

ХХ ғасыр басындағы Алаш арыстарына берілген алғашқы соққы кезінде Ташкентке, сонсын Мәскеуге кетіп жан сауғалаған қазақ зиялыларының бірі Мұхтар Әуезов 1930 жылдан бастан Мәскеуге жиі келіп, өзінің шығармашылық, қоғамдық жұмыстарын жүргізгені белгілі. Өзі сынды озық ойлы суреткерлермен сыйлас, сырлас болды. Мақсат, мүдделері ортақ рухани кеңістікте әдеби әріптестер тауып, шығармашылық байланыста болған. М.Шолохов, Л.Леонов, Н.Тихонов, Г.Марков, Л.Соболев, К.Симонов, К.Федин тек қана кәсіби әріптестер ғана емес, шын мәніндегі жанашыр, адал ниеттес, тілектес жандар болды. Бұл жәйды «…Ескермедім, қабылдамадым…» (Ашық хаттар) деген еңбектегі Тұрсын Жұртбайдың «Жан қысылғандағы жалған сөз» деген алғы сөзіндегі мына фактілер дәлелдейді: «…Ал 1951-1953 жылдары жарық көрген М.Ғабдуллин мен С.Нұрышевтің мақалалары Мұхтар Әуезовке қаратыла жарияланған соттың үкімі еді. Өзге амалы қалмаған Мұхтар Омарханұлы Әнуар Әлімжанов бастатқан студенттердің көмегімен жасырын түрде Мәскеу қаласына самолетпен ұшып кетті. Саяси жазалау науқаны қызыл астанада да үдеп тұрған еді. Сондықтанда жазушы әуелі «Литературная газетаның» редакциясына ашық хат жазып, оны Константин Симоновқа тапсырды. Сол арада СССР Жазушылар Одағының секретарьларына хабарланып, Әуезовті түрмеден аман сақтаудың түрлі щаралары қарастырылады. Константин Федин Алматыға телефон шалып: «Әуезов-біздің одақтың мүшесі. Біз өзіміз шешетін мәселеге сіздер араласпаңыздар»-ескерту жасады. СССР Жазушылар одағында арнайы талқылау өтіп, қаламгерді толық ақтап шықты. Бұл жиналыстың шешімі КПСС орталық комитетінің секретариатына жіберілді. Жазушы Алматыға қайтпай, Мәскеуде қалатын болып ұйғарылды. Араға бір жыл өткізіп барып Қазақстанға қайтып оралды» (Алматы. «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығы,1998. 5-6  бб). 1951 жылдан басталған қысым мен қудалаулар әбден жүйкесін жұқартып, жанын жеген соң амалсыз ашық хаттар жазуға мәжбүр болған-ды. 1922-1953 жылдар аралығында жазылған 5-ке жуық Ашық хат соның айғағы. Қазақтар қаралағанмен орыстың ойшыл, гуманист жазушылары, пендешіліктен жоғары тұратын шығармашылық тұлғалары қиянатқа қимай, қол ұшын беріп отырды. Ұлы достықтың дәнекері болған шығармашылық байланыс  жазушы өмірінде кездескен небір нәубет кезеңдерде өзінің өміршеңдігін дәлелдеді. Кеңестік кезеңдегі КССРО –ның астанасы болған Мәскеуде өткен барлық әдеби, ғылыми халықаралық, одақтық  жиындар мен қазақ әдебиеті мен мәдениетінің бірнеше жылғы онкүндігіне қатысып, қаламгерлік және қайраткерлік белсенділігін танытқан , жазушы өмірінде өзіндік орны бар қала да осы Мәскеу болатын. 1950 жылдардағы қайталай соққан саясаттың құйтұрқы самалынан уақытша саялауға М.Әуезов тағы да Мәскеуден пана іздеп, 1953 жылы Мәскеу университетінің КСРО халықтары әдебиетінің тарихы кафедрасына профессор болып тағайындалғаны тағы бар. Бұлардың бәрі ұлы ғұламаның  әлемдік әдебиеттің классикалық туындыларымен терең  таныстығының , Азия мен Еуропаның әдебиетін, мәдениетін, тарихын жан-жақты білетіндігінің жемісі еді.

Осы орайда ,бір ғана деректі деталь-Ленинград университетінде оқып жүрген кезінде бір жылын  тікелей француз романдарын оқуға арнауы кімге де болса да тағлымды үлгі. Өйткені, кітап оқу қашанда келешектегі кітабына керек шикізат екендігін суреткер жақсы түсінген.

Енді бір сәт, М.Әуезовтің жеке өміріне қатысты сиқырлы сандар сырына көңіл бөлсек, қызықты жәйтке кез келеміз. Мәселен, Мұхтардың бабасы Бердіқожада 5 бала, яғни 4 қызы, жалғыз ұлы-Әуез болыпты. Ал, Мұхтардың әкесі Омарханның  Әуезі де  өзінен 10 жас үлкен әйелі Дінәсілден туған жалғыз ұл екен . Ал, кіші әйелі Сақыштан да жалғыз  ұл-Ахмет (Әуезов) туылыпты. Кездейсоқтық дейміз бе, әлде тағдырдың тартуы ма, әйтеуір тылсым дүние. Сондықтан да Мұхтар Әуезовтің ата-анадан жалғыз болуы және Алаш зиялыларының аманатын арқалап, кейінгі ұрпаққа ұлттық идеяны өзінің Абайы, Бақтығұлы, Қарагөзі, өзге де кейіпкерлер тағдыры  арқылы жеткізер жалғыз рухани тұяқ болғандығын еске алсақ, шынында да  тәубәшілік жасауға болады.  ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялыларының рухани көшбасшысы Әлихан Бөкейхановтың: « Ұрпақ үшін, Мұхтаржан, Абайды жаз» деп өсиет етуі,  Ахмет Байтұрсыновтың: «Сен келешекке біздің идеяларымызды жеткізу үшін керексің»,-деп сенім артуы, ал Ғабит Мүсіреповтің: «Мұхтардан айрылу-Абайдан айрылу, Абайдан айырылу-халықты ар-намысынан айыру» ,-деген жан айғайы қай қазақтың да жүрегін жаулап, «жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны бар » деген халық даналығын еске түсіреді.  Ата-анасының ұлдан жалғызы, Алаш арыстарының аманатын жалғыз жалғастырушысы М.Әуезовтің  әр кезеңде белең алып тұрған  саясаттың соққысынан аман қалуына дәнекер болған орыс қаламгерлерінің  шығармашылық өмірбаянында алар орны ерекше. Өйткені, осы 1950-60 жылдары баспасөздерде жарық көрген  зерттеулері, шығармалары, баяндамалары, мақалалары, түрлі тапсырыстармен орындаған пікірлері  бәрі –бәрі де осы Мәскеулік, яғни одақтық ірі басылымдарда жарық көрген дүниелер. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» дегендей, Әуезовтей әулиенің бағасын біз емес, өзгелер білді. Өкінішті. Орыс басылымдарында осы он жыл көлемінде жарық көрген мол мұраны талдап, түгендеп жату мүмкін де емес. Дегенмен, жазушының шығармашылық өмірбаянына тікелей қатысты деген дүниелерге жалпы шолып өтіп, зертхананың кейбір тәжірибелеріне тоқталып отырамыз.

М.Әуезовтің кеңестік дәуірде партияның қалауымен ,арнайы тапсырмамен қаншама баяндамалар мен мақалалар жазғаны өтірік емес. Алайда, сол социалистік реализм әдісімен әспеттелген әдемі мақаланың өзінде ұлттық мүдде мен мұндалап, әдебиеттің теориялық мәселелері көтеріліп отыратын-ды. Оның мақалалары партия мен социалистік идеологияның шапанын киіп тұрса да астарындағы ақтарылған ақпа-төк ақылды ой, парасатты пікірлер рухани құндылықтардың   мөлдір бастауларындай өзіне тартып, танымы терең тағлымды танытатын. Бұл, әрине, ұлы суреткердің өмір шындығына деген эстетикалық көзқарасының тек өзіне ғана тән жазу әдісі, ой машығы, айту мен жазудағы стилдік ерекшелігінен туындап жатса керек-ті.

Көркем туындыны адам санасының биік жемісі дейтін болсақ, әр кезеңдегі санадағы өзгерістер мен қоғамдық құбылыстар сол дәуірдің шежіресі. Өмірді өнер мен көркем образ арқылы қабылдау қаламгердің құзырындағы қабілет . М.Әуезов те өз заманының көркем шежіресін, тарихи құжатын өзінің  мерзімді баспасөздегі құнды ойлары мен сол кезеңдегі әрбір рухани  құбылыстарға деген көзқарастары арқылы әр түрлі аспектіде қарастырып, толғап отырды.  Қоғамдық сананың кез-келген түрі секілді ,әдебиетте шындықты бейнелеп қана қоймай оған белсенді қозғаушы күш ретінде де рөл атқарды. Әуезовтің әрбір көркем образы да қоғамдық сананы тәрбиелеуде таптырмас құрал болғаны кәміл. Бір ғана Абай  бүтіндей халықты тәрбиеледі және ол ұлттың мәңгілік рухани ұстазы бола білді. Оны өмір мен өнерге әкелген әрине, Әуезов те-феномен, ол-құбылыс.

50-жылдардың басындағы Сталиннің «Марксизм және тіл мәселесі», «СССР-дегі социализмнің экономикалық  мәселелері» атты еңбектерінен кейін түркі халықтардың көптеген фольклорлық мұраларын шығаруға тыйым салынды. Осындай ахуал «Манас» эпосына да төнді. 1952 жылы маусым айында Фрунзеде «Манас» тағдырын шешуге тиісті ғылыми конференция өтті. Міне, Ташкенттегі студент кезінен зерттеп жүрген тақырыбының бірі, әрі жүрегіне жақын «Манас» жырын қорғауға М.Әуезов барады. Мұхиттай терең білімді зерттеуші саясаттың солақай қолшоқпарынан қырғыздың ұлы жырын қорғап қалды. 50-жылдардың басында солшыл саясат пен солақай сынның әсерінен бұрынғы КСРО халықтарының көптеген фольклорлық мұраларын жарыққа шығаруға, оқып үйренуге тыйым салынған кезде, яғни 1954-55 ж.ж  Әуезовті «ұлтшыл-алашордашыл», «реакцияшыл-ұлтшыл», «буржуазияшыл жазушы», «хандардың жоқтаушысы» ретінде жаппай сынау науқаны  қайта басталады.

Бұл тараптағы ойын белгілі ғалым, ҚР ҰҒА-ның академигі Рахманқұл Бердібай былай жеткізеді: «…солақай сыннан қанша соққы көрсе де, Әуезов  өзі таңдап алған көркемдік дәстүр жолынан ауытқымай, ағынға қарсы жүзгені оның еркінің күштілігін, нағыз табанды күрескер мінезін көрсетсе керек. Ал заман әдебиетінің тасқынымен аға бермей, өзіндік бетін, көзқарасын сақтап қалу ілуде ғана  біреудің қолынан келмек. Әуезов  кеңестік болмыс жағдайында шыншыл шығарма жасаудың мүмкіндігі шағын екендігін ерте баста түсінген суреткер. Сондықтан да ол көптеген қаламгер сияқты «ұрымтал» тақырыптарға әуестенбей, өзінің бағын тарихи және фольклорлық тақырыптардан іздеді. Уақыт оның таңдауы бірден-бір дұрыс екенін көрсетті. Суреткердің «Еңлік-Кебек», «Қарагөз», «Айман-Шолпан», «Қарақыпшақ Қобыланды» сынды пьесалары қазақ театрларының тұрақты репертуары қатарынан орын алды. Ескі өмір шындығына арнап шығарма жасау кезінде үлкен шығармашылық проблема болғанын, мұндай пікір таласында өз көзқарасын жақтап шығу білімдарлықпен қатар тегеурінділікті керек ететінін ұмытуға болмайды. Бұл арада жазушыларға таудай кедергі болған тағы бір «қисын»- революциядан бұрынғы өмірде қазақ елін қараңғылық қаптаған, жарық сәуле түспеген, жақсылықтың бәрі кеңес дәуірінде пайда болды деген жасанды дүниетаным. Мұндай жағдайда ертеде қазақ елінде дана билер, күміс көмей шешендер, әділ қазылар, ел қамын жеген ерлер деп дәлелдеу аса қиын міндет еді. «Еңлік-Кебек» алғаш рет сахнаға қойылғанда, Әуезовке ескілікті дәріптеді деп мін тағылуы кездейсоқ емес. Ондай айыптаулар жазушының ұзақ өмірінде толас таппады. Қазақтың классикалық эпосы «Қобыланды батырдың» табиғатын анықтау керек деген дискуссия 1953 жылға дейін созылғанын еске түсірсек, осы тақырыптағы пьесаны бұдан ертерек жазған Әуезовке оңай тимегенін түсіну қиын емес. Ал ертедегі қазақ қауымының тарихын іске алғысыз етіп көрсету ұлы орысшылдық шовинизмнің бұрыннан келе жатқан дағдылы «әуені» болатын» /546/.

Ұлтжанды ғалымның жан айғайы есепті бұл пікірі ұлы жазушының барлық соққыға тек терең білімі мен өз ұлтына деген адал еңбегі, бөгде жұртты еріксіз мойындатқызар табиғи талантымен тосқауыл қойып келгенін дәлелдейді. Еске алар болсақ, осы елуінші жылдың алдында ғана Әуезовті қуғындаудың 2-ші дүрбелеңінің басталуына С.Бәйішевтің «Профессор М.Әуезов өткендегі қателерінің шығармауында» («Социалистік Қазақстан», 1947 ж.14 наурыз) мақаласы себеп болған-ды. Абай айтқан «қазақтың жауы қазақ » деген сөз осындайда  еріксіз ойға оралады. Білім мен таланты басым жұртты басынан асырғысы келмейтін қуыс кеуде кем жандар әйтеуір осал тұсты пайдаланып, ұлының ұнжырғасын түсіруді аңсап тұратын әдеті емес пе?. Сол жылдың бас кезінде Қазақ Компартиясының Орталық Комитетінің қаулысы қабылданып, онда ҚазКСР Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының жұмысы сыналған болатын. Сөз қуған арамзалардан бойын аулақ ұстайтын,  өмірдің ондай ұсақ-түйегіне алтын уақытын қимайтын алып тұлға амалсыздан БК(б)П Орталық Комитетіне «Сталин жолдасқа» деген хат жазуға мәжбүр болған. Өзінің 30 жылдық жазушылық, ғылыми-зерттеу жұмыстары, 15 жылдық педагогикалық қызметін жоққа шығарған сандыраққа көне алмайтынын айтып, ашынады. Хатпен бірге 1949 жылы жарияланған «Абай» романының орыс тіліндегі бір данасын жіберіп отырғанын мәдімдеген. Сталиннің хатты алған-алмағаны туралы дерек жоқ. Алайда, 1949 жылы  «Абай» романы 1-дәрежелі Сталиндік сыйлықты алып, жазушының моралдық-психологиялық хал-ахуалы жақсарып, көңілі көтерілгені белгілі. «Аққа құдай жақ» деген осы шығар ,бәлкім.

М.Әуезовтің басын осылай қара бұлттың жиі үйірілуі  эпистолярлық жанрдағы хат жазуға мәжбүрлеген. Бұған жазушы мұрағатындағы №388-папкадағы хаттары куә. Жазықсыз жала жабылып, жаны күйгенде ақталуды ар санаса да қолына қалам алуға мәжбүрлеген мезетте ол еріксіз ел басшыларына, халыққа қамқоршы қайраткерлер ғой деп  шағым хаттар түсіргені  тарихи шындық.  1932 жылғы хаты, 1947 жылғы «Сталинге хаты», 1950 жылдың басындағы «Маленковқа», «Сусловқа», «Пономаренкоға», «Шаяхметовке» ,  1953 жылы «Литературная газетаға» жазған хаттары дәлел. Мәселен, М.Әуезовтің А.Фадеев, А.Сурков, К.Симонов үшеуіне (№143) 1953 жылдың сәуірінде жазған хатын оқып көрелік: «… Как человеку к человеку, как писатель к писателю, однажды в жизни, я обращаюсь к вам троим, в очень трудный момент моей жизни в состоянии большой моральной подавленности. Прошу вас о немногом, а именно, познакомиться с данным моим заявлением и познакомиться лично с теми двумя материалами, которые и приложил к настоящему своему заявлению, и сказать, где следует (где и как вы найдете нужным) свое слово за писателя, известного вам хотя бы своей творчесткой писательской деятельностью… », – (337 б, 50 том). Осындағы сөз ырғағынан-ақ қаламгердің жан күйзелісін, ақиқатқа жете алмай шарасыздығынан шерін шығарған шағын шамалайсыз.  Бұл -1953 жылы М.Әуезовке ұлтшыл деп ресми түрде айыпталып, университеттегі, Академиядағы жұмысынан босатылып, тіпті түрмеге қамалу қаупі төнгендіктен шұғыл  түрде Мәскеуге  кетуге мәжбүр болған мерзім болатын.

Мұндай мазмұндағы хат мәтіні  Ж.Шаяхметовке  (1953 ж. 2 наурыз), белгілі партия қайраткері, 1953-1954 жылдары КСРО мәдениет министрі, 1954-1955 жылдары Қазақстан КП ОК-нің бірінші хатшысы болған П. К. Пономаренкоға ( №144, 1953 ж.21 сәуір) да жолданады. Жазушының сол жылдардағы шығармашылық өмірбаянындағы өзек өртер өкініші болғандықтан өз сөзімен бергенді мақұл көрдік: «…при чем добавляю, что мне не обязательно работать в КазГУ, я могу продолжать творческую работу лищь в качестве писателя, но и в этом случае я законно прошу реабилититровать меня от тяжелого обвинения, от того позорного клейма, которое приклеено к моему имени после двадцатилетней моей педагогической деятельности в вузе, и которое может быть так пришито столь бездоказательно и огульно лишь оклеветанному человеку» (Бұл- П.К.Пономаренкоға жазған хаты) . Өз басына төнген қиындықтардан гөрі ары мен адалдығына түскен дақтан арылудың амалын алға тосады.

Мұхтар Әуезовтің Оңтүстікке барған сапарында серік болған   Жұмабек Еділбаевқа бір әңгімесінде:  «-Қазақта,-деді сөз арасында, «мекіре балық басы тасқа тимей қайтпайды» деген мақал бар. Ал, шығарма адамы басы тасқа тисе де, қайтпау керек. Біреу адал ниетімен, ақ жүрегімен сынаса, енді біреулер барыңды жоққа шығаруға, аяқтан шалуға, сүріндіруге, түңілдіруге тырысып бағады. Өз басым мұндайларды көп кездестірдім. Тіпті, «Абай» романы үшін маған бірінші дәрежелі Мемлекеттік сыйлық берілгеннен кейінгі жерде де мені мінеушілер, сынаушылар табылып жатты. «Жақтым күйе» дегендей олар жала жабуға дейін барды, тырнақтың астынан кір іздеді. Ақын болуға талпынады екенсің, сәтсіздікке де, әр түрлі сынға да мойымауың керек. Еңбекке ғана сену керек. Сонда ғана мақсатыңның биігіне қарай өрлей аласың», -деп шығармашылық жолдың шым-шытырық ауыр жолы көп болатыны жөнінде ақтарылып сыр шертіпті ( «Мұхтар Әуезов туралы естеліктер» 2-бас. Алматы.»Білім» баспасы, 2007.-288 бет. «Ұмытылмайтын сәттер». 193 б).

Бұл фактілер  кемеңгер суреткердің көңіл күйі орнықты, ойы тыныш, жаны жайлы болып, шығармашылықтың шабытты шуағын да жақсы сезіне алмағанын айғақтайды емес пе?. Ал, шығармашылық тұлғадан көңіл күйі дұрыс болмаса көркемдік қуаты мен сапасы  жоғары көркем туынды талап ету мүмкін бе? Алайда, әлгінде Р.Бердібай ағамыз айтқандай М.Әуезовтің мұндай ұсақтыққа мүқалмай, талант тегеурінімен тойтарыс беруінің арқасында аман қалып, ел аманатын абыроймен атқарғанының куәсі боламыз. Өмір болған соң оның эксизтенционалдық мәселелері болары тағы мәлім. Жамандық пен жақсылықтың мәңгілік күресі осылай жалғасып жатуы – өмір заңы да. Оның мәңгілік қайшылықтары мен мәңгілік сауалдарына жауап табу да мүмкін емес. Ал, Мұхтар Әуезовтің өмір сүрген-үш қоғамдық формацияның қым-қиғаш қайшылықтары, саясаттағы дүрбелеңдер, тіршіліктегі түсініспеушіліктер, ой мен санадағы қақтығыстар, сөз жоқ суреткердің өмірі мен санасына салмақ салғаны белгілі. Бірақ, Мұхтардай білімдар, ішкі рухани қуаты қарулы қаламгер ештеңеге де мойымағаны мәлім. Тек те көңілдің кейбір кездері көңіліне кірбің ұялатып, алтын уақытын зая кетіргені болмаса.

Ал, өмірінің соңғы 10 жылы ұлы жазушы үшін шынында шуақты, шабытты, жайдары, жемісті жылдар болды. 20 жыл табандатып толғатқан ұлы эпопеясы «Абай жолының» 4-кітабы осы 59-шы жылы толығымен тәмәмдалып, оның жемісін көрді, көптеген әлемдік деңгейдегі әдеби шараларға одақ жазушыларының атынан қатысып, ел абыройын асқақтатты. Өз заманының көркем шежіресін шертер «Өскен өркен» деген роман жазып, қазақ ауылының, жаңа қазақ қалаларының, ондағы ірі өндіріс орындарының мәселелерін көтерді, шалғайдағы шопандар тағдырын тілге тиек етіп, олардың тұрмыстық, әлеуметтік жағдайын түзеуге үлес қосты. Қазақтың алтын бесігі болған ауыл проблемаларының (мектеп, ауруханалар, кітапхана, дәріхана, монша, мәдениет мекемелері, отын, су, жайлы тұрғын үйлер  салу, т.б) дұрыс шешілуіне себепкер болды. Ұлы жазушы жүріп өткен жолдардың бәрі түзеліп, айтқан өтініштері орындалып, қосқан ақылдары мен кеңестері жүзеге асып, жергілікті ұлттың рухы көтеріліп қалғаны жөнінде «Оңтүстік сапары» жолжазбаларында қасында болып, жол бастаған кейін «Өскен өркен» романында кейіпкер болған замандастарының естеліктерінде айтылады.

Осындай қиыншылық кездері қасында болып ,қолдау көрсеткен  рухтас, тілеулес қаламдастары болды. Әсіресе, М.Әуезов пен Б.Кенжебаевтың кірбіңі жоқ таза достығы, бірі-біріне деген адалдығы жөнінде замандастары аңыз етіп айтады екен.   1953 жылы Әуезовпен қоса Б.Кенжебаев та қысымға ұшырап, партия қатарынан шығарылады. 1940 жылы Мәскеуде танысып, Алматыда жалғасқан  достығы өмірлерінің соңына дейін ұласып, ұлы адамдардың  сезімдері де ұлы болатынын ұрпаққа үлгі етеді.

Енді Б.Кенжебаев неге жазаланды деген сауалға келсек,  «Абай» романының 1-кітабын шығаруға Қазақстан партия комитеті уақытша тыйым салғанда, Бейсембай Кенжебаев баспаға бас редактор болып келісімен ешқандай ресми рұхсатсыз-ақ романды жарыққа шығаруға қол қойып, шығарма туралы алғашқы мақаланы да өзі жазады. Мұндай азаматтық мінезге риза болған Әуезов романның алғашқы сүйінші данасына: «Бейсембайға! Кітаптың дүниеге шығуына еткен еңбегің мен достық, інілік көңіліңді айырықша сүйсініп, бағалаған жүрекпен сыйлаймын. Мұхтар. 31.ҮІІІ.42» деп қолтаңба жазып беріпті (Ергөбек Қ.»Арыстар мен ағыстар: Әдебиеттану, сын әлемі.-Алматы: «Қазығұрт «баспасы, 2003.-336 б.-Отырар кітапханасы. 14 бет).

Кезінде Әуезовпен кеңесе отырып, әдебиет зерттеушісі, сыншы, аудармашы, филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Кенжебаевтың қазақ әдебиетінің тарихын 5-8 ғасырлардан бастауды ұсынып, соның нәтижесінде  ғылыми мектебі қалыптасқаны әдеби қауымға жақсы таныс.

Б.Кенжебаев ерлігінің арқасында жарыққа шыққан «Абай» романынан бастап, 1959 жылдарға дейін Абай тағдыры мен әдеби мұрасын көркем шығармашылық тұрғыдан тану жұмысы жүргізілсе, М.Әуезов 1950 жылдары ғылыми зерттеуге көп зейін қояды.

Өйткені, елуінші жылдардан бастап М.Әуезов Абайдың әдеби мұрасының зерттелу жайын күрделі зерттеу тақырыбына айналдырып, оның  ғылыми тұрғыдан талдануына көңіл бөлді. Замандастары арасында айтылатын: «Мен жазып отырғанда он ойланып таба алмайтын сөзімді сөйлеп тұрып айтып кетем» ,- деген сөзін растаған жазушы енді сол ЖОО-да  оқыған «Абайтану» курсы негізінде оқыған дәрістерін жинап, ғылмиландырып, монографиялық зерттеу еңбек жазады.  1950 жылы  қолжазба түрінде жинап, жүйелеген Абай жөніндегі монографияның  аяқталғаны жөнінде 1954 жылы 27 тамызда Семей облыстық  «Екпінді» газетінің  сұрауына берген жауабында: « С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде бірнеше жыл бойында мен оқыған Абайтану атты курстан құралып келген көлемді монография болатын. Ол – Абайдың өмірін, дәуірін, шығармашылық мұраларын зерттейтін еңбек. Абай жөніндегі өзімнің соңғы бір көлемді еңбегім ретінде сол монографияны қазақша және орысша  әзірлеп, жақын жылдар ішінде жарияласам деген мақсат бар »,-деп жария етеді.

«Отан, халық, партия» атты мақаласы «Знамя» журналының 1959 жылғы №1 санында (4-5 бб) жарияланған . Бұл Әуезовтің «Абай жолы» роман- эпопеясын жазып, Лениндік сыйлық алуының қарсаңындағы уақыт еді. Сталиндік террордың мезгілі өтіп, «жылымық» жағдайы келіп, халықтың еңсесі көтерілген  шақ болатын. Бұл мақаладан ел өмірі мен жазушы өміріндегі осы екі ұдай халдың ұшқынын көруге болады. «Қазіргі заманғы тарихта аса қуатты құбылысқа айналған коммунистік партия туралы ой-пікірден асқан ешқандай ниет жоқ,..» деген пікірді Әуезов айтуға, жазуға мәжбүр болды. Тіпті оған «Абай жолы» секілді күрделі жұмыстар жазып жүрген «басы ойдан бос емес» жазушы имандай сенді де . Расында да бұл  миллиондаған адамдардың, жұмысшы шаруалардың, тіпті оқыған-интеллигенттердің де шын сенген, сеніммен айтатын сөздері еді. Қоғамдық өмірде кеше ғана көшпелі өмір салтының аясынан шыққан халыққа елуінші жылдардағы материалдық-техникалық, мәдени-ағартушылық саласындағы жеткен жетістіктердің әсері өте үлкен болатын.  Өйткені, қоғамнан, өз ортасынан тыс адам болмайды. Әркім өз заманының перзенті. Сондықтан да суреткердің кеңестік кезеңдегі қазақ өмірінің жақсы өзгеріске ұшырағанын, барлық салада адам айтқысыз  жетістіктері мен   жақсылықтардың байқалуын  социалистік құрылыспен, коммунизм идеологиясымен байланыстыра сөйлеуі заңды да .

«Ой жалқаулығынан жаман нәрсе жоқ» дегенді жиі айтатын дара дарын иесі  елдің ойына қозғау салып, ұлттың рухани құндылықтары, әдебиеттің барлық жанрларында қозғалмай жатқан қаншама өзекті мәселелер бар екендігі  жөнінде тарих пен теориядан таралып жататын танымды мақалалар жазуды әсте ұмытпайды. Ол, ең біріншіден, ойдың суреткері, мазмұнның майталман маманы,  қарама-қайшылықпен ойлай отырып, өзінің ойын өткірлейді, оған  мызғу жақпайды, керісінше мазасыз мезеттерінің мол  болуы  ұнайды. М.Әуезовтің осы кезеңдерде  жазушылықтан өзге де қоғамдық жұмыстарының көптігі жөнінде өзі де шетелдік достарына жазған хаттарында айтқан. Мысалы, француз жазушысы, қоғам қайраткері,  Халықаралық Лениндік сыйлықтың лауреаты   Луи Арагонға  1958 жылдың 29-шы сәуірінде  жазған  хатында:  «Дорогой товарищ Луи!  Очень и очень сожалею о том, что наша встреча на этот раз прерывается лишь на начальном нашем личном знакомстве. Сегодня, 29-го я уезжаю к себе в Казахстан, в Алмату. Здесь в Москве  я уже более трех месяцев и, что называется, вышли все мои сроки, ждут там дела и литературные, и по науке, ведь и я бываю занят многими  заботами и по ряду отраслей культурной жизни нашего народа» ,-деп ұлт тағдырына қатысты барлық салада қызмет атқаруды абырой санайтынын айта келіп, Абай туралы романының француз тілінде жарық көруіне қолдау танытқанына ризашылығын білдіреді ( 50 том. 368 б).   Жан дүниесінің марғаулыққа берілмесін мақсаттаған ол үнемі мазасыз ой кешіп, елдің де санасына сәуле түсіріп, қозғау салып отыруды  шығармашылық машығы еткен.  Оған академик әдебиетші  М.Қаратаевтың «Ұстаз салған ізбенен» деген естелігіндегі: «…Мұхаңның қашанда әдеті: кең отырып әңгімелескенде өзінің творчестволық жоспарын кең жайып айтып, жазған, жазып жатқан, жазбақшы шығармаларының мақсатын, мазмұнын, құрылымын өзі талдап, өзі түсіндіріп отыратын-ды» ,-деген сөзі дәлел бола алады.   Иә, «Парасатты ер парызды, тоғышар адам пайданы ғана ойлайды» ,-деп көне данышпан Конфуцийдің айтқанындай, М.Әуезов өзінің ұлт пен ұрпақ алдындағы парызын осылай ой қозғаулары, елдің санасына сәуле себезгілеу арқылы атқарғанына куә боламыз. Әр жазушының шығармашылығына тән өзінің қалыптасқан машығы бар десек, М. Әуезовке тән тәсіл-ой жалқаулығынан жырақ болуында. Оның нақты дәлелі – осы он жыл аралығында жарияланған мол әдеби, ғылыми, публицистикалық еңбектері.

1955-60 жылдар жазушының ең бір шығармашылықтың жемісін көрген, рухани тынышталған жылдары болды. Оның айғағы – 1955 жылы                                1 қаңтардағы «Литературная газетадағы» «Шығармашылық ойлар туралы», осы газеттің 1957 жылы 7 қыркүйектегі санындағы «Шығармашылық шабыттың қайнары» және 1959, №1,13-бет «Советский Союз» журналындағы «Шығарма шаттығы» деген мақалалары. Және бұл жылдар  Әуезовтің шығармашылық өмірбаянындағы  жемісті жылдар еді. Айталық, бұл жылдары «Абай жолы» роман-эпопеясы  Лениндік сыйлыққа ие болып, қазақ әдебиетінің беделі  үлкен биікке көтерілген-ді. Қазақстан  республикасының әдебиет пен өнерінің онкүндері Мәскеуде өтіп жатқан. 1959 жылы декада шаралаларына байланысты шығарылатын кітаптардың ішінде Әуезовтің 5 томдық орыс тіліндегі таңдамалы шығармалар жинағы болатын. Әрине, мұның бәрі кеңестік идеология кезіндегі таным бойынша қазақ елі үшін толағай табыстар -тын.

Жазушының шығармашылық өмірбаянындағы тағы назар аударар жазу машығы, өзінің творчестволық ізденісіндегі әдісі- қайда жүрсе де қолынан қаламын тастамай қойын дәптеріне жолжазбалар қалдыру . Жол жүргенде де, кез-келген келелі мәжіліс, конференцияларда, салтанатты жиналыстарда, ақындар айтысында, әдеби кездесулерде , әйтеуір көзіне түскен тосын сурет, әдемі көрініс болсын, көкейіне қонған жаңа бір сөз болсын, өзі естімеген тың тіркес, теңеу, мақал-мәтел болсын, сол кездесулерде көңілін аударған келісті, ажарлы кескін-келбет болсын, бәрін-бәрін қағазға түсіріп отырған . Бұл Абайға қатысты құнды құжаттар мен естеліктерді қалдырмай жазу барысында қалыптасқан, әдепкі дағдыға айналған машығы екендігін тағы бір дәлелдейді.  Жолжазба, ол- әдеби жанр. М.Әуезов сынды сирек кездесетін шығармашылық тұлғаның әрбір қолтаңбасы, оның шежірелік сыры халық үшін құнды құжат, таусылмас қазына дер болсақ, оның әрбір сапарнама , жолжазбалары, қойын дәптерлеріне, тіпті оқыған кітаптарының бір бүйіріне түсірген белгілеріне дейін біз үшін қымбат. Ұлының бір сөзін де қысқартпау да жоғалпау да парыз бен  қарыз. Мәселен, М.Әуезов американ жазушысы, журналист Эрнест Миллер Хемингуэйдің 1952 жылы жазылып, 1954 жылы Нобель сыйлығына ие болған «Шал мен теңіз» повесін оқығанда: «кейін түгел оқиын, серт етейін, көмек ет» дейді. Бұнда балама тамаша» (№558-папка,9-бет)  деген сияқты белгілер соғыпты. Кейін  бұл баламалар мен көріністерді, адам бойындағы ерен ерліктің тайталаста туатын қайсар табиғатын көркем шығармаларына пайдалануды көкейіне түйіп отыру тәсілі болғанын растайды. Шынында да жазушы бұл эпизодты «Оңтүстік сапары» жолжазбасында адасып кеткен шопан жігіттің бейбіт ерлігімен салыстырады. Сондай-ақ, суреткер өзі оқыған, ақтарған көркем әдебиеттер мен зерттеу  еңбектерге көбінде қызыл қарандашпен, кейде қара, көк қаламмен араб таңбасымен «керек» деген белгі соғуы оның көңілін аударған ойларды білдіреді. Негізі, кәсіби шығармашылық сапарлары мен жолжазбалары  көбінде жол жүргенде, яғни шет елдерге, өзге мемлекеттерді аралағанда бейтаныс ел, жер, тіл, көрініс, тарих, табиғат , секілді танымдық дүниелерді түсіріп отырған . Бұған 1955, 1961-Үндістан, 1956- Чехословакия ,1957-Жапония, 1958-Германия , 1960- Америка сапарлары жатады. Тезис сынды бір ғана сөзбен ойын түсірген жазушыға ол деталь кейін қаншама ой ағынына, сезім селіне себепкер болары сөзсіз. Көргенін көңіліне түйіп, тек еске түсіру үшін түртіп алған түймедей ойдың кейін тарам-тарам толғаныстарға, ірі-ірі тарауларға айналып, ой мен толғаныстардың кеніші болғанына сол сапарларға арнаған ойлы очерктерінен, көркем туындыларынан тауып, танып ,танысып жататыны бар, оқырман жұрттың. Олай болса,  жазушының шығармашылық өмірбаянындағы өзіне ғана тән бұл тәсілдің тағлымы да мол демекпіз.

Қазақ халқының мақтанышы мен абыройына айналған атақты қаламгерді Кеңес Одағының атынан да талай ірі қоғамдық ұйымдарға өкіл, төраға, мүше  ретінде сайлап жататын. Мұндай үлкен жауапкершілік жазушының ұлт мүддесін әлемдік деңгейде көтеріп, танытуына да себепкер болғаны белгілі.  Мәселен, 1950 жылдың 2-4 желтоқсанында Мәскеуде, бейбітшілікті жақтаушылардың ІІІ Бүкілодақтық конференциясында М.Әуезов Бейбітшілікті қорғаудың Кеңестік комитетінің құрамына сайланды. Бір бұл ғана емес, Азия елдері жазушыларының Ынтымақ комитетіндегі, жауапты халықаралық кездесулерде кеңестік бейбітшілік қорғаушылар елшісі, өнер және журналистика саласындағы Лениндік сыйлықтар жөніндегі комитеттің мүшесі сияқты көптеген мемлекеттік, қоғамдық қызметтерде, атап айтқанда ҚР ҒА-ның толық мүшесі, Қазақ және Мәскеу университеттерінің профессоры болып еңбек етті. Ұшан-теңіз энциклопедиялық білімнің иесі М.Әуезов сан саладағы қоғамдық қызметтерде де өзінің жоғары мәдениеттілігімен, әділдігімен, асқан жауапкершілік қасиеттерімен зор құрметке  ие болды. Замандас әріптесі Николай Тихоновтың «Заманымыздың зор адамы» деген естелігіндегі : «…Бұл сияқты мемлекеттік сипаты бар қоғамдық жұмыс үшін Мұхтар Омарханұлы таптырмайтын идеал адам еді. Оның басқа жолдастардан ерекше бір артықшылығы болды. Ол, шын мәнінде кемел гуманист еді. Демек, бүгін оның есімін өзі жырлаған Абаймен   қатар қоятындар қателеспейді. Бүгінгі жалпыхалықтық мереке осыны дәлелдейді. Мұхтар Омарханұлы Әуезов кеңес мектебінің классигі болды. Мұны дәлелдеп жатудың қажеті жоқ…»,- деген сөзі соның айғағы (Мұхтар Әуезов туралы естеліктер».2-бас.Құраст.Дияр Қонаев, Санагүл Майлыбаева, Әндібек Қуанышбаев.-Алматы:»Білім» баспасы,2007-288 б).

М.Әуезов – шын мәніндегі ұлт пен ұрпақ алдындағы жаупкершілігін терең сезінген ұлағатты ұстаз бола білді. Ол 1934-61 жылдары Қазақ мемлекеттік университетте «Қазақ халқының ауыз әдебиеті», «Қазақ әдебиетінің тарихы», «Қазақ халқының суырып салма айтыс өнері»,  «Туысқан халықтар әдебиеті», «Абайтану» секілді жалпы және арнаулы курстардан  дәріс оқыды, бұл курстардың оқу бағдарламалары мен оқу құралдарын, оқулықтарын жазды. Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы оқыған дәрістерінен «Абайтану» атты монографиялық зерттеу жазды. «Абай жолы» роман-эпопеясының жазылу тарихында да оның университеттегі қызметінің әсері зор болды. Абай жөніндегі теориялық ойларын тыңдармандарға айтып, студенттер арасында қызу талқылау арқылы өзінің әдеби мұра жайындағы мәліметтерін толықтырып, ішкі қуатты ой ағыны арқылы қаншама құнды сөздерді қағазға түсіруге мүмкіндік алды. Университет жайлы «Үмітті ұрпаққа-игі тілек», 1960 жылғы әдеби бірлестікке байланысты «Жыл келгендей жаңалық сезінеміз» деген мақалалар жазды. Бүгінде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық  университетте «Әуезов аудиториясы» және «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығы бар. Және студенттерге бүгіндері «Қазақ әдебиетінің тарихы», «Әдебиеттану ғылымына кіріспе», «Мұхтартану», «М.Әуезовтің шығармашылық шеберханасы», секілді пәндер аясында жазушының шығармашылығы, шеберлігі, поэтикасы, шығармашылық еңбек психологиясы әдебиеттану ғылымының қазіргі жетістіктері  негізінде оқытылады.

Абай шығармашылығы туралы қандай да бір өрескел, ағат айтылған пікір оның жүрегіне сызат түсіретін-ді. Сондай жауапсыз жазылған еңбектің бірі- 1951 жылы жарияланған Әбіш Жиреншиннің «Абай Құнанбаев» атты зерттеуі-тін . Бұл саланың білгір маманы, қазақ әдебиеттану ғылымындағы абайтанудың негізін қалаған Мұхтар Әуезов бұл еңбектің құрғақ деректер тізіп, дәлелсіз айтқан пікіріне қатты соққы береді. Тіпті, санамалап отырып, 35 жерде кеткен кемшіліктерін  атап көрсетеді. Мұхтар Әуезовтің ащу-ызасын шақырған бұл жауапсыздық кейінгі зерттеушілерге үлкен үлгі болмақ. Автордың бұл сын мақаласы  «Абайтанудан жарияланбаған материалдар» атты  жинаққа тұңғыш рет енді.

1954 жылы Қазақстан республикасы ҒА-ның академигі Төлеген Тәжібайұлы Тәжібаевтың «Абай Құнанбаевтың философиялық, психологиялық және педагогикалық көзқарастар» деген монографиясы жарық көргенде де өзіндік ғылыми пікірі бар, жаңа көзқарастағы  еңбекті жоғары бағаланғаны мәлім. Бұрындары арнайы зерттелінбеген Абайдың философиялық, психологиялық, педагогикалық көзқарастары туралы жаңа ғылыми ойлар мен тың теориялық тұжырымдарды  қазақ әдебиеттануының табысы дей келіп,  кейбір кемшіліктерін де көрсеткен М.Әуезовтің пікірі «Абайтану дәрістерінің дерек көздері»  деген (А.1997,331 б) деген еңбегіне енді.

1951 жылы жарияланған бірқатар мақалаларында кеңестік кезеңдегі халықтар достығы, ортақ социалистік идеология негізінде дамыған одақтас республикалардағы әдебиет, мәдениет, тіл, өнер  рухани құндылықтардың маңызы  сөз болады. Атап айтар болсақ, олар: «Жолдас Сталиннің тіл білімі туралы еңбегіне сәйкес қазақ әдеби тілінің мәселелері» деген мақаласы («Дружба народов» деген журналы), 1951 жылы КСРО Жазушылар одағы басқармасының ХІҮ пленумындағы К.Симонов пен Б.Лавреневтің жасаған баяндамаларына қатысты талқылауда (22 қазан) сөйлеген М.Әуезовтің  Мәскеуде «Халықтар достығы театрын » ашып, онда тек ұлттық республикалар драматургтерінің үздік шығармаларын орыс тілінде қойып отыру керек деген ұсыныс жасауы, осы жылдың 1 ақпанда «Казахстанкая правда» газетінде «Социалистік ұлттардың достық семьясында» деген мақаласында қырғыз-қазақ әдеби байланыстары , екі көрші, туыс елдің өнері, мәдениеті, әдебиеті жөнінде ғылыми  мәліметтер беруі, осы сипаттағы әңгімені  «Сөз басы» 1951 ж. «Қазмемкөркәд» баспасында қазақ тілінде шыққан «Қырғыз жырлары» жинағы антологиясына жазған алғы сөзінде жалғастырып,  Ленин, Сталин саясаты арқылы өркендеген кіші ұлттардың бақытты тағдырын дәріптеуі қаламгердің сол кезеңнің қоғамдық ойға құнды пікірлер қосып отырғанын дәлелдейді.

Ана тілдің тағдыры мен әдеби тілдің өркендеуі деген мәселе әрбір ұлт өкілінің, әсіресе әдебиетші қауымның жанды жері. Сондықтан да осы жылдар бойы М.Әуезов әдеби тіл мәселесіне бірнеше мақалаларын арнады. Айталық, «Тіл және әдебиет мәселесі» 1951 ж «Әдебиет және искусство» журналының 4-санында пікіралысу ретінде жарияланды .Қазақ әдеби тілін өркендету жолдары және   «Тіл және жазба» деген мақаласында «Қазақ ССР тарихының» (А.1957) 1-томының «Қазақ халқының ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы мәдениеті» (ҮІІІ тарау) атты тарауында  қазақ тілінің түп төркіні , даму, қалыптасу жолдары жан-жақты сөз болады.

1952 жылдың 5-9 ақпанда қазақ тілінің осынау  даулы мәселелері жөнінде Қазақ КСР ҒА-ның Тіл және әдебиеті институтында ғылыми пікірталас болады. Қазақстанның және басқа да Орта Азия республикаларының көптеген әдебиетші, тілші ғалымдары қатысқан мәжілісте Әуезов қазақтың көнеден келе жатқан  халық тілінің тарихы , қазақ әдеби тілінің теориялық   мәселелері төңірегіндегі ойларын ортаға салады. («Тіл және әдебиет мәселелері» А., жинақ, 1965,63 б). Күні бүгінге дейін өзіндік құнын жоғалтпаған бұл ойлар «Кейбір ұлт жазушыларының романдары туралы», «Тіл және әдебиет мәселесі», «Абай Құнанбайұлы» деген мақалаларында  да кеңінен әрі тереңдетіле зерттеледі.

1952 ж. «Әдебиет және искусства» журналында (№12,95-103 бб), (20-т,18-т-да), «Жазушы Ғ:Мұстафиннің 50 жылдығына» делінген мақаласында әріптесінің шығармашылығы, «Шығанақ», «Миллионер» атты романдарының жаңа заман шежіресін жасаудағы, әдебиетке жаңа кейіпкерлер алып келудегі жетістіктері жайлы әдеби әңгіме өргізеді.

Тек  Кеңес Одағында ғана емес, шет елдерге де есімі жақсы таныс әрі беделді шығармашылық тұлға М.Әуезовтің одақтық басылымдарға кіші ұлттар өкілі ретінде мемлекет пен коммунистік партияның саясатына қолдау білдіруі үлкен абырой екені белгілі. Сондықтан да үлкен атақ-абыройға ие жазушыға  барлық басылымдардан пікір білдіруге, ел басшысының әрбір шыққан қаулы-қарары мен баяндамаларына үн қатуға өтініштер көптеп түсіп жататын-ды. Бұл, әрине түсінікті де. М.Әуезовтің жүрегіне жатпаса да мұндай мақалаларды жазу уақыт қажеттілігі-тін. Және бір ұлттың озғын ойшылы, ар-ұяты болған М.Әуезов оларға үлкен жауапкершілікпен қарап, саяси қате кетіп қалмауын, ұлттық мүддеге нұқсан келмеуін мүлт жібермей ғылми мұқияттылықпен зерттеп, жазатын-ды. Оған  мақалаларында жалған мадақтаудан гөрі тарихи, әдеби  деректерге молынан орын беріп, сол төңіректегі теориялық талдаулары дәлел .  1952 жылы «Известия» газетінің 3 қантардағы санында «Өткенге салауат» деген мақаласында өткен жылмен қоштаса отырып, еліміздегі жарқын істерді еске алып, орыс мәдениетінің Орта Азия халықтарының экономикасына, әдебиетіне, саясатына, техникасына тигізген игі ықпалын өнеге етеді. Түрікмен Ғылым Академиясының құрылғанын, Үлкен Түрікмен каналының салуын, Тәжікстанда ҒА-ның, Қырғыз, Тәжік, Түрікмен университеттерінің ашылуын айтып, шын ризалық сезімін білдіреді.

1952 жылы «Новое время» журналының №54 санындағы («Реальности советской жизни») «Советтік өмір шындығы» деген мақаласын Қазан революциясының 35 жылдығына арнап, онда қоғамдық-экономикалық дамудағы социализмнің жетістіктері мен ерекшеліктері, руханиятта Социалистік Еңбек Ері көбейгенін, Мемлекеттік сыйлықтардың лауреаттары  шыққанын, қазақ әйелдерінің тағдыры өзгеріп, қоғамдық -әлеуметтік салаларда орын ала бастағанын атап көрсетеді. Индустрия  мен ірі өндіріс орындарының көбеюін, Қарағанды, Балқаш, Лениногор, Жезқазған, Теміртау, Ембі  сияқты  темір жол жүйелері салынғанын зор мақтанышпен атап көрсетеді. Қазақ әйелдері жоғары басқару орындарына көтерілуін, Мәншүк, Әлия сынды қыздарымыздың Кеңес Одағының батыры атануын да үлкен абырой санайды.

М.Әуезов аударма саласында да тұрақты тер төгіп, көп еңбектенген қаламгер. Атап айтар болсақ, Л.Толстойдың «Будда» әңгімесін, «Той тарқар», «Булька», А.Чеховтың «Аққасқа», Дж.Лондонның «Қасқыр» деген әңгімелерін, Ю.Вагнердің «Жер жаратылысы  жайындағы әңгімелерін», Б.Пруттың «Жойқын князь Мстислав» псьесасын, Н.Погодиннің «Ақсүйектер» пьесасын, Шекспирдің «Отелло» трагедиясын, «Асауға тұсау» комедиясын және И.Тургеневтің «Дворян ұясын» аударғаны белгілі. 1952 жазушы И.Тургеневтің «Дворян ұясы»  романының аудармасы туралы» деген мақаласын «Әдебиет және искусство» журналына (1952, №7,10б) жариялайды.

Мақалада бұл романның орыс әдебиетінің тарихында қара сөзбен жазылған поэма екендігін, романды аудару арқылы жазушының кәсіби шеберлігіне бойлау, тәжірибесінен тағлым алу мақсаты болғанын баян етеді. Әуезовтің жазбаларында орыс жазушыларының ішінде әсіресе,  И.Тургеневті жаны қалайтынын, шығармашылығын өзіне үлгі тұтатынын жиі тілге тиек ететіні бар. Сондай-ақ, «Октябрь»журналының 1953 жылдың №11 санындағы «Біздің барлық мәдениетіміз-бейбітшілік үшін» деген мақаласында: «…Біздің халқымыздың озық дәстүрлерді бойына барынша сіңіруі үшін де бейбітшілік керек және мұның маңызы ерекше…Біз үшін Пушкиннің, Горькийдің, Маяковскийдің, сондай-ақ Шекспирдің, Гетенің, Гейненің, Диккенстің, Бальзактың, Виктор Гюгоның, Лу Синьнің шығармаларын үздік аударып, халықтық басылымын жүзеге асыру үшін де бейбітшілік қажет және оның біз үшін маңызы ерекше » ,- деп жазғаны белгілі. (20 т-қ1985.19-т.208-б).

1953 ж. «Литературная газетаның» 1 желтоқсанындағы санында жарияланған («Заметки о теории советской драмы») «Совет драматургиясының теориясы туралы» деген мақаласында  әлем және орыс драматургиясындағы озық үлгілерді ала отырып, ұлттық драматургияның кәсібилігін жоғарылату, ол үшін бұл синтездік өнердің  шеберлігін арттыру керектігі жөніндегі профессионалдық әңгіме қозғайды. Сондай-ақ мектеп программасындағы кеңестік пьесаларды талдау, драматургия жанрларының теориялық негізін жасаудағы әдебиетшілер мен сыншылардың еңбегі жан-жақты сөз болады. Мұнда драматургияның тарихы мен теориясы жан-жақты талданады. Бұл мақаласы туралы ҚазКСР ҒА Президиумына « Менің 1953 жылғы қызметім туралы» деген есебінде де (15.12.1953 ж)  толық баяндайды. Орайы келгенде айта кетер бір жәй- жазушы жыл сайын  Ғылым Академиясына тұрақты түрде  жылдық есеп беріп отырған. Олардағы атқарылған істер мен жазылған, жарияланған еңбек тізімдеріне көз жіберсеңіз нағыз өзі айтқандай « еңбек торысын»  көрер едіңіз. Жылдар бойы жүріп жатқан мемлекеттік, қоғамдық, әдеби, ғылыми, өнердегі таусылмайтын жиын-мәжілістер, Қазақстан Жазушылар одағындағы, университеттегі әдеби талқылаулар, пленумдар, съездер, конференциялар, баспа-журналдар, газет-альманахтардан үздіксіз келіп жатқан сұраныстар, өтініштер, диссертациялық еңбектерге, монографиялық зерттеулерге, жаңа шығып жатқан кітаптарға толып жатқан қағаздарға, мемлекеттік мекемелердің, шет елдік және қазақ оқырмандарының хаттарына  жауап жазу және  өз атына лайық деңгейде жауап жазу қаншалықты қауырт әрі қарбалас істі, асқан жауапкершілікті талап етеді десеңізші!. Республика, кеңестер Одағы ғана емес, шет елдерден келетін хаттар мен өтініштерді қоссаңыз, шынында да жазушының шығармашылық өмірбаяны өте мазмұнды болғанын мойындауға тура келеді.

М.Әуезовтің 1953 жылы жазылған «Алуа» атты пьесасы өзі барда  баспа бетін көрмеген. Бұл шығарманың пьесадан басқа жанрдағы «Әйел жолы» деген кино-әңгіме үлгісінде жазылғаны да бар.

1953 жылы жазушы басына тағы да қара бұлт төнеді. Бұл жолғы себеп-1953 жылы 30 қаңтарда «Правда» газетінде З.Кедринаның 1951 жылы Мәскеуден жарық көрген «Мұхтар Әуезов» атты монографиясына П.Кузнецовтің «Сынау орнына мадақтау» деген мақаласының жариялануы болды. Кеңестік дәуірде  КПСС Орталық Комитетінің органы болып саналатын «Правда» газетінде жарияланған сын мақалаға міндетті түрде шара қолданылатын. Соның салқыны жазушы мен зерттеушіге  тиіп, екеуі де жұмыстарынан аластатылады. Мақала Қазақстан Жазушылар одағының пленумында талқыланып, бұл монографияға «теріс ниетті, қате бағытта жазылған, зерттеуші жазушының ұлтшылдық пиғылын қасақана ашпаған, сынап айтпаған»,- деген жалған кінә тағылып, оны қайта жариялауға рұхсат берілмей, рухани кеңістіктен алып тастайды. Енді Павел Николаевич Кузнецов деген кім деген сауалға жауап іздесек, ол (1909-1957) орыс жазушысы, аудармашы. Кезінде жыр алыбы Жамбыл туралы «Бақытын тапқан адам» деген тарихи роман жазған (1950 жылы, ал, қазақ тілінде 1959 жылы жарияланған). М.Әуезов энциклопедиясындағы Р.Әбдіғұловтың мақаласындағы мәліметке қарағанда М.Әуезовпен хат жазысып, достық қарым-қатынаста болған адам. Алайда, жоғарыда аталған мақаласы керісінше қаламгерді де, зерттеуші З.Кедринаны: «Сын мейлінше солақай, идеологиялық сипатта жазылған…»,-деп қаралаған. Осы бағыттағы мақаланы С.Нұрышев та жазды. Бұл мақалаларға жауап ретінде М.Әуезов «Литературная газетада» «Ашық хатын» жариялады.  Әуезовті аталған мақала шыққаннан кейін «буржуазиялық ұлтшылдық қателері үшін» ҚазМУ-дағы және Қазақстан ҒА-ның Тіл және әдебиет интситутындағы жұмыстарынан босатты. Бұл жөнінде 1951жылы 14 сентябрдегі Мәскеуде оқып жүрген қызы Ләйлаға жазған хатында қапалықпен хабарлайды: «..На днях прошла сессия Академии, я уже не член презиума, это сильно скажется на моем бюджете. Уже подал заявление в университет, чтобы оформили на полную нагрузку. Академия от дел хочет отпустить. Первый том редактировать буду сам же, но эту работу буду, вероятно, вести за счет своих обязанностей действительного  члена  академии. Как бы то ни было, сильно разгружаюсь для писательско-творческой работы. Это все к лучшему. Но пока на бюджете имеется существенное отражения…» (50 томдық академиядық толық жинақ.50-том. А.Жібек жолы,2011-472 бет.28 б). Сүйікті қызының пальто алу туралы өтінішін қанағаттандыра алмай қабырғасы қайысқан мейірімді әке осылай ақталады.  Өзінің көп кісіге жалақы беріп, шығыны көбейіп жүрсе де  қарны мен қалтасының қамынан гөрі бәрібір де шығармашылыққа бос уақыт көп қалатына қуанады. Жазушыға бас сауғалап, Мәскеуге кетуге тура келеді. Жоғарыда аталған мақалалардың арнайы «тапсырмамен» жазылғаны анық еді.Ұлтшылдық мәселесі бүкіл КСРО-да көтеріліп, барлық ұлттық республикаларда да ұлт қаймақтарын қайта бір саяси сүзгіден өткізу қолға алынып, көптеген ғалымдар, қоғам қайраткерлері  айыпталып  жатты.

Қиыншылық кезде табысып, адал достық пен сыйластықтың тамаша символына айналған  әдебиетші ғалым Зоя Кедринамен  сыйластығы өмірінің соңына дейін жарасымды жалғасын тапты. Саясаттың сол бір сайқалдық сатқындығын білетін отбасылық достар (күйеуі-аудармашы, жан дос А.Пантиелев) әрі әріптестер З.Кедрина да  М.Әуезовке адалдық танытып,  барлық жалаға көз жұмып қарады. Сол кезеңнің, әсіресе Әуезовтей ұлы адамның өз табиғатынан тыс жалған сөйлеуіне мәжбүрлеген, адал досын айыптауға дейін апарған саяси ауыр ахуалды «Менің қателерім жайында» деген 1953 жылғы февралда жазған Ашық хаты  әшкерелейді: «…Бұл еңбекті мен өзімнің де, қазақ совет әдебиетінің де пайдамызға арналып жазылған кітап деп танымаймын. Жазушы мен оның шығармасына және негізгі қоғамдық сынға, біздің заман қойып отырған талаптарға бірде-бір жауап бере алатын кітап бұл емес…Кітап толған мадақтау мен әсірелей мақтаулар…»,-айта келіп өзін көрер көзге қаралап отырған П.Кузнецовтің «Сынау орнына мадақтау» деген мақаласы жайлы: «… «Правданың» мақаласында (осында суреткер мақала авторын бір рет те атамай тек коммунистік партияның басты органы болған басылымды ғана атауы-соққының қайдан екенін ұқтырғандай Г.П) менің Абай жөніндегі романдарымның да кемшіліктері аталғандықтан сол кітаптарға әсер еткен өзімнің тарихтық түсініктерімдегі бір қателік комплексті арнап атап өтпекпін. Бұл жай бірінші Кенесары Қасымов қозғалысына байланысты мәселеде және үшінші осы аталғандарға жалғас патриархалдық-феодалдық салт-сананың кейбір адамдарын  дәріптеу мәселесінде айқын байқалған еді»… «Абай мектебі» жөніндегі өз қателерімді тереңдеп ұғыну нәтижесінде ғана мен романымды қайтадан көп өзгертіп жаздым.1951 жылды «Знамя» журналында «Абай жолы» деп жаңадан ат қойып, жаңадан түзеп жазып шыққан сол романыма сегіз баспа табақтай түзетулер кіргіздім..» ,-деген түсініктемелер беруіне тура келеді ( Мұхтар Әуезов. «…ескермедім, қабылдамадым…». Жауапты шығарушылар: Тұрсын Жұртбай, Талатбек Әкім. «Әуезов үйі» ғылыми-мәдени орталығы,1998ж. 25-26 бб). Осы хатында «Абай» романында кеткен көптеген кемшіліктерге тоқталып, олардың себептерін түсіндіріп, жөндеу жұмыстары жүргізілгенін айта келіп: «…Еңбекші қазақ халқына жарық дүние тек қана орыс мәдениетіне қол арту арқылы ғана болатынын айттым. Ескілікті дәріптеуші консервативтік реакцияшыл санашылдардың барлық топтарын айыптап көрсетуге тырыстым»,-деп мәлімдеуге мәжбүр болады (29 б). Тағдырдың  тұлғаға тартқан тартуының қаншалықты салмақты екендігін осыдан-ақ түсінуге болады. Осы «Ашық хатта» жазушы бүкіл ғылыми-зерттеушілік, шығармашылық, педагогикалық жұмыстарындағы «кемшіліктеріне», «өз көзқарасындағы, пікіріндегі түсінбеушіліктерге», толығырақ тоқталып, бәрінен бас тартып, қайта түзету, күзеу, жөндеу, өңдеу,  сияқты сұрықсыз жұмыстар жүргізетініне сендіреді. Заманның зары, саясаттың салқыны сезілген хатты жаның түршіге оқисың. Кемел ойлы ғұламамен бірге жаның ауырып, жүрегің сыздайды. Осы амалсыздыққа көнген, оны мойындаған, бірақ қаламгердің рухани құлдырауына жол бермей керісінше қолтығын сүйеп, өздерінің ары мен абыройын, кәсіби атақ-даңқын тәрк етіп, қолдау білдірген әйел заты болса да зиялылығы ерге бергісіз Зоя Кедрина мен Әуезовтің қарым-қатынасы, өзара достығы, рухани демеушілігі керісінше дамымаса, кемімейді. З.Кедрина бұл «сыннан қорытынды» шығарудың орнына ,олардың шығармашылық қарым-қатынасы нығайып,  Әуезовтің шығармашылығы жөнінде әр жылдары 30-дан астам сыни-зерттеу мақалалар жазып, арандатқылары келген алаяқтарға ұлы достықтың аңызға айналған айрықша үлгісін көрсетті. Өмірлік серігі, аудармашы А.Пантиелев екеуі  Әуезовтің шығармаларын орыс тіліне сапалы аударуға белсене қатысты. Ол «Абай жолының» соңғы екі тарауын, «Асыл нәсілдер» , «Білекке білек», «Түркістан солай туған» атты әңгіме, очерктерін аударған. «Қилы заман» повесінің жарық көруіне үлкен үлес қосты. Әрдайым рухани қорғаныс, қолдаушысы болған сүйікті қаласы Мәскеуде құшақ жая қарсы алатын, қонақ ететін де осы отбасы болатын .Тіпті осы өмірден өтер соңғы сапарында да  соңғы рет сұхбаттасқан, сырласқан, қасында болып, сырқатын жеңілдетуге дәнекер болып, моралдық, рухани демеушілік көрсеткен де осы бір зиялы отбасы екен.

Рухани еркіндікті аңсап, саясаттан тыс таза шығармашылық жолға бет бұрса да  «үнемі бүйректен сирақ шығарып жүретін» солақай сыншылар осылай ойда жоқта бір бізін сұғып алудан айнымай-ақ қойды. Ұлтының келешегі үшін көркем әдебиеттің өсуі мен рухани кеңістігінің кеңеюі әлдеқайда тиімді екендігін әлдеқашан ұққан ұлы суреткер мұндай сыңаржақ сындарға сағы сынбай, тек табандап, тер төге еңбек етуді ғана еншіледі. Бұл турасында орыстың көрнекті ақыны, публицист Станислав Юревич Куняев «Талант тағлымдары» деген мақаласында: «…Әуезов өмірінің тағлымы сонда, ол  нағыз талант мықтыға арқа сүйеген жолбикелер мен қолтыққа су бүріккіштерге қасқайып қарсы тұруға міндетті екенін түсіндіріп берді; үшіншіден, Әуезовтің тағы бір тағлымы, топшылдық, жікшілдік, жүзшілдік талас-тартыстардан биік тұруға үйреткені; төртіншіден, Әуезов орыс тілінің шалқар дариясында судағы балықтай өзінше, шынайы өмір сүре білді және сонымен қатар өзінің ана тілінің бүкіл тереңдігі мен құнар байлығын ерекше сезінген болатын; бесіншіден, Әуезовтің тағы бір өнегесі – «жазушы және мәдениет» деген ұғымға сыйып жатыр; ол бос даурықпа дау-дамай мен ұсақ саясатшылдыққа уақыт жұмсап жатпады; өмір бақи өзі де оқыды, өзгені де оқытты, лауазым, атақ-мансап оның көңілін бұра алмады. Осының өзі де ақылман әкенің кейінге келер ұрпаққа үнсіз ұқтырған өсиетіндей еді деген пайымдаулар айтқан» («Қазақ әдебиеті»,1987),-деп жоғары баға беріледі.

М.Әуезов «Реалистік драма жолында» деген (1954 жылы 3-ші  қыркүйекте Қазақстан Жазушыларының 3-съезінде жасаған) баяндамасында  қазақ драматургиясының 2-съезден (1939) бергі 15 жыл ішіндегі даму жолына шолу жасап, осы кезеңдегі басты жетістіктерге тоқталып, ең көрнекі деген шығармаларды талдайды.

«Жазушылардың екінші съезінде жасаған баяндама» («Доклады на втором съезде писателей») деген жазушының П.Антокольский және М.Рыльскиймен бірге жасаған баяндамасында аударманың ғылыми теориялық, жанрлық ерекшеліктері мен кәсіби шеберлік мәселелері қозғалады. 1953 жылы осы бағыттағы аудармалар барлық аударма әдебиетінің 44,6 пайызын құрағанын,  тәржімадағы ұлттық форма проблемаларының жасалмағандығын айта келіп, түпнұсқасының тілін  білмей «подстрочниктен» аудару зиянды тәжірибе деген тұжырым жасайды.

Осы кезеңдегі ерекше тоқталатын айтулы оқиға- 1954 жылдың 3-8 қыркүйегінде Қазақстан жазушыларының ІІІ съезі өтуі еді. Съездегі кіріспе  сөзінде ұлы суреткер 1939 жылдан 1954 жыл аралығындағы, яғни 15 жыл ішіндегі қазақ совет әдебиетіндегі өсу, өрлеу бағдарына байлау айтады: «..Әдебиет жайындағы сынау, ойлау, талдау сөздер проблемалы болса ғана әдебиеттік құрылысқа, процеске әсерлі, пайдалы болады. Ең зор проблема-марксистік-лениндік эстетиканың жүйелі творчестволық негізі болып отырған социалистік реализм әдісін меңгеру проблемасы…..Социалистік реализм талаптарының ірілері қайсы десек, арнап, атап айтарымыз: заманымызға сай ірі, көркемдік тудыру, шындықты реалистік дәстүрде бейнелеу, шеберлікті күшейту, классикалық мұралардың шеберлігін меңгеру. Осы сипаттар арқылы халқымызды коммунистік рухта тәрбиелейтін-халықтық, революцияшыл, отаншыл және халықтар достығын нығайтқыш әдебиеттер тудыру шарт» /8/. Яғни, М.Әуезовтің кезеңіндегі осынау әдеби талап оның өзін де ойландыратын-ды. Алайда, Әуезов реализм дегенде тек идеология тұрғысынан емес кеңірек түсінетін еді. Бұл туралы жазушының пікірі мынадай: «..Реализм в данном случае нужно понимать не как выражение стиля, а реализм я понимаю горазде шире. Реализм- это верность жизненной правда в художественную правду каждый характер должен осознать нам плеск чувства, правду мышления, правду душевного движения, которые порождают тот или иной поступок, из чего складывается характер людей» (90 бет, 47-томдағы «Выступление М.О.Ауэзова на региональном совещании по вопросам состояния  очерков истории советской литературы народов средней Азии и Казахстана» деген баяндамасында).

Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының 1 пленумында Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы Төралқасының Төрағасы болып сайланған Ғ.Мұстафин  «Қазақ совет әдебиетінің жайы мен міндеттері» деген тақырыпта баяндамасында қазақ әдебиеті озық әдебиеттің қатарына «Абай» романы арқылы қосылғанын, екі халықтың табысқан мәдени – рухани армандарын үлкен махаббатпен шебер, терең жазғанын ерекше мақтанышпен айта келіп: « …Әрине, бұдан ол ешбір мінсіз, ол туралы жақ ашпа, деген ұғым тумайды. Сынауға, мінеуге болады. Бірақ оның бір де бірі аталған қасиеттерін жоя алмайды. Абай жайындағы романдар тек өскен прозаның өзіне үлгі де бола алады. Біз енді прозамызға Абай жайындағы романдардың дәрежесімен қарайтын болдық.

Жолдас Әуезов тарихи тақырыпты тамаша меңгерді. Ал, бүгінгі тақырыпты еркін меңгере алмай  келеді.

Әуезов үлкен драматург бола тұра, қазақ театрының пердесін алдымен өзі ашқан драматург бола тұра драматургиямызға он жылдан бері елеулі ештеңе қоса алмады.

Қазақстан егін, мал байлығын дамыту жолында қазір сондай биікке көтеріліп барады. Ондай биікке ешқашан шыққан емес. Шығу үшін партия мен үкімет Қазақстанға барлық жағдайды жасап жатыр, бүкіл совет жұртшылығы болып көмектесіп жатыр. Біз, жазушылар, көз алдымыздағы бұл ұлы оқиғаның эпопеясын жасауға міндеттіміз.Эпопея бірден жасалмас, оны әркімнен талап етуге де болмас. Ал, әр жазушыға сен осы ұлы іске немен көмектестің деп әбден айтамыз. Соның ішінде Әуезов жолдасқа ерекше айтуға тура келеді. Ол біздің заманымыздың геройларын да Абайды сүйгендей сүйіп, Абай образындай зор образдар жасауға міндетті»,-деп нақты міндеттер қояды. Осы кезге дейін халқының әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы өсіп, көркейіп келе жатқанына қуанып, көңіл түкпірінде жазсам деген арманды бұл міндет тездетіп жібергендей болды. Әдебиет пен өнердің қай жанрында да алдыңғы шепте жүретін Әуезов 1950-60 жылдары  әдеби сынды , әдебиеттануды дамытуға зор үлес қосты. М.Әуезов сол жылдары қанша қауырт шаруалары бола тұра орталық журнал, газеттерде «Қазақ әдебиеті және орыс реализмінің дәстүрлері», «Ұлттық романдар», «Қазақтың әдебиет тілі» деген көлемді мақалалар жариялап жатты.

Жазушылар одағының жаңа басшысы Ғ.Мұстафин бұл баяндамасында  сол кезеңдегі сындардың әділетсіздігіне қатты шүйлікті, шын әріптестік әділ пікірін айтты: «…Сын шоқпары тимеген басты жазушы кемде-кем. Бүгін табысымыз делінген одақтық аренаға шыққан шығармалардың да соққыға ұшырмағаны некен-саяқ. Әдебиетіміздің мақтанышы болып отырған «Абай» сияқты романдарды «Казахстанская правда» газеті тіпті құртқысы келді. Бұның бәрі «сын» деген қасиетті атпен істелді. Басшыларымыз қой деудің орнына қошеметтеп отырды.

Маркс бір сөзінде :«Ақын еркелетуді сүйеді»-деген екен. Біздің басшылар еркелете білген жоқ, әрине, бұл жазушыны бетінен қақпа деген сөз емес. Біз білген тәрбие екі түрлі: бірі-ащы, бірі-тәтті. Соның тәттісінен таттырмай, ащысын бере берді демекпін.

Осы партиялық тәрбие ме? Партия әман мәдениет күштерін өз маңына топтаумен келеді. Ең қымбаттым- кадр деп келеді. Партияның сол қымбаттысын қорлау үшін бір ауыз өсек, не бір жапырақ жала жеткілікті болды бізге.

Фадеев жолдас былтыр бір әңгімеде қынжылып отырып, былай деді маған: «…Қазақ әдебиетін өскен әдебиет дейміз. Әуезові жаман, Мұқановы, Мүсреповы…жаман. Сонда бұл әдебиетті жасаушылар кім болғаны? Мен Шаяхметовке түсінбей қойдым »,- деген сөздері соншалықты шынайы, әділ пікір. Басшылықтың өзін қатал сынға алған жазушылардың, Ғ.Мұстафиннің ерлігі сөз жоқ, қастерлейтіндей. Шынында да съезде болған Әуезовке әріптесінің шынайы жанашыр сөздері әсер етпей қоймаған секілді. Көптен көкейде жүрген ойға, тақырыпқа түрткі болды. Әсіресе, қазақ жазушыларының алдына қойылған міндетке Әуезовтің де үн қосуы парыз саналды. Ол міндет: «Әдебиеттің барлық жанрларында, түрлерінде қай тақырыпта жазылса да, ең асыл сөз совет адамына арналсын. Ең ардақты міндет-совет адамының образын жасау болсын. Ол – бүкіл адам баласына бостандық, еңбек үлгілерін көрсетуші, ол- қиындықтан, күрестен қорықпайтын, ескі дүниенің барлық бөгеттерін қиратып, коммунизм атты жаңа дүние жасаушы образ. Ол – адамзатқа тең жақсы қасиеттерді бойына жинаған, жоғары мәдениеттік, интернационалдық жүрегі бар образ. Оған халық тілегінен жоғары ешнәрсе жоқ»,- деген сипатта болды (37 б. Сын журналы).

Осы съезден ерекше шабыт алған М.Әуезов  әдепкі шығармашылық машығы бойынша жаңа заман туралы жазамын деген жеті кітабының соңғы кітабы «Өскен өркенді» бастауға біржола  көңілі  кетеді. Алайда, біз жазушының жаңа заман бейнесі, совет адамының образын жасау жолындағы шығармашылық ізденістері, онда көтерілген ұлттық мәселелер жайында екінші тарауда толығырақ  тоқталатындықтан , әзірге 1950-60 жылдардағы жазушының шығармашылық өмірбаянына тікелей қатысты күнделікті өмірінің ақиқатын ақтарар мерзімді баспасөздерде көтерілген мәселелерге шолуды толықтырамыз. Баспасөз, «газет-халықтың –көзі, құлағы, сөзі»- деген Ахмет Байтұрсыновтың сөзін ескерсек, осы күнделікті ақпарат арқылы сол кезеңнің ақиқатына қанығатын боламыз. Әрі жазушының шығармашылық өмірбаянының тарихынан тағлым аламыз.

1954 жылы Мәскеуде Мұхтар Әуезов, С.Щипачев, П.Антокольский, М.Тұрсын-Заде,С.Михалковтармен бірге Литва әдебиетінің онкүндігінде болып қайтады («Литва литературная»,1983, №5). Жазушының әлем және түркі тектес елдердің әдебиетімен таныстығы , өз білімін көтерудегі жанқиярлық ізденгіштігі осындай онкүндіктерде еркін сөйлеуіне, руханият  кеңістігіндегі барлық өнер салалары мен олардың жанрларының теориясы мен тарихына, олардың поэтикасына қатысты құнды ойларды ортаға салуға құқық беретін. Оның энциклопедиялық білімі кім-кімді де таңырқатып, тәнті ететін.

Әсіресе, 1950-60 жылдары әдебиеттің, оның ішінде прозаға қатысты құнды ойлар айтқан мақалалары баспасөзде жиі жарияланды. Айталық,  роман жанрына, оның теориялық мәселелеріне қатысты көптеген ой-пікірлер айтқан «Современный роман и его герой» («Қазіргі роман және оның геройы») атты мақаласындағы : « ..Спорным мне представляется и деление романа на «роман-событие» и «роман-судьбу», как это делает К.Симонов. Роман основывается на судьбах, которые складываются в событиях. Судьба всегда событийна, а события определяются судьбами. Лишь весьма условно можно говорить о судьбе и событии в романе как о разных категориях художественного полотна..» ,- деген сөзі әлі күнге дейін өз құндылығын жоймаған пікір (317 стр). Шығармадағы оқиға мен кейіпкер тағдырын екі бөлек қарастырудың ешқандай мағына-мәні жоқтығын, өйткені шығармада бір тұтас көркемдік  болмай, оның оқиға мен ойға , тағдыр тартысы мен қайшылығына құрылмасын ескертеді. Роман жазудағы шығармашылық тәжірибесімен бөліскен жазушы Қазақстанға жүктелген жетіжылдық жоспарға сәйкес 4 кітаптан тұратын күрделі роман бастағанын, онда жаңа заманның шаруашылықтағы, мәдениеттегі, ел басқарудағы жеңімпаз совет адамдарының кесек образдары жоспарланғанын әңгімелейді. Және қазіргі роман кейіпкерлерінің міндеті жан-жағында жүріп жатқан жаңа қоғамдағы қозғалыстарға белсене атсалысуы керектігін айтады: «…Не только отражать действительность, но и вторгаться в нее, воздействовать на нее…-такова миссия современного романа и его героев.

Я не собираюсь выводить один сильные, «масштабные» характеры: они, условно говоря, составляют костяк произведения. Однако нельзя представить себе живой, пульсирующий организм без плоти и крови. Роман должен иметь плоть и кровь, должен имеет горячее, подчас обжигающее дыхание. Как этого достичь? Насытить «организм» произведения лиризмом, поэзией, любовью, мечтами, драматическими столкновениями страстей и стремлений. И здесь «первую скрипку» у меня играют персонажи иного плана: девушки, юноши, старики, матери, ребятишки. Это им полностю отдают себя люди, которым есть дело до всего» (392). Ұлы жазушы кеңестік кезеңдегі өмірдің, адам санасының да өзгергенін, ол өзінің жаңа талабы мен көркемдік шартын қоятынын, қазіргі роман соған жауап беруі керектігін кәсіби маман ретінде талдап, түсіндіреді. Әдебиеттің балаң кезіндей оқиғаны құрғақ баяндауға емес,  кейіпкерлер тағдырының күрделі қақтығысы, өмірді тану, қабылдау, бағалаудағы сапалық өзгерістердің қайшылығына құрылған философиялық, психологиялық талдауларды қажет ететін көркемдік-эстетикалық ізденістер керектігі жөнінде кемел ойлы  кәсіби кеңесін де аямайды.  Мақаладағы айтылған ойлар сол кезеңдегі әдебиеттің өзекті теориялық мәселелерін қозғап, өзінің шығармашылық өмірбаянына қатысты құнды пікірлер көп болғандықтан бұл мақалаға кеңірек тоқталдық. Тіпті бұл мақаладағы әрбір ойды талдасаңыз бүгіндері тапшы болып отырған көркем шығарма поэтикасы мен кейіпкерлерді мінездеу, жаңа образ жасаудың мол тәжірибелерінен тағлым алуға болады. Ал, «Кейбір ұлт жазушыларының романдары» деген еңбегіндегі  тағы да осы роман, оның жаңа дәуірдегі көркемдік қызметі мен жаңа заман адамын тәрбиелеудегі рөлі туралы парасатты пікірлері қазір де құнды.  Көркем шығармадағы  мінез-құлқы көп қырлы, болмыс-бітімі бөлекше ,бүгінгі заманның рухани қажеттілігіне жауап беретін, қай құбылысқа да бейтарап қарай алмайтын интеллектуалды образ жасау мәселелері  жазушының 1950 жылғы «Литературная газетада» жарияланған «Роман туралы ойлар» атты мақаласында  әдебиеттегі ұлттық түр, ұлттық дәстүрмен дамытылып, теориялық тұжырымдармен түйінделеді.

1954 жылы Абайдың қайтыс болуына 50 жыл толуы қарсаңында «Әдебиет және искусства» деген журналының №9 санында  «Қазақ халқының ұлы ақыны» деген мақалада ақынның әдеби мұрасы кеңінен әңгімеленсе, сол жылы «Қазақ халқының ұлы ақыны-Абай Құнанбаев» деген КСРО «Білім» қоғамынан жарияланған кітапшасында ұлы ақынның қазақ әдебиетіне әкелген көркемдік , философиялық  құндылықтары талданған .

«1954 жылғы бірінші май»  айдарымен берілген «Труд во имя счастья людей» деген мақаласында («Литературная газета»ның 1 мамырында) қазақ жерінің  құнарлы топырағында тың игерудің  нәтижесінде астықты көп өндіріп, шет елге танылып жатқанымызды аса зор мақтанышпен мәлімдейді.

Қазақтың әдеби тілінің тағдыры жазушыны қатты толғандыратыны «Социалистік Қазақстан» газетіндегі «Көркем әдебиеттің тілі туралы» және «Тағы да көркем әдебиет тілі туралы» деген тақырыптағы мақалаларында жақсы көрінеді ( «СҚ»,1954.№46). Мақалалар тілші ғалым М.Балақаевтың «Көркем әдебиеттің тілі жайында» («СҚ»,1953, №273) атты сын мақаласына жауап ретінде жазылған. Профессор М.Балақаевтың «Абай жолы» романындағы әдеби тіл ерекшеліктеріне грамматикалық заңдылықтар тұрғысынан талдау жасай келе: «…шеберлігі соңғы кездері еркіндікке айналып, оның тілі халық тілінен қашықтап барады. Кей жерде сөздерді орынсыз, ретсіз тіркестіре салу, сөйлемдерді ұзақ, ауыр етіп құру салдарынан тілінің әсерлі болуы былай тұрсын, тіпті автордың не айтқысы келгенін түсіну қиын» деген сияқты ұшқары кекесіндеу сөздер сипатты даулы пікіріне нақпа-нақ, өткір жауаптар береді. Сөйтіп, көркем әдебиет тілінің ерекшелік қадір-қасиеті мен сыр-сипаты туралы өзінің  кең де терең толғамды теориялық ой-пікірлерін ортаға салады. Шығармашылық еркіндікке ие  жазушының тіліне, стиліне бір ғана өлшеммен келуге болмайтынын, «кейде көпшілік қолданбайтын, бірақ халық тіліне әбден қонымды келетін» тың орамдардың өзін , тіпті тілші ғалымдардың ұғымындағы грамматикалық заңдылықтарға сәйкес келмей жатса да, сондай-ақ белгілі бір өлкеде ғана қолданылатын диалекті деп қақпайлап жүрген сөздердің өзін де көркем шығармада тәсілін тауып қолдана отырып, әдеби айналымға сіңіруге, қалыптастыруға болатынын, сөйтіп әр «жазушы өз дәуіріндегі әдебиет тілін өсіруге, шеберлендіруге, саралауға міндеткер…Романдар оқушыға тіл де үйретеді, өз тілінде кенеулі ой таратып, көрікті, шебер, шешен сөйлеуге баулиды», – деген сыңайлы көптеген көңілге қонымды кәсіби деңгейде сөз қозғайды.

1954 ж.2-тамыздағы «Правда» газетінде жарияланған «Общее дело советских литераторов» («Совет әдебиетшілерінің ортақ ісі») деген мақаласында КСРО халықтары әдебиетінің, әсіресе орыс тіліне аударылуы арқылы әлемдік әдеби кеңістікке жол тартуға, танылуға болады деген ұсыныстар айтылады. Еліміздегі ғылыми институттар мен ЖОО-ғы әдебиетті жүйелі зерттеуді ұйымдастыруға, білікті әдебиет сыншыларын, аудармашылар мен оқытушыларды жүйелі түрде даярлауға көңіл бөлу керектігін, бұл өздерінің дәстүрлі әдебиеті аумағында өсіп-жетіліп келе жатқан одақтас республика жазушыларының шығармаларын өзге елдерге таныстыру, насихаттау тұрғысынан тиімді екендігін ескертеді.

1954 жылы 23 желтоқсандағы «Литературная газетада» «СССР халықтары әдебиетін аудару» деген мақаладағы мәселе де осы мазмұндас. Кеңес жазушыларының бүкілодақтық 2-съезіне баяндама ретінде даярланған еңбекте аударманың  тек лингвистика ғана емес әдебиеттанудың да нысаны екенін, аудару эстетикасын сақтау барлық қисынның  қазығы екенін швед синологы Карлгриннің «қытай мәтінін түсіну үшін қытай рухын түсіне білу керек» деген пікіріне сүйеніп, сөз етеді. «Көркем аударманың кейбір теориялық мәселелерінде де» (1955 ж .7 қазан «Қазақ әдебиеті» газеті)  автор  аударманың жүйеленген теориялық ойлары, үздіктерінің ерекшелігі талданбайтыны, аудармашының сол тілді меңгеруі, тарихи материалдарды  жақсы білуі сияқты көркемдік шарттар мәселелері қозғалады: «…Ғылыми терминдік сөздерді қабылдаумен қабат, ұлт тілінің мүмкіндіктерін байыту жолында үлкен жұмыс жүргізілуде. Бұл талап-жаңадан сөз байланыстарын жасау, бар сөздер мен ұғымдардың мағыналарын тереңдету, жаңарту, жеке сөздердің  ұғымдық ауқымын кеңейту, ұлт тілдерінің сөз негіздерін пайдалана отырып, жаңадан сөз тұлғасын жасау секілді шаралар арқылы жүзеге асырылмақ»,- деп, аударма арқылы орыс тілінің ойлау формасы, сөз мәдениеті және бүкіл әдебиеттік өнегелерін үйренуге мүмкіндік беретінін айтады.

«Индия очерктері» 1955 жылы Индияға 1-ші рет барғанда жазылған. 1956 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде, ал 1958 жылы «Индия очерктері» деген атпен жеке кітап болып шықты. «…Әуезовтің бұл очеркі 50-жылдардағы қазақ публицистикасындағы алғашқы сапарнамалардың бірі болатын. Шынында оқырмандар өз жазушыларымыздың шет жұрт өмірін бейнелейтін шығармаларына мейлінше зәру болып отырған жағдайда аса көрнекті суреткеріміз Әуезовті «Индия очерктері» атты кітабының жарыққа шығуы – әдебиетіміздегі елеулі құбылыс болған еді»,- дейді қазақ публицистикасының зерттеушісі, ф.ғ.д, Бауыржан Жақып (304/. Оның түпнұсқасы жазушы  мұражайындағы 61 папкада тұр. 1960 жылы Индияға 2-ші рет барды. Ол жөнінде 12 томның 2-ші томында жазылған.

1955 жылы 28 қаңтарда М.Әуезов осы сапарында Үндістан – Совет достық қоғамында және Президенттің қабылдауында болып, үнді елінің  тарихымен, әдебиеті мен мәдениетімен кеңінен танысады. Сол жылдары бұл елде 560 княздік, 26 штат, 32 университет барлығын, һинди тілінде жарым халық сөйлетінінен хабар береді. Бұл сапарлар туралы 3-ші тарауда кеңінен әңгіме болатындықтан қысқаша ғана мәлімет беріп отырмыз.

«Түркістан солай туған» деген очеркі «Әдебиет және искусства» деген журналда жарияланған (1955 д.№12). Оның жазылуына сол кездегі тың көтеру оқиғасы себеп болды. Жазушы ақын жайлы эпопеясын аяқтаған соң, жаңа заман тақырыбына шығарма жазуды жоспарлап жүрген, 1955 жылы  Оңтүстік облысына жол тартады. Осы сапарына арналған блокноттары жазушы мұрағатындағы 537-папкада /1-52/ сақтаулы. Бұл жөнінде  мұрағаттанушы Талат Әкім былай дейді: «Шығармасын жазбастан бұрын Әуезов оның көлемді жоспарын жасады, осындағы ой түйіндерін ұлғайтып, кеңейтіп, көркемдікке ұштастырып барып – «Жолсызда жүрген вагон», «Бас уайым-баспана», «Ту далада тұңғыш боразда», «Қат-қабат», «Етекке оралған ошаған», «Салқын белде сары алтын» деген тақырыптарға сыйғызды. Тың жерде жаңадан ұйымдасқан совхоздың астық өндіргенге дейінгі қандай жол, қандай бел-белестерден  өткендігі осы тақырып аттарының өзінен-ақ көрініп тұр. Осындай ұғыныстық, ынтымақтастық нәтижесі жерді жаңаша түлетуге жеткізгенін жазушы очеркінің басты арқауы еткен. Ауылдық жерлердегі жаңа заман көріністері мен еңбек адамдарының бейбіт ерліктері, жергілікті жерлердегі мәдени, білім орындарының салына бастауы, мал, егін шаруашылықтарындағы жетістіктер жайы кеңінен әңгіме болған очерк көп кешікпей орыс тіліне аударылып, «Новый мир» журналында басылып шықты (1957.№12/.

Әдебиеттің қандай да бір мәселесінен де құлағдар болып, ұлттық құндылықтардың жемісіне қуанып, кемшілігіне көңіл аударып, кәсіби кеңесі мен ағалық ақылын, бағыт-бағдарын беріп отыратын ұлы тұлға  1934 жылдың қаңтарынан бері шығып , қазақ әдебиеті мен мәдениеті, өнері саласындағы өзекті жәйттерді  көтеріп жүрген «Қазақ әдебиеті» газетінің 1940-54 жылдары шығуын тоқтатып, 1955 жылы қаңтарда қайта шыға бастауына алғашқылардың бірі болып қуанып, сол жылдың 14 қаңтарында «Сәт сапарға-дос ниет» деген мақала жазады: «…Газетсіз әдебиет қауымы роман, драма, поэмаларды немесе әңгіме, очерктер, жеке өлеңдер түріндегі шығармаларды тудырып жатқанмен творчестволық тіршілік баяу, солғын тәрізденеді. Әдебиет өмірі қыбыр-қимылсыз көрінетін кездер де болады. Енді газетіміз болған кезде, әрине, құр қыбыр емес, әрбір нәрлі тірлік белгісі тәрізденіп жанды, жалынды, қанатты шабыт қимылы танытылатын болсын»,-деп , баспасөз арқылы әдеби үрдісті жүйелі жүргізіп,  ұлттық рухани кеңістіктегі  жаңалықтарды жедел әрі сауатты түрде жеткізу керек деп газеттің міндеті мен мақсатын да айқындап береді. М.Әуезовтің бұл мақаласының тағы бір маңызы- балалар әдебиетінің мәселелерін көтере білгендігі. Келешегін ойлаған мемлекет пен ұлт ең бірінші балалар әдебиетін дамытуға көңіл бөлетінін, алайда оларға қамқорлық  әлі де жете жасалынбай жатқанын сынға алады. Бұл мәселе тап қазіргі кезде де  сын көтермейді. Сондықтан суреткердің салиқалы сөзін қайта жаңғыртқанның артығы жоқ деп есептейміз: «..Әр буын жазушы атаулы бәріміздің де арыла алмай келе жатқан қарыз міндетіміз, әсіресе осы балалар әдебиеті жөнінде. «Қазақ әдебиеті» газеті бұл туралы да үнемсозар міндеттерді ада қылу керек» (М.Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. -Алматы: Жазушы.-1985.-469бет. 343 б). Әдебиетшілер ғана емес, бүткіл ел, мемлекет, ұлт болып болашағымыз – балалардың рухани өсуіне, отаншыл азамат болуына бағыт берер –балалар әдебиетін ешқашан естен шығармай, сол жолда табанды еңбек етуге борышты дейді. Ұрпағының келешегі мен ұлтының ертеңгі тағдыры толғандыртатын тұлғаның толғанысы бүгінгі мемлекетті де ойландырғаны мақұл.

Және 1954-55 жылдары бүкілодақтық әдебиет тіршілігінде зор тарихтық оқиға-Совет Жазушыларының екінші съезінің жазушыларға жаңа ой тудырып, тың тұрғылар атағанын, кенеулі зор міндеттер мен биік бағыттар меңзегенін, міне осы қыруар істерді күнделікті әдеби үрдіс бағытында жүйелі түрде жүргізіп отыратын осы «Қазақ әдебиеті» деген сөзді айтады. Сол жылдың 31 желтоқсандағы «Алдағы жылға-асқын тілек» деген 2-ші мақаласында «оқушы аңсап, тосар басылым болып, онда ұлт мәселелері көтерілсе, әділ, талабы мол сын, шын сөзге мығым болса»- деген тілек айта отырып, халық көп жазылса, ел мәдениетті болар еді дейді. Тіпті өзі де оған үлес қосып  1960 жылдары Кентау қалалық партия комитетінің хатшысы Ыдырыс Тілеубергеновке хат жазып, көпшіліктің жазылуына жанашыр болуға шақырғаны жөніндегі дерек те бар. ( «Қазақ әдебиеті» .28 қазан, 1960) 1955 ж.1 мамырда «Литературная газетада» «Священный долг»     («Қасиетті парыз») деген мақаласында (сол жылғы 30 сәуірде қазақ тіліндегі нұсқасы «Қазақ әдебиеті» газетінде басылған): «…Халықаралық мереке-Бірінші Май күні әрбір ойы түзу адамның қоғамдық болмысының ең игілікті, абыройлы жақтарын еске алу табиғи нәрсе»,- дей келіп: «…Адам баласы білімінің, еңбегінің, ой-қиялы мен творчествосының интернационалдық  парызды ұстанбайтын саласы болмақ емес»,- деп, кеңестік кезеңдегі идеологияға сәйкес халықтар арасындағы достық, ынтымақтық мәселесінің маңызы мен гуманизмді жақтайтын жазушылардың шығармасының нәрлілігі сол интернационализмнен туындайтынын тағлымды ой, тартымды тілмен баяндайды.

Әдетте, басылым беттерінде бір-біріне хат жазып, әдебиеттің, ұлттың, мемлекеттің маңызды мәселелері төңірегінде ой бөлісіп, пікір алмасу  әдебиетші-жазушылар арасында жиі көрініп тұратын құбылыс. Екі тұлғаның ұлт тағдырына қатысты толғақты ойларын осылай көпшілікке жеткізу, ой түрткі жасап, пікірлесуге шақыру  көбінде күн тәртібінде тұрған зәру  проблемалар төңірегінде өрбитіні де заңды нәрсе. Сондай бір толғақты хаттың бірі  жазушының «Қазақ әдебиеті» газетінің 1955 жылғы 11 қарашадағы санындағы «Мәлік Ғабдуллинге жауап хат» деген мақаласы («Қазақ әдебиетінің кейбір мәселелері») . Бұл мәтін М.Ғабдиллиннің «Мұхтар Әуезовке хат» деп «Қазақ әдебиетінде» (1955, 28 қыркүйек) жариялаған мақаласына жауап ретінде жазылған. Онда қазақ поэзиясының қазіргі жай-күйі, өсу өрісі, басты өкілдерінің шығармашылықтары жайлы теориялық ой толғамдарын ортаға салады. В.Белинскийдің Гогольге хатындай кең тынысты, үлкен әдебиеттің өзекті мәселесін көтерген  теориялық мақала.

1955 жылы 14 қаңтарда «Қазақ әдебиеті» «Сөз-кітап достың жөнінде» деген мақаласында кітап саудасы, қазақ тіліндегі кітаптар шығару мен тарату , жұртшылыққа эстетикалық тәрбие беру, үйдегі кітап саны көп болуы төңірегіндегі ойларымен бөліседі. Республикадағы кітап таралымының толғақты мәселелеріне  кеңінен тоқталған жазушы: «…Мәдениеттің көрнекті құралы болып отырған кітап оқушыға баратын болсын. Кітап біздің қызметкерлердің, колхозшылардың, совхоздар мен МТС жұмысшыларының  идеялық-саяси санасының өсуіне, жоғарылауына көмектеседі, еңбекте рухани қолқанат болады. Жақсы кітап—жан азығы, ой суаты. Олай болса, кітап тарату мәселесі мейлінше терең ойланып, парасатты шешілетін  болсын. Заман мүддесі осыны тілейді» ,-деген нұсқауы бүгін де өз нәтижесін күткен келелі мәселе (349 б). Тәуелсіздік алғалы бері кеңестік кезінде бір жүйеге түсіп қалған кітап саудасы, олардың таралымдары мен тираждарының көп болуы, насихатталуы қайта құру кезеңінде құрдымға кетіп, әлі күнге қайта қалпына келе алмай жатыр. Әуезовтің әлгіндегі мақаласында көтерген мәселелер өзінің өзектілігімен де бүгінде күн тәртібінен түспей келеді.

«Колониализму позор!» деген мақаласы 1956 жылы «Огонек» журналының №6 санында  жарияланған. (Т.Әлімқұловтың аударуымен (17.02.1956) «Қә» газетінде жарияланған) . Отаршылдыққа қарсы күрестің  халықаралық күніне орай жазылған мақалада әлемдегі барлық отар елдердің қиын тағдыры, ондағы ашаршылық пен жоқшылық, білімсіздік пен өлім-жітіктің көптігі, мәдениет пен медицинаның дамымағаны жөнінде  көптеген ақпараттарға сүйеніп, нақты фактілер келтіреді. Сондай отар елдің бірі ретіндегі Қазақстанның  кеңестік дәуіріндегі жеткен жетістігін жеке өмірін мысалға ала отырып, әңгімелейді. Жазушының шығармашылық өмірбаянына тікелей қатысы бар қызықты өмірлік дерегі болғандықтан біраз үзінді берелік: «…Мне сейчас 58 лет. И не безинтересно сопоставить  воспоминания начального и нынешнего этапа моей жизни. За свою жизнь я, представитель одного из многих народов Азии, прошел через три общественные формации: феодализм, капитализм и социализм. И ныне, как все граждане моего отечества, я участник строительства коммунизма. В некотором смысле, как мне кажется, я мог бы явиться человеком-справкой, у которого между отрочеством и сегодняшним днем лежат буквально века. По всему тому, что я видел, пережил, наблюдал, я пришел в середину ХХ столетия как бы из далекого, даже не европейского, а азиатского средневековья» (204 б). Арнайы тапсырмамен жазылып отырғандықтан жазушының жүрек қалауы мұнда ашылмағанымен сол кезеңдегі отар елдің тұрмыс-тіршілігінен мол тарихи мәліметтер барлығын, мұны жазу барысында автордың  ізденгенін байқауға болады.

Осы жылдың сәуірдің 27-і күні М.Әуезовтің «Өмір мен шығарма» деген мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көреді.  (20-томдықтың 18-ші томында). Мақала 1956 жылы 14-25 ақпанда өткен СОКП 20-съезінің шешімдеріне үн қосу ретінде жазған. Партияның ХХ съезінде қаралған мәселенің бірі – әдебиеттегі өмір мен шындықтың арақатынасы, жазушылардың жаңа заман шындығын бейнелеудегі жеткен жетістіктері мен әлі де игере алмай жүрген тақырыптары, жаңа  образдар тағдыры, олардың шындыққа сай келе бермейтіні, сөйтіп жалаң  ұраншылыққа ұрынуы секілді кемшіліктерге көңіл бөлінеді, бұл мақалада. Шығарма құндылығын арттырар адам тағдыры құрайтын оқиға тартысын қайшылыққа, күрделі қоғамдық қақтығыстарға құрмай құрғақ баяндаушылықтан құтыла алмасымызды айқындап берген жазушы өмірлік көріністің өнер туындысына айналуы үшін авторда биік өре, терең білім және кәсіби шеберлік керектігін және кейіпкердің жан дүниесін зерттеп, талдамай тәуір туынды тумасын ескертеді. Өзінің шығармасына өзек болар өмір фактісі мен оқиға өтер  ортасын өз көзімен көріп, жете танып білмей қолына қалам алмайтын қаламгер кейіпкер бастан кешер   тағдыр мен тартысты, қуаныш пен күйінішті,  өз басыңнан өткергендей етіп жазбай оқырман жүрегіне жеткізе алмасың ақиқат дегенді  айтып, суреткерлік шеберлік төңірегінде  көптеген құнды пікірлер білдіреді. Осы жылдары партияның кезекті съезі болып, Қазақстан мемлекетке миллиадр пұт астық беруі сияқты ірі экономикалық, саяси және әлеуметтік  науқандардың қарқыны жоғарылап, кеңес жұртшылығы жоғары жеңістерге жетуіне байланысты ұлы жазушының абырой-беделін алға салып, ел атынан мадақтау, марапаттау сөз айтқызу сол кезеңнің дәстүрлі тәсілі болатын. Қауырт шығармашылық, ғылыми-зерттеушілік және педагогикалық жұмыстарының арасында  партия тапсырмасымен осындай саяси мақалалар жазуға мәжбүр болған М.Әуезов  1956 жылы 28 қаңтарда «Литературная газетада» «Высокое призвание» («Зор атақ») деген мақаласын  СОКП 20-съезі директиваларының жобаларымен танысқаннан кейін жазса,  «Майдағы ойлар» («СҚ»,1956,1мамыр) деген мақаласында  халықтар достығы мен бейбітшілікті нығайтуға шақырып,  «Миллиард» деген мақаласы  («Қазақстан әйелдері»,1956.№10)   Қазақстанның милиард пұт астық бергені жайлы жақсы жаңалықты жарнамалайды. Бұл мақалалардың бәрінде тың игерудегі ел табыстары сөз болады.

«Жазушылар сөйлейді» («Писатели рассказывают») атты  мақаласы «Культура и жизнь» журналы редакциясының сұрағына берген жауабы (1957 жылғы № 1).  Жазушы шығармашылық жоспарлары туралы айта келіп,  соңғы жылдары « Индия очерктері» деген кітабын жазып, «Абай жолы» романының соңғы томын аударуға дайындап жүргені жөнінде айтады. Келешектегі жоспары ретінде «Өскен өркен» атты роман жазғалы жүргенін, онда совет үкіметі әкелген жаңа өмір мен  бүгінгі замандас бейнесі сомдалатынын сөз етеді. Осы жылы жазушының жеке шығармашылық өмірбаянында да жақсы жаңалықтар болады. Атап айтсақ,  «Шатқалаң» және «Бүркітші» деген шығармалары жарық көріп, «Абай» романы-қазақтың тұңғыш эпопеясы» деген тақырыпта шығармашылық конференция өтеді. Онда көрнекті әдебиетші ғалымдар М.Қаратаев, А.Нұрқатов, Т.Нұртазин, Қ.Құттыбаев, З.Ахметов, З.Шашкин М.Әуезовтің жалпы шығармашылығы мен «Абай жолы» роман-эпопеясының жетістіктері жөнінде  баяндама жасап, прозаның көркемдік әлемі, кәсіби шеберлік, мазмұн мен идея, оқиға мен сюжет, кейіпкер мен тағдыр, стиль мен жанр сынды  теориялық мәселелер төңірегінде пікір алысты (Қазақстан Жазушылар одағына 60 жыл, 1994.18-б). Бұл конференция жазушының шығармашылық өмірбаянындағы тарихи маңызы зор әдеби шара болды. Өйткені, конференцияда «Абай жолы» романы туралы кеңейтілген түрде нағыз ғылыми, кәсіби пікірлер айтылып, жоғары баға берілді. М.Әуезов өзінің бүкіл саналы ғұмырын арнаған шығармасының шынында да ұлттың рухани қазынасына қосылған құнды дүние екендігіне көз жеткізіп, шығармашылық бақытты бастан кешті.

Осынау шалқар шабыттың шуағына шомылған жылдың тамызында жазушы Жапонияда өткен 3-халықаралық конгреске кеңес делегациясы құрамында қатысса, келесі жылы, яғни 1958 жылы Ташкенттегі Азия-Африка елдері жазушыларының конференциясында баяндама жасады.

М.Әуезовтің сутегі және атом бомбаларына қарсы ІІІ халықаралық конгреске қатысуы шығармашылық өміріндегі ең бір өшпес із қалдырған сәттердің бірі еді. Өйткені, жапон әдебиетіне қызығушылығы ерте басталған қаламгердің енді ол елді өз көзімен көріп, тарихымен, тұрғындарымен, мәдениет, әдебиетімен танысулың  сәті келгеніне шынында да шаттыққа бөленген-ді.«Сен Никоны көрмеген болсаң, онда «ғажап» деген сөзді қолданба» деген сөзді айтқызған сол іс сапарында Никоны ғана көріп қоймай, айға жуық уақыт ішінде Токио, Хиросима, Осака, Нара, Киото, Нагоя, Уциноми сияқты бірсыпыра қалалары мен өлкелерін аралайды. Конгреске дүние жүзінің көптеген елдерінен өкілдер қатысқан. Табиғатынан талантты, жан-жақты білімдар, ғұлама ғалым, шешен әрі Жапонияның әдебиеті мен мәдениетін терең білетін М.Әуезовтің сөздері жергілікті ұлт өкілдері мен келген қонақтарға да  ерекше әсер етіп, кей жиындарда көпшіліктің өтінішімен қайта-қайта сөйлеуге де тура келіпті. Осы сапарында прогресшіл жазушылар қауымдастығының президенті Аоно, конференция жұмысына қатысып жүрген Танабэ Конитиро, Исино Кэйитиро, Симито Масатциогу, император сыйлығының лауреаты Хино Асихей, Эгуси Кан, аса ірі суреткерлер Исидзаки Тахудзо, Ясунари Кавабаталармен (кейін Нобел сыйлығын алды) әңгімелесіп, сұхбаттасады (№533-п, 2-дәптер, 86 б). Бұлардың бәрі қаламгердің қанаттанып, дүниетанымының кеңейіп, жаңа әсерлер алуына зор ықпал етті.

Шығармашылықтағы табысты жыл саналған 1957 жылы «Абайдың лирикалық өлеңдер жинағы» Шанхай қаласында қытай тілінде жарық көруі де жазушыны өмір бойғы көрген бейнетінен біржола арылып, жанқиярлық еңбегінің жемісін көрген көрікті күндерінің бірі болды.  Үнемі қатаң бақылау мен құйтұрқы саясаттың жиі соғатын «самалынан» құтылып, әлемдік деңгейге көтерілген М.Әуезов бұл кітаптың алғы сөзі ретінде «Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы» туралы мақаласын береді. Сол жылы қазақ әдебиеті мен қытай  әдебиеті арасындағы достық қарым-қатынас жақсы жолға қойылып, Ғабит Мүсірепов бастаған Қазақстан Жазушылар одағының арнайы өкілдері  ресми сапармен барып, қазақ жазушылары шығармаларын қытай тіліне аудару туралы келісім шарт жасап қайтқан болатын. Қытай Жазушылар одағы төрағасының орынбасары Лао Шэ Әуезовтің «Абай» және «Абай жолы» романын аудару туралы шешімге қол қойып, Әкрәми мен Шыңжаң университетінің профессоры Чьжан Чжоуды аудармашы етіп бекітіледі. Роман-эпопеяны басып шығаруға Шанхайдағы «Классикалық әдебиет» баспасы кепілдік береді. Осыған орай Әуезов шығармашылығын қытай тіліне аударуға келісімін беруді өтінген тәржімәшілердің хатына ізгі ниет білдіріп, жауап жазады (Хаттың мәтіні М.Әуезовтің мұражай –үйінің қолжазба қорында сақтаулы). Алайда, романның алғашқы тараулары аударылып жатқан кезде Қытайда мәдени төңкеріс науқаны басталып кетіп, аудармашылардың түрмеге жабылуына байланысты игілікті іс аяқталмай қалады. 1980 -жылдардан бастап Әуезовтің шығармаларын аудару, жариялау жұмыстары қайта қолға алынып, «Абай жолы», «Қилы заман», «Қаралы сұлу», «Көксерек», «Жетім», «Қыр суреттері» Пекин, Үрімжі, Күйтің қалаларындағы «Халық баспаларынан»  араб харпінде көп данамен басылып шықты. Бұған қытайдағы қандас қаламгерлер мен ұлтжанды баспагерлер қомақты үлес қосып, шет елде жүрген бауырларымызға қазақтың басты шығармасын таныстыруға, ұлттың рухани қазынан тәлім алуға мүмкіндік тудырады. Және сол жылдары М.Әуезовтің шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылып, дүние жүзіне мыңдаған тиражбен таралып жатты. Бұл тек қазақ немесе кеңестік одақтың ғана емес, адамзат руханиятының алтын қорына қосылған  бағасыз қымбат қазына еді.

1957 жылы М.Әуезовтің 60 жылдық мерей тойы Алматы, Мәскеуде салтанатты түрде аталып өтті. Өкінішке орай ұлы жазушының бұл соңғы мерей тойы еді. Алайда ол осы азғана уақыт ішінде қазақ халқын әлемге танытып, өлмейтін, бүкіл адамзаттың рухани құндылығына айналған «Абай жолы» роман-эпопеясын, өзге де мол әдеби мұра қалдырып кетті. Сол жылдың сағынтып жеткен күзде, яғни қыркүйектің 20-ы күні Мұхтар Әуезов мерей тойының басын өзінің туған өлкесі Семей облысынан бастады. Өздерінің киелі топырағында туылып, әлемге танылған перзенттерін облыс пен қала  жұртшылығы  зор құрметпен  қарсы алады. «…Қарсы алғандардың ішінде 45 жыл бұрын 15 жасар шәкірт Мұхтарға орыс тілінен сабақ берген ұстазы Игнат Яковлевич Малахов,1920 жылы Мұхаңмен бірге Семей қаласында тұңғыш өнерпаздар үйірмесін құрысқан белгілі педагог-артист, режиссер Ғалиақпар Төребаев, ертеде Мұхаңмен бірге оқыған замандас достары, жастық шақтарын Семейде бірге өткізген құрбы-құрдастары, Семей қазақ педтехникумында Мұхаңнан сабақ алған шәкірттері де болды»,-дейді Қайым Мұхамедханов «Мұхаң туған жерінде» деген естелігінде» («Біздің Мұхтар».1976,383-384 б).

Ал, қыркүйектің 21-і  күні  Семейдің Абай атындағы облыстық драма театрының үйінде Мұхтар Әуезовтің 60 жасқа толған мерекесіне арналған салтанатты жиналыс өткізіледі. Жазушының мерейін көтерген марапаттар мен шығармашылықтары жөніндегі жылы сөздер, таза әдебиет пен өнердің, ұлттық драматургия, театр, кино салалардағы ғылыми, кәсіби мәселелер көтерілген конференциялар мен түрлі деңгейдегі мәжілістердегі мазмұнды баяндамалар  көп бейнеттің зейнетіндей әсер сыйлады.

Алайда, қоғам және қалам қайраткері М. Әуезов мақтауға малданар майда пенде емес, өзінің жеке басының бақытынан ел мүддесін, ұлт мақсатын жоғары қоятын шын мәніндегі үлкен жүректі парасат иесі шығармашылық өмірбаянында бір сәт те өзіне тыныштық тілемей, үнемі үздіксіз ізденісте, мазасыз  шығармашылық мехнатты бастан кешкені мәлім.  Мойнында  қауырт жұмыстары, шығармашылық шаруалары бола тұра ел ісіне араласып, оның жетістіктеріне қуанып, кемшіліктерін сынға алып, кеңес пен бағыт-бағдар беріп  отырды. Ол шығармашылығы мен қоса ҚР ҒА-ның академигі, Тіл және әдебиет институты фольклор бөлімінің меңгерушісі (1957-61 жж) ретінде ғылыми-зерттеушілік қызметін үлкен жауапкершілікпен абыройлы атқарды. Оның ғылым академиясына беріп отырған жылдық есебіне көз жүгіртер болсаңыз, оның әрбір күнінің сағат-секундына дейін бос өтпегенін байқайсыз. Оған төмендегі мәліметтер куә. Айталық, 1957 ж. «Ұлы ақын-ағартушы-Абай Құнанбаев» деген зерттеуі «Қазақ ССР тарихының»1-кітабында жарияланған. Автордың қазақ мәдениеті, әдебиеті, өнері жөнінде арнайы тапсырмамен жазылған тараулары кезінде қазақ халқының рухани өмірі мен тарихын  тұтас қамтыған энциклодепия ретінде бағаланса,  1957 жылы Е.В.Лизуновамен бірігіп «Қазақ әдебиетінің тарихынан» («Из истории казахской литературы») деген мақаласында (Қазақ КСР ҒА хабаршысының №11) қазақ әдебиеті мұралары 19 ғасырдың бас кезінен бастап жиналып, жарияланып,  әдебиет тарихының оқулықтарына ене бастауының ғылыми негіздеріне мән берсе, сол жылы Е.Ысмайыловпен бірге «Қазақ ертегілері» жинағының 1-томына жазған алғы сөзінде ертегілердің туу тарихына, жүйеленіп, зерттелуіне, жиналып, жариялануына және жанрлық түрлеріне, олардың көркемдік қасиеттеріне  көңіл бөледі. Онда ертегілерді 4 салаға бөліп, қарастырады. Атап айтсақ, қиял-ғажайып , сыншыл , қулық-күлкі , өтірік ертегілерінің өзіндік ерекшеліктері , тақырыптық, идеялық қырлары мұқият талданған. Олардың халық мұрасы ретіндегі құндылығы айтылған. 1957 жылы «Қазақ ССР тарихының»1-томының «Қазақ халқының ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы мәдениеті» деген ҮІІІ тарауын жазған автор халық тұрмысының әдет, ғұрыптарының барлық түрлерінің музыкалық көрінісі болатынын , ақындар айтысы дәстүрінің вокалды және аспапты музыканың дамуына себепші болғанын атап көрсетеді. Қазақ халқында аспаптық музыканың кең орын алуының тарихы 16-17 ғасырдан басталып, ол  шығармалар мазмұны көбінше ауызша баяндалып, кейінгі ұрпаққа жеткізіліп  отырғанын ғылыми тұрғыдан дәйектейді.

1957 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің 7 қарашадағы санында «Өнер алғысы» деген мақаласы жарияланды. Газеттің бұл санындағы бүкіл мақалалар Октябрь революциясының 40 жылдығына арналды. Қазан төңкерісінен бергі 40 жылда жеткен табыстар бұл мақалалардың ортақ тақырыбы болды. Ел өміріндегі  әлеуметтік-тұрмыстық саладағы жақсы жетістіктерді шола келе жазушы өзінің  шығармашылық табыстарын да осы кеңес дәуіріндегі жеткен рухани жетістіктеріміздің жемісі дейді. Соның бір дәлелі ретінде жақында болып қайтқан Жапон сапары, одан алған әсері жайында айта келіп, оқу-өнерді ағылшын, американнан оқып үйренсе де, жапон әдебиеті өздерінің өскелең дәуірін орыс классикалық әдебиетінің шәкірті болуға жараған дәуір деп санайтындығын,Толстой, Достоевский,  Чехов аттарын дүние жүзі жазушыларының бәрінен бұрын ауыздарына алатынын, сондықтан озық орыс әдебиетін қазақ жазушыларына үлгі ретінде ұсынады. Кемеңгер жазушының кемерлігі сол , орыс әдебиетінің алтын ғасыры атанған ХІХ ғасырдағы классикалық туындыларын жүйелі оқып тағлым алсақ, ұтылмайтынымызды ұрпаққа ұлағат етіп кетуінде. Айталық, бүгінде Жапонияда бір ғана Ф.Достоевскийдің шығармашылығын зерттейтін арнаулы ғылыми институттың барлығы соның айқын айғағы. Модернистік, постмодернистік бағыттағы жазушылардың бәрі де сол Достоевскийдің шинелінен шыққандар.

1957 жылы «Қазақ совет әдебиеті тарихының очерктерінде», 1962 жылы «Уақыт және әдебиет» деген кітапта  жарияланған «СССР халықтары әдебиетінің өркендеуі» деген мақаласында Орта Азия, Кавказ, Украина, Белоруссия, Балтық бойы елдерінің әдебиетіне, оның соңғы жылдардағы жетістіктеріне жан-жақты шолу жасай келе жалпы әдебиет мәселелеріне ортақ көркемдік бағыттар мен ғылыми-теориялық жәйттеріне, проза мен поэзияның поэтикалық сипатына, жаңа жанрлық түрлердің жандануына  әдеби талдаулар жасайды. «Көп ұлтты мемлекеттердегі мол әдеби  процестердің даму заңдылықтарын, олардың көркемдік табиғаты мен кәсіби болмыс- бітімін  тану үшін әдебиетті көркемдік  тұтастық тұрғысынан зерттеу, әрбір ұлт көлеміндегі әр алуан тарихтық жағдайларды ,ортақ заңдылықтарды ашу қажеттігін методологиялық бағдар ретінде ұсынады. Бұл КСРО халықтары әдебиеті туралы қазақ зерттеушісі тарапынан жазылған тұңғыш еңбектердің бірі болатын.

«Үмітті ұрпаққа-игі тілек» мақаласы- 1957 жылы Қазақстан ЛКЖО ОК-ның 5-пленумында сөйлеген сөзі. Ол 11 желтоқсанда «Лениншіл жас» газетіне жарияланды (20-.томдықтың 20-тда). М.Әуезов әдебиетші, студент жастардың тәрбиешісі, ұстазы  ретінде, қазақ студентінің орыс тілін білмесе, өзінің мәдениетті адам болып қалыптасу жолында көп нәрседен құр қалатынын, оны екінші ана тілі есебінде білу- ауа мен судай қажет нәрсе екендігін ескертеді. Кез-келген нысанмен егжей-тегжейлі танысып, оның қыр-сырына үңіліп барып жазу ерекшелігі мұнда да бірден аңғарылады. Жазушы жастардың орыс тілі арқылы әлемдік әдебиетпен жан-жақты  танысып, әр жазушының өзіндік стилдік өрнегі мен кәсіби шеберлігіне, шығармашылық зертханасына тереңдеп бару мүмкіндігінің мол болатынына, көп тіл білгеннің дүние танымының да кең болатынын айтып, шын пейілмен кеңес , бағыт-бағдар ұсынады. Ал, ұлы ұстаздың шәкірті  Аманжол Жақыповтың естелігіндегі: «…Нағыз филолог болу үшін көп тіл білу керек. Ал, туыстас ұлттар тілін сіздер оқытушысыз-ақ өз беттеріңізбен оңай үйреніп кете аласыздар…»,- деген сөзі әлгі ойларды дәлелдей түссе керек («Ұлы ұстаз».қолжазба қоры, №672-п.52-53 бб). Тап осындай мазмұндас мақаланың бірі-«Ана тілі әдебиетін сүйіңдер» (1957). Мұнда да: «…Әрбір саналы, мәдениетті азаматқа ана тілі мен сол ана тіліндегі әдебиеттің қадір-қасиеті, мәні, нәрі қандай болатынын ,кітап атаулымен дос болу керектігін, «…бұл дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де болатынын» ашып әрі ашына айтады (411б). Әсіресе, ұлы ойшылдың: «..Тегінде қай мамандық саласында жүрген адам болса да, шын интеллигент дәрежесіне жету үшін әдебиетті білу жалпыға ортақ шарт. Әр адамның ең жақын досы- бала күнінен көрге дейін бірге еретін өмір досы, ұзақ досы- кітап болғанда, сол нәрлі достық ең әуелі әдебиет кітабымен достасудан басталады…..Осы ретте аға халқымыз үлгісі мол, дос жұртымыз орыс халқының интеллигентіне үлкен үлгі бере әдет тәрбиесі жағынан өзгеше көз салу керек. Орыстың, европаның интеллигент аталатын адамдары тегінде кітапты аса көп оқиды. Әсіресе әдебиетке құмар емес орыстың жақсы маманын да көрген емеспіз. Ұлы орыс халқының мәдениетті тобының: ғалымы, дәрігері, инженері, агрономы, оқытушысы, саяси-мемлекеттік қызмет қайраткері және әсіресе осы күндегі барлық әскери адамдары, жұмысшы, колхозшы қалың тобынан шыққан  озғын ойлы, көзі ашық қызметкерлерді алыңыз.Тіпті үйде отырған, тек үй қызметкері аналар, қарт әжелер, қартаң аталар болсын, бәрінің де көркем әдебиетке көңіл бейілі, құмарлана ізденуі, тану бағалауы өзгеше»,- деген даналық дәрістері тап бүгінде өз зәрулігін тудырып, қазіргі кітап оқымайтын, бастысы оқығысы келмейтін жастарға қаншалықты өнеге болары сөзсіз. Алдыңғы мақалада көтерілген көп тіл білу мәселесі мұнда да жалғасын тауып: «..Екі тілдің мәдениетін бойға сіңіру ол адамды кең тынысты етеді. Молырақ жағаны кеңірек көретін қос қанатты көреген ете түседі. Екі тіл мәдениетін білгендіктен Абай-Абай болды…Екі бірдей ана тілің болу- екі енеге тел өскендей, екіжақты, егізекі нәр қасиет, қуат бітіреді…»,-деп кітап оқудың құдіретін жастарға үлгі етеді («Ана тілі әдебиетін сүйіңдер», 20-т.20-т-412 б). Бұл тақырып адамзаттың мәңгілік рухани азығы-кітап оқу, оны сүю мәселесін алға қояды.

1958 жылғы «Жұлдыздың» №9 санындағы «Оянған халықтар үні» деген мақаласында  сол жылы күзде Ташкентте өткен Азия, Африка ақын-жазушыларының  конференциясына келген Азия және Африка елдерінің ақын-жазушыларына өз елдерінің отаршылдық бұғауынан құтылғанына қуаныш білдіріп, ол елдердің көне тарихы мен мәдениет, әдебиетіне қатысты қысқаша деректер келтіреді: «…Қазақстан жұртшылығы Азия мен Африка елдерінің өскелең әдебиетімен де барынша танысқысы келеді. Осы мақсатта қазақтың көркем әдебиет баспасы соңғы жылдары Қытай, Индонезия, Корея, Индия, Араб және басқа да Шығыс елдері жазушыларының ондаған кітабын қазақ тілінде басып шығарды» дей келіп, жақында жарық көрген «Азия-Африка ақындары» жинағына тоқталып, онда көрнекті орын алған Шығыстың атақты 7 ақынының поэзиясының әлемдік поэзияда алдыңғы легінде болғанын мақтанышпен мәлімдейді.

Қоғам өміріне араласқан алғашқы жылдардан бастап ғұмырының соңына дейін түрлі саяси қыспақта болып, жүрегіне салмақ түскен кемеңгер  суреткердің соңғы жылдары денсаулығы сыр бере бастайды. Соны сезген жазушы 1958 жылдың қаңтарында  Мәскеуге емделуге жүретін болып, өзі басқаратын фольклор бөлімінің барлық қызметкерлерін (Н.С.Смирнова, М.С.Сильченко, М.Ғұмарова, Б.Адамбаев, Т.Сыдықов, Б.Уақатов, О.Нұрмағамбетова, ) жинап алып әңгіме өткізіп, бірнеше ғылыми жоспар жөнінде тапсырмалар беріп, келешек зерттеу жұмыстарының жазылу, орындалуы жайлы кеңестер береді. Бұл жөнінде фольклортанушы ғалым Оразгүл Нұрмағамбетованың естелігінде жан-жақты айтылған.

1958 жылы барлық мерзімді баспасөз беттерінде коммунистік партияның қаулы-қарарларында  қабылданған 7 жылдық жоспар ,ондағы күн тәртібіне қойылып отырған мемлекеттің мақсаты мен міндеті, оның орындалуы барысындағы жүргізіліп жатқан саяси науқандық жұмыстар, олардың ақпараттар айналымындағы насихатталуы сынды үгіт жұмыстарының үздіксіз жүріп жатқан кезі. Әрине, мұндай мемлекеттік маңызы бар шаруаларға да ең алдымен, ұлт зиялыларының үн қосуы заңды. Ел мүддесі мен ұлттық мәселеге қатысты мұндай құнды құжаттар көтерген мәселелерге бейғамдық танытпайтын белсенді қоғам қайраткері, көрнекті жазушы М.Әуезов те қазақ халқының жарқын келешегіне немғұрайдылық танытпай, жақсы істерге жанашырлық танытып,   18 мамырда «Литературная газетада» «Жетіжылдық эпосы туралы ойлар» («Размышления об эпосе семилетки») деген мақаласын жариялайды. Бұл кейін   жазушының таңдамалы шығармалары қатарында Мәскеуде орыс тілінде шыққан 5 томдық шығармалар жинағының 5-томына енді. Әуезовтің мақаласында негізгі 2 тақырыпқа, атап айтсақ,  коммунистік партияның 21-съезінің шешімдері мен  жетіжылдық жоспарда жүйеленген міндеттер, советтік қоғамның әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси, мәдени-рухани салалардағы жеткен жетістіктері кеңінен сөз болады. Кеңестік баспасөздегі қалыптасқан дәстүрге тән идеологиялық насихат пен қалыптасқан қолпаштау мадақ сөздер мәтіні мұнда мардымсыз болғанымен жалпылама мәлімет беруден кенде емес. Әтсе де қандай саясатты да әдебиеттің мәселесіне бұрып жіберетін Әуезовтің әдепкі әдеті мұнда да бой көрсетеді. Жетіжылдық жоспар жөніндегі науқандық сөздің көлеңкесінде көркем әдебиеттің көркемдік-эстетикалық   ойлары , таза поэтикалық  пайымдар, әдеби- көркем сыни пікірлер басым болды. Қазақ сөз өнері өрісінде әңгіме, очерк сынды шағын жанрлармен қатар кеңестік кезеңмен келген адамдар арасындағы теңдік, жаппай сауаттылық, халықтың тұрмыстық-әлеуметтік жағдайын көтеру, халықтар арасындағы ынтымақтастық, жаңа заманның әкелген бейбіт өмірін бейнелеп, жаңа кейіпкерлер галереясын жасау міндеті тұрғанын, ол үшін осы кезеңдік дәуірді толық бейнелейтін кең  көлемді эпикалық  шығармалар жазуды қолға алу керектігін,  жағымды және жағымсыз кейіпкер деп бөлушіліктің көркем  әдебиеттің талабы мен шартына келмейтінін ескертеді. Кейіпкерге қойылатын талап оның табиғаты мен іс-әрекетінің нанымдылығы, құрғақ қиялға толы жасанды, идеалды образдардың арты опық жегізіп, шынайы өмір шындығынан алыстап кететінін ,ондай көзбояушылықтан аулақ болуға шақырады.  Мақала өзінің нағыз сөз өнеріне қатысты құнды пікірлерімен, өз кезеңіндегі  әдеби процесте жүріп жатқан кемшіліктердің көзін ашып, оны болдырмаудың жолын бағыттаудағы батыл ойларымен есте қалады. Әдебиетті нағыз көркемдік талап тұрғысынан түсініп, идея мен тақырыптың уақытқа бейімделгіштігіне басы бүтін қарсылығы, өлмейтін өнер мен өшпейтін өнеге нағыз көркемдік құндылыққа ие туындыға бұйырар бақ екендігін емеурінмен болса да жақсы сездіртуімен ерекшелінеді, бұл еңбек.

1958 жылы 28 қазандағы «Литературная газетада» жазушының «Жалынды жігер» («Неукротимая воля») деген мақаласы  БЛКЖО-ның 40-жылдығы құрметіне арналса, 1958 жылы 9 қазанда «Литературная газетадағы» «Жаңа белестер» («Новые горизонты») деген мақаласында Ташкент қаласында өткен Азия, Африка елдері жазушыларының конференциясының нәтижесінде қазақ жазушыларының  Азия, Африка елдерінің мәдениетімен, бұрын белгісіз болып келген ақын, жазушылардың  көркем шығармаларымен танысу және қазақ жазушыларының да таңдаулы шығармалары да  ол елдердің тілдеріне аударылу мүмкіндігі туғандығын тілге тиек етеді.

Әуезовтің шығармашылық өмірбаянында өшпес із қалдырған осынау конференцияда  Өзбек, Қазақстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Түрікменстан делегаттарының атынан сөйлеп, қазақтың Абайы, өзбектің Науаи, тәжікстанның Айни сынды ұлы ақын-жазушыларының әлемдік руханиятқа қосқан  үлесі  мен «Манас» эпосының дүниежүзілік тарихи маңызы, үндінің «Махабхарата» жырының түрікмен тіліне тамаша аударылу тарихы , өзге де әлемдік деңгейдегі  әдебиеттің озық үлгілерінен жақсы мысалдар келтіріп, ғылыми өресі биік  баяндама жасайды.

1958 жылы 1 қаңтардағы «Казахстанская правдадағы» «Жұлдыздарға сапар» («К звездам») атты мақаласында Әуезов өткен жылдың жетістіктерін атай келе, 4 қазанда және 3 қарашада ұшырылған жердің жасанды серіктерінің ғарышқа шығарылуын  әлемдегі ерекше оқиға ретінде бағалайды. Мақала «Қырғи қабақ соғыс кезінде» жазылғандықтан, ракета өнеркәсібіндегі табыстарымыз біздің әскери-қарулы беделімізді арттырғанын атап көрсетеді. Бұл да кеңестік дәуірдегі ғылымның дамуының нәтижесі, олардың еңбегін бағалаудың белгісі ретінде қарастырылған. Шынында да кеңестік дәуірде ғылым мен мәдениетке, әдебиет пен өнерге жағдайдың жақсы жасалғаны, олардың өсіп-өркендеуіне мүмкіндіктің мол берілгені және оларды бағалау да біршама жоғары болғандығын мойындамасқа болмас. Айталық,  «Қазақ ССР Ғылым академиясы» анықтамалығындағы мәліметтерге сүйенсек (1987. Ғылым), М.Әуезовтің заманында 7 ғалым-Социалистік Еңбек Ері, 18-і- Ленин сыйлықтың, 34-і -КСРО Мемлекеттік сыйлығының иегері атаныпты. Бұл, әрине жаман жетістік емес еді.

Жазушының шығармашылық өмірбаянына зер салсақ,  оның фольклор мен қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелерін зерттеген еңбектерінің көптігіне көз жеткіземіз. Соның бірі – «Қазақ ССР тарихының» Қазақстанның ерте заманнан біздің дәуірге дейінгі тарихының қалыптасу, даму тарихы жүйелі түрде жазылған 2томдық монографиясы (1957-59 ж. «Қазмемкөркемәдебиет» баспасы). Редакциялық алқаның мүшесі болумен бірге, мәдениет жөніндегі барлық тарауларды жазуға қатысқан жазушы «Қазақтың ауыз әдебиеті» (1-т. 8-тарау, 212-232 бб), 16-тараудағы «ХҮІІІ ғасырдағы және ХІХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиеті» (378-382 бб), 19-тараудағы «Ұлы ақын Абай Құнанбаев» (487-498 бб) деген  бөлімдерін жазады. Ал, монографияның 2-ші томында М. Әуезовтің шығармашылық, қоғамдық қызметіне талдау жасалып, ол көрнекті жазушы ретінде бағаланған.

1958 жылы «Абай Кунанбаев.Избранное» деген орыс тіліндегі кітапқа енген жазушының  алғы сөзі «Қазақ халқының ұлы ақыны» («Великий поэт казахского народа») деп аталады. Мұнда таңдамалы өлеңдері мен қара сөздері енген Абайдың үш ақындық мектебі: төл әдебиеті, Шығыс үлгісі, орыс, Батыс классикасының әсері жан-жақты  талданады. Мақалада зар –заман әдебиетінің өкілдері Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір, шығармашылықтарына идеологиялық тұрғыдан талдау жасалып,  консервативті ақындар деп баға беріледі. Және сол кезеңнің саяси көзқарасына сәйкес Абайға «революциялық рухты» көбірек таңып, шығармашылығының әлеуметтік жақтарына көбірек көңіл бөліп, кеңірек талдаған. Сонымен қатар сол кезеңдегі  абайтану саласындағы кемшіліктерге тоқталып, өзінің өмірлік тақырыбына айналған ұлы ақын өмірі мен шығармашылығын зерттеудегі өз  тәжірибелерімен бөліскен.

1958 жылы Мәскеуден шыққан «Антология казахской поэзии» деген жинаққа Т.Әлімқұлов екеуі жазған «Поэзия казахского народа» («Қазақ халқының поэзиясы») деген алғы сөз қазақ поэзиясының тарихы мен жанрлық түрлеріне, олардың қалыптасып, даму кезеңдеріне толық әрі теориялық ғылыми сипаттама беріледі. 846 беттен тұратын кітапқа қазақ эпосының таңдаулы үлгілерінен бастап 50-жылдарға дейінгі қазақ поэзиясының танылып, әдеби ортада мойындалған өкілдерінің шығармалары беріледі.

«Дружба народов» журналының 1958 жылғы №11 санындағы ( «Рожденная революцией») «Революция жемісі» деген мақаласында Октябрь революциясынан кейінгі 40 жылдағы қазақ әдебиетінің табыстары сөз болса, мұнда қазақ мәдениеті мен өнері біраз жетістіктерге жетіп, опера, балет, филармония, драмалық театр спектаклдері, әлденеше ансамбль, сурет, сәулет өнері, музыка, кино, т.б салаларының биік дәрежеге жетуін бүгінгі қазақ совет  мәдениетінің ұлы достығының жемісі деп дәріптейді.

1959 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің 1 қаңтарындағы санында жарияланған жазушының «Өнерге-өнеге» деген мақаласында да (20-томдық, 20-т.-да) 1958 жылы Мәскеуде өткен қазақ әдебиеті мен өнерінің онкүндігі, оны 1936 жылы болған онкүндікпен салыстыра отырып, қазақ әдебиеті мен өнерінің өсу заңдылығына, олардың жаңа заман шежіресі мен замандас бейнесін сомдаудағы соны жаңалықтары жөнінде ой толғайды. Және екі онкүндікті де қазақ халқының рухани өміріндегі ірі оқиғалар деп тұжырымдайды. Қазіргі қазақ өнері , әсіресе бұрындары мүлдем бейтаныс болып келген балет, драма, опера, симфония, бейнелеу өнері сияқты салаларындағы үлкен табыстарға тоқтала келіп, бұл жанрларда жинаған мол тәжірибесі бар кәсіби үлкен мамандардың ғылыми-теориялық пікірлерін білу үшін прозаның мәселелерін  3 күн бойы талқылап, 30-дан астам қаламгердің қамқор сөздері, кәсіби шеберлікті шыңдау жөніндегі пікірлері ортаға салынады. Қаламгер  бұл онкүндікті: «…Жазушылардың творчестволық психологиясы туралы, көркем әдебиетте халықтар достығын бейнелеу туралы айтылған пікірлер де барлық жұрттың назарын аударды.Туысқан халықтар өкілдерін көркем әдебиетте бейнелеу туралы мәселенің барлық жазушылар үшін ортақ көптеген қиыншылықтары мен шектері бар. Бұл жөнінде де, басқа мәселелер туралы да өзара творчестволық тәжірибе ауыстырулар үлгі аларлық қызғылықты болды»,-деп бағалады (378 б.20-т.,20-т).

М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянына көз салсақ, тіпті түрлі мазмұндағы мемлекеттік шаруаларға белсене атсалысып, үн қатып отыратынына да куә боламыз. ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының басына төнген алмауыт аштық кезінде халықты қырып алмаудың алдын ала шаруасын ұйымдастырып, алғашқылардың бірі болып қор құрып, елге Үндеу тастаған жап-жас 20-дағы жігітті еске алсақ, бұл М.Әуезов сынды Алаш идеялы, ұлтжанды шығармашылық тұлғаға тән табиғи қасиет екендігін ескереміз. Сондықтан да «Известия» газетінің 1959 жылдың 5-ші ақпанындағы санында «Пакистан ақынын қорғап қалайық» («Голос в защиту пакистанского поэта») деген мақаласындағы Пакистан ақыны Файз Ахмад Файзды Ташкентте 1959 жылы қазанда өткен Азия мен Африка елдері жазушыларының конференциясына қатысып кеткеннен кейін қамауға алғанына таңданыс білдіріп, жазықсыз жанды абақтыдан шығаруды талап еткен Үндеуіне түсіністікпен қарауға болады.   Ташкент конференциясына  қатысушы әрі ұйымдастырушы болған Әуезов және бір топ жазушылар мен қоғам қайраткерлерінің атынан жазған үндеу хатында «Файз- аса көрнекті ақын, оны Пакистан халқы  аса құрмет тұтады. Жалындағын әрі нәзік өлеңдері оптимизм мен отанға деген сүйіспеншілікке толы»,-дей келе үндеу хатта Файз өлеңдерінен бір шумақ мысал келтіріп, бейбітшілік пен еркіндікті қолдайтын адамдардың бәрін Файзды тез арада босату жөніндегі қозғалысқа атсалысуға шақырады.

Шығармашылық бақыттың не екендігін 1959 жылы сәуірдің 22-і күні «Абай жолы» романы үшін Лениндік сыйлық берілгенде тағы бір бастан кешіп еді, ұлы жазушы.

1959 жылдың 15-19 маусымда ҚазКСР ҒА-ның Тіл және әдебиет институтының ұйымдастыруымен болған «Әдеби мұраға   арналған  конференциядағы Қорытынды сөзінде» мәжілістегі қазақ әдебиеті тарихының келелі мәселелеріне арналған көрнекті ғалымдар Е.Ысмайылов, Н.С.Смирнова, Б.Кенжебаев, М.Сильченко , Ы.Дүйсенбаев, М.Базарбаев, М.Дүйсенов, М.Қаратаев, З.Ахметов ғылыми баяндамаларынан дәл деректер келтіріп, ұтымды ойлары мен ұсыныстарына, сын айтқан пікірлеріне ризашылықтарын білдіреді. Сол кезеңдегі классикалық әдебиеттің көркемдік 4 қасиетін, яғни халықтық, демократтық, революцияшылдық, реалистік  деп атап көрсетеді. Әдебиеттің осы сипатын жақсы аңғарған Б.Кенжебаевтың баяндамасына жоғары баға береді. Сөз өнерінің қос қанатындай болған тіл мен әдебиет мәселесі тіл мамандарын да мазалайтынын айта келіп, конференцияда екі кісінің есімін ерекше атайды. Қазақстандағы тіл ғалымдарының ағасы, үлкен ұстазы Ісмет Кеңесбаев пен Абай «Қара сөздерінің» тіл ерекшеліктерін зерттеп, кандидаттық диссертация қорғағалы жүрген Рабиға Сыздықоваға ерекше ілтипат танытады. Тіл мен әдебиетшілерге ортақ ой, тіл құдіреті жайлы маңызды мәселе көтерген тілші мамандардың ғылыми зерттеушілік жұмыстарына жоғары баға береді. Жалпы, қазақ сөз өнерінің тарихынан бастап, кеңестік кезеңге дейінгі  әдеби мұраның жинақталу, жүйелену, зерттелу  мәселелеріне қатысты құнды пікірлер мен тың ғылыми тұжырымдар айтылған конференциядағы баяндамаларға академик М.Әуезов қорытынды жасап, өзінің көкейге түйген  ойларын ортаға салады: «…Әдебиеттің ұлттық түр мәселелерінің бір іргелі үлкен мәні-стильде. Теңеу тілі, әр алуан көркемдік шеберлікпен келетін сөз кестесі түгел құрала келіп, жазу стилін қалыптайды. Әдебиеттің ұлттық ерекшеліктер жайын атағанда, тіл бұл стильдің өзі  емес, құралы, қоры ғана. Екінші бір үлкен стиль-сөздік, ақындық теңеу, кесте мағынасынан басқа екінші мағынаны және тудырады. Ол- ұлттық мінез, бейне жасаудың стилі. Міне, ұлттық түрдің жайына ауысқанда осындай ірі белгілер тілден гөрі артығырақ орын бар, өзгеше сипат есепті болатын жайлар бар » (403 б, 20-т20-т.) .Сондай-ақ, З.Кедринаның баяндамасында айтылған ұлттық бейне мәселесін жазушының шығармашылық психологиясына байланыстыра шешу керек деген пікіріне  қолдау білдіреді.

Ұлттық бейне мен стиль екі түрлі нәрсе екендігін ескерткен ғалым: «…Енді бір алуан жай адам бейнесі жөнінде. Оның ең ерекше бітім-тұлғасы ішкі психологиялық қабілетінде. Сол психологияны халықтық психологиямен иық байланыстырып, шебер терең талдау жасап ашқанда, маркстік-лениндік тұрғыдан дұрыс түсінік беруге болады »,- деп ұлттық бейне жасаудың жарқын жолдарын көрсетіп береді. Суреткер шығармашылық психологияның да әр шығарма жазарда өзгеріп отыратын процесс екенін, оны эстетикалық ерекшелік ретінде қарастырады. Әрбір ұлттық әдебиеттің ерекшеліктерін осындай ішкі  сипатына қарай тани талдау әдебиеттің әдепкі әдісі екендігін айта келіп, одақтық елдер тілдеріндегі шығармаларды түп нұсқасындағы тілде оқып, талдау әлдеқайда ұтымды деген ұсыныс жасайды. Баяндамашы өзінің қорытынды сөзін: «…Гогольді Тургенев танытқан жоқ, Белинский түсіндірді. Сөйтіп, тарихта жазушыны сыншы мен әдебиет тарихшысы түсіндіреді…», -деген сөздермен тәмәмдайды. Әдебиеттің сапасы өсуі үшін көркем шығармаларға қойылатын талапты күшейту керектігін, «көңіл, ажарға қарау, сылай-сипай сөйлеу, кемшілікті кешіргіш, жалған көңілшектік аралас бітімшіл, көнпіс сын бұдан былай болмауы керек» деген қатаң талап қояды (410 б).

«Сын болашаққа мегзесін» деген мақаласы 1959 жылы қазан айында «Қазақ әдебиеті» газеті редакциясында өткен әдебиет сыншылары мен зерттеушілердің жиынында  сөйлеген сөзі негізінде жазылған. Ол талқылауда қазақ әдебиетіндегі революциядан кейінгі жетістіктер, орыс әдебиетінің әсері, жаңа кезең тақырыбын меңгеру шеберлігі, оларда ұлттық нақыштың көрінуі секілді көптеген мәселелер көтеріліп, ұлы жазушы осы төңіректегі ойларын салса, 1959 жылғы 14-24 ақпанда Мәскеуде өткен Өзбек ССР-інің өнері мен әдебиетінің онкүндігіндегі сөйлеген сөзінде коммунизм үшін күрес жолындағы өзбек әдебиетінің табыстары, әсіресе өзбек әдебиетіндегі қазіргі заман және жаңа заман геройы, өзбек жазушылары шығармаларындағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесі  өзбек әдебиетінің 40 жылдығына байланысты қарастырылады. Суреткердің бауырлас елдердің руханиятына жанашыр болып сөз сөйлеуі бір бұл емес. Оған жазушының шығармашылық өмірбаянынан «Манас жырының» тарихынан бастап бірнеше мысалдар келтіруге болады.

6 кітаптан тұратын 3 томдық «Қазақ әдебиетінің тарихы» атты монографиялық басылымның ( «Ғылым» баспасы,1966-69 жж)  1 томының жалпы редакциясын басқарып, «Айтыс», «Ертегілер», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Қыз Жібек»,  «Абай Құнанбайұлы», «Ақылбай Құнанбаев», «Мағауия Құнанбаев» деген тарауларын жазған Әуезовтің өмірі мен шығармашылық қызметіне мұнда арнайы бөлім беріліп, (авторы М.Қаратаев) туындылары кезең-кезеңімен талданады.

«Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» («Очерк истории казахской советской литературы»), КСРО ҒА-ның А.М. Горький атындағы Әлем әдебиеті институты мен Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институты әзірлеп, 1960 жылы Мәскеуде КСРО ҒА-ның баспасынан шыққан. Кітап  қазақ кеңес әдебиетінің даму кезеңдеріне, оның жанрларына қатысты шолу тараулардан және жеке жазушылардың шығармашылықтарына арналған монографиялық мақалалардан тұрады. Әуезов «СССР халықтары әдебиеттерінің өркендеуі» тарауының авторы. Ал, осы кітаптағы «Мұхтар Әуезов» атты монографиялық мақаланы белгілі әдебиетші, сыншы Айқын Нұрқатов жазған.

1960 жылы маусымда Алматыда Абай ескерткішінің ашылу салтанаты болып, құрметті қонақ ретінде шақырылған  М.Әуезов пен  Ғафур Ғұлам қатысып, сөз сөйлейді. Жазушының шығармашылық өмірбаянындағы ең бір есте қалатын айтулы оқиғаның бірі болды. (Қазақ ССР .Қысқаша энц.4-том,1989,87 б).

1960 жылдың күзінде Азия және Африка халықтарымен ынтымақтастық жөніндегі бірінші совет конференциясына қатысатын Қазақстан делегациясын Сталинабадқа Мұхтар Омарханұлы басқарып, апарады. Ертесінде Мұхтар Омарханұлы құрметті председатель ретінде Азия және Африка халықтарымен ынтымақтасу жөніндегі совет конференциясының алғашқы мәжілісін өзі жүргізеді. Қазақтың көрнекті суреткеріне кеңестік одақ көлемінде көрсетіліп отырған үлкен құрмет пен сенім болатын, бұл.

Осы жылдың қыркүйек айында ұлы суреткердің қырғыздың Ыстықкөлдегі (Шолпан атадағы) саяжайында қызу шығармашылық жұмыс жүргізеді.Бұл жөнінде жазушының стенографисткасы Ғазиза Бисенова: «…Ең алғаш Шолпан атаға 1960 жылы барып екі ай (ұмытпасам август-сентябрь) жұмыс істедім. Бұл жолы Мұхаңмен бірге Шолпан атаға балалары Ернар мен Мұрат, қарындасы Үмия, немересі Елдар (қызы Ләйланың ұлы) келді. Әдетте Мұхаң мұндай сапарда ешқашан жалғыз жүрмейтін. Өзі жақсы көретін, шын пейілмен пікірлесетін кісісін ала жүретін. Мұнда да Мұхаң жұмыс тәртібін қатты ұстады. Ертеңгі сағат алтыда тұрып, екі сағат бойы көл жағасында сейілдейді. Дачадан ұзап, өзі оңашаланып, бірнеше шақырым жүріп қайтады. Сағат сегізде қайтып оралып, жуынады, қырынады. Осыдан      соң бүкіл үй іші болып сағат тоғыздың кезінде шайға отырады. Онға кетер-кетпеске жазушы диктовкаға кірісіп кетеді. Бағана көл басында серуендеген кезде жазушы басына ұялаған ой телегесі енді тасқын судай ағыла жөнеледі. Бұл жолы «Қарагөз» пьесасын жаңадан редакциялап, жазып шыққан болатын»,-дейді  «Шырқау биікке шыққан адам»( «Әуезов үйі»,№671-п,35-36 б) деген естелігінде.

Әдетте, шын суреткер өз шабытын қыстамайды, уақыт рухымен бірге тыныстап,  өз дәуірімен үйлесіп, орайласып отырады.

Қазақстанның Оңтүстік өңіріне 1959-1961 жылдары бірнеше рет сапар шегіп, 4 очерк, 2 әңгіме жазған жазушы  соңғы рет  1961 жылдың (22-28) сәуірінде келген. М.Әуезовтің Оңтүстікке сапары жөнінде мұхтартанушы ғалым Керімбек Сыздықовтың «Ұстаздық ұлағат» атты еңбегіндегі «Мұхтар Әуезов және Оңтүстік Қазақстан» деген мақаласында бұл сапарлардың тарихы, күні, сағатына дейін кеңейтіліп жазылғандықтан, бұл мәселеге көп тоқтала қоймаймыз, тек оқырманға азғана ақпарат қана бере кетеміз. Суреткер соңғы сапарында    Шаян малшыларын, Созақты, Шолаққорғанды, Құмкентті аралайды, малшылармен, жергілікті халықпен кездесіп, олардың тағдырлары мен елді мекендердің тарихымен танысады. Неше түрлі ел арасындағы аңыз-әңгімелерге қанығып, халықтың әдеби, мәдени, тарихи мұраларын  сұрастырып, жинайды. «Көркем өнер дегеніміз суреткердің өз жанына терең үңілу арқылы көпке ортақ құпия сырларды ашып, көрсетіп беретін микроскоп сияқты» ,-деп Л.Толстойдың айтқанындай ,«Оңтүстік сапары» деген жолжазбасындағы барлық ойлары, онда түсірілген өмірлік деректері мен көріністері жазушының суреткерлік сүзгісінен өтіп, сәл өзгертіліп «Өскен өркен» романына түскеніне куә боламыз (О литературе. М.,1955, стр.310).

1932 жылы жас жазушыларға өзінің жазушылық тәжірибесі жайлы әңгімесінде А.А.Фадеев жалпы жазу процесі жөнінде: «Менің ойымша, қандай бір творчестволық жұмыс процесі болса да, шартты түрде үш кезеңге бөлуге болады; 1) материалдың жиналу кезеңі, 2) ойша қорыту, немесе шығарманы «толғату» кезеңі және 3) оны жазу кезеңі.

Бірінші кезеңді «алғашқы көркемдік жинақталу кезеңі» деп атаса да болар еді. Бұл кезеңде жазушы кейде саналы, кейде стихиялы түрде, түбінде одан не шығып, не қоярына көзі жетпесе де, өмірден материалдар жинай береді…Содан біраз уақыттар өткен соң барып, болмыстан санаға сәуелеленген ала-құла образдар орын-орнына түсіп, тұтаса бастайды…Міне, дәл осы кезеңде нағыз қызу да қызық саналы жұмысқа бет қоясың…»-дейді (О литературном труде.М.1961.стр.238- 15с).Осы процесті Әуезов «Өскен өркенді» жазарда да толық бастан кешірді.

М.Әуезовтің: «…Шынында Шекспир, Толстой өзгенің бәрінен қара үзген асқарлардай көрінеді. Және солардың үлкендік сапасы ең алдымен сол көп-көп адамдарды: біріне-бірі ұқсамайтын, ерсі, қайшы, қым-қиғаш ерекшеліктерімен алып, көрсетіп кеп, бір шығармада бәрінің басын қосқанда, көп кісіден құралған әдемі хордың бүтіндік жарастығындай көрік табады. Молдан пішілген, кеңнен қашалған сұлулық сияқты»,-деп тәнтілік танытқан ұлы тұлғалар тәжірибесі өзінің шығармашылық өмірбаянында да ерекше өрнек алып, өнеге тұтарлық биікке жеткендігі аян. («СҚ»1934,29 октябрь).

«Өмір материалын батыл әрі молынан алу шарт.Үлкен әдебиет болатын үлкен прозаны осы сарыннан іздеу керек»-деген мақсатта жанкештілік танытқан М.Әуезов тәжірибесі тағлымды тәрбие.

Өмірді білу, жақсы оқу, классикалық табанды еңбек, міне осы 3 талапты әрдайым өзіне қатаң қоятын қаламгер қай шығармасын қолға аларда да білімге, тақырыбын терең меңгеруге, зерттегелі отырған кезең мен дәуір тынысын, ондағы қоғамдық саяси мәселелерді, адамдар тағдыры мен өмірін жақсы білуді міндет санап, ол жөнінде өзі де үнемі әріптестеріне құлаққағыс етіп отыратын-ды: «…Только на основе знания приходит любовь, а любить можно то, что вы знаете, не зная ничего-нельзя любить. Поэтому это умно надо узучить, изучить лучшие традиции, достижение советской русской драматургии, которые созданы классиками, признанными в мировом масштабе» (19). Бұл білімге деген құштарлықтың үздік үлгісі емес пе?

М.Әуезов бұл ойын әрі дамытып: «..Научившись писать, человек любое произведение может быстро написать, может написать много печатных листов, а пьесу за 20 дней можно написать. Но что это за пьеса? Интересно, вспомнить, что говорил Еврипид. К нему пришел драматург и спросил: Сколько вы работаете над пьесой? И Еврипид ответил: «Очень долго. А драматург говорит: «А я за три дня могу написать». И тогда Еврипид сказал: « Вы пишите для трех дней, а я пишу для вечности». Это художественная историческая правда» ,- деп, мәңгілік құндылықтар жасаудың мехнаты оңай еместігін ,жанкешті  еңбек , үздіксіз ізденіс қана шығармашылық өмірбаянды мазмұнды етпегін ескертеді  (48-томда).

Тіпті оның ойшылдығы мен білгірлігін сол кезеңдегі әлемге танымал ірі тұлғалар мойындаған. Осы орайда бір мысал, 1956 жылы қаңтарда ГДР-ге барған сапарында Батыс Еуропа жазушыларының форумына ауырып қатыса алмаған неміс жазушысы Анна Зегерс көңілін сұрай келген М.Әуезовтің өзі туралы әңгімесін тыңдап болған соң: «…сіз ғажайып білгіш адам екенсіз, Сіздің өмірбаяныңыз тарих оқулығымен пара-пар» депті («Біздің Мұхтар»,1975,340,-344-беттер). Мұндай ілтипатты М.Әуезов туралы естелік жазған әлемнің әрбір жазушыларынан естіп, білуге болады. Оған «Біздің Мұхтар» , «М.Әуезов туралы естеліктер» т.б деген жинақтағы жылы лебіздер куә. Мәселен, Әзірбайжан ҒА-ның академигі, халық жазушысы, қоғам қайраткері Мирза Аждар оғлы Ибрагимовтың: «Ол Шығыс пен Еуропа мәдениетінің әрі-бергізін жатқызып, өргізетін. Әсіресе өз қазақ халқының ауыз әдебиеті, тарихы мен мәдениетіне келгенде, жатқан бір шексіз-шетсіз алып мұхит еді. Ол осы өз топырағының дәстүрінен молынан сусындаған болатын. «Абай» көп тілге жайылып, тарап кетті, табынушылары да қисапсыз», – деген болатын («Біздің Мұхтар» А.1976,82 б).

Өзінің жан-жүрегімен қабылдамаған нәрсені дәріптеуге де, талдауға да жазушының құлқы соқпаған. Оның тарихи тақырыпқа, атап айтқанда , ұлы ақынымыз Абай жөнінде роман жазуға бекінгені жүрек қалауына да, өмір тәжірибесіне де, көркемдік- эстетикалық мұратына да лайық еді. Кеңестік заман тақырыбына қатысты көркем шығарма жазбағаны  үшін талай биік мінбелерден мін естіп жатса да тарихи дүниеге бүйрегі бұрып тұратын Әуезов өзінің Абайына адал болып кетті.

Сондай-ақ, жас кезінен дүниежүзілік классикалық әдебиеттен еркін сусындаған, өз заманының талабына сай екі тілді, тіпті түркі халықтарының көпшілігінің тілін жетік меңгерген ғұлама ғалым  кезеңінің ең білімді, ең алғыр адамы болды. Ал, қанша тіл білген адам сонша елдің  мәдениетімен, әдебиет-тарихымен таныс  және сонша елдің өкілі болатынын ескерсек, М.Әуезовтің даналығын мойындамау  тіпті мүмкін емес.

М.Әуезов «Литературная газетаның» 1960 жылы 22 қазанда (кейін «Мысли разных лет» (1961), 5 томдық жинақтарында, қазақ тілінде «Уақыт және әдебиет» (1962) жинақтарында енгізілді) жарияланған «Требование времени»  («Заман шарты») деген мақаласында: «..Мен сын мен зерттеу еңбектерін, мақала мен баяндама көпшілігін орыс тілінде де жазатын автор қатарына қосыламын. Сондықтан да «Әр жылдар ойлары» деген кітабым екі тілде жазылған еңбектерден құралған-ды. Осылай болғандықтан, кейбір орысша еңбектерімнің қазақшасы болмайтыны бар..», – деп шығармашылық лабораториясынан бір сыр ашады. Ал, М.Әуезовтің шығармаларын аудармашылардың әр түрлі дәрежеде аударғанын, аударма барысында автор стилінің сақтала бермейтінін , сондықтан көбіне өз мақалаларын уақыт тапшылығына қарамай өзі тәржімалап, мақаладағы жеке тараушаларды «Космос дәуірінде әдебиетті қайтпекпіз», «Біз жаңалық табу жолындамыз», «Жүрекке жүрек ашылсын» деп атаған.

М.Әуезовтің «Шығармаларының елу томдық толық жинағының» 50-інші томында (Алматы: «Жібек жолы»,2011-472 бет.) «Абай» романының орыс тіліне аударылуына  қатысты орыс жазушыларына жазған хаттары берілген.

Әдетте, эпистолярлық мұраның жазушы шығармашылық өмірбаяны мен зертханасының бәймәлім беттерін ашары ақиқат. Және  бұл хаттар мәтінінің тұңғыш рет осы 50 томдық жинақта жарияланып отырғанын ескерсек,  оқушыға қызықты, танымды, бағалы болуы заңды . 1950-60 жылдар аралығында жазылған хаттар мазмұны біз қарастырып отырған кезеңдегі шығармашылық өмірбаянды байытып, жазушының жеке басындағы көңіл-күйінен, творчестволық зертханасынан мол мәліметтер беруі мүмкін.

Мәселен,  1950 жылдың 6 тамызындағы  М.Әуезовке Л.Соболевтің  жазған және оған жауап хаттарының мәтініне мән берсек, «Абай» романының орыс тіліне аударылу мәселесі, ондағы әрбір бөлім, қазақ тарихы мен бір ғасырлық өмірінің,оның төл өкілдерінің  шынайы әрі көркем бейнелерінің, кейіпкерлердің табиғи болмысы, мінез-құлқы,елдің тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрі, этнографиялық ,философиялық, психологиялық сипаты  әрбір сөйлемнің табиғи мазмұны мен поэтикасы дұрыс түсіндіріліп, тәржімәлануына ерекше мән берілгендігі, оларды қаламгердің қатаң қадағалап отырғаны сөз болады. Әсіресе, Л.Соболевтің хаттарындағы « страница рукописи-страница подстрочника 1) 159-2-Здесь в подстрочнике-саврасый конь, а дальше-светло-буланый. Хотя это почти одно и то же, но лучше выбрать что-либо одно. Я быврал-буланый…»-деп келетін салыстырулар мен түпнұсқа-жолма-жол аударма-одан көркем аударма секілді бірнеше сатыдан тұратын шығармашылық процесті , аударма жасаудың мехнатты машақаты, әрбір сөздің дұрыс аударылуына  екі жақтың да асқан жауапкершілікпен қарағаны көрінеді. Кітаптың 102-бетінен 222-бетке дейінгі көлемді алған №75, №76,№77, №78,№79-80, №81-82, №83,№84 деп таңбаланған  эпистолярлық мәтін мазмұны аударма жасаудың озық үлгісі екендігі сөзсіз. Ал, қазақ әдебиетінің шынайы жанашырлары Л.Соболев, А.Фадеев, В.Катинов, З.Кедрина, А.Пантиелевке 1951-1959 жылдары жазылған хаттары да осы мазмұнда .Және М.Әуезовтің эпистолярлық мұрасының ішіндегі көлемді бөлігі қазақ әдебиетінің, оның ішінде Мұхтар Әуезов шығармашылығының шынайы жанашыры, отбасылық достары Зоя Сергеевна Кедрина мен Алексей Наумович Пантиелевке жолданған хаттар. А.Н.Пантиелев М.Әуезовтің «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қаралы сұлу», «Түнгі сарын», «Өскен өркен», «Қилы заман» шығармаларын орыс тіліне аударса, З.С.Кедрина «Мұхтар Әуезов» атты монография (1951) жазған. Ол жөнінде жоғарыда айтылды. Отбасылық достар ретінде жақсы қарым-қатынаста болғандықтан оларда жасырын сыр да болмайтын сияқты. 1951 жылдың 18 .08.-інде М.Әуезов З.Кедринаға жазған хатында жаңа үйіндегі жақсы ахуалды , тіпті кішкентай Ернарға дейін жеке бөлмелерді иемденіп, бастары тек ас ішкенде, теледидар тамашалағанда, қосылатынын қуанышпен хабарлайды. Орыс тіліндегі «Абай жолының» «Знамя» журналының екі санына толықтай жарияланатына , енді романның негізгі идеясы, орыс пен қазақ халқының рухани достығы, көркемдік деңгейі мен құндылығы турасындағы орталық баспасөздің бағасын күтетіні жөнінде жазса, 16.ҮІІ.1957 ж. хатында «Айман-Шолпан» драмасын жазып бітіп, театрға өткізгенін, 60 жылдық мерей тойға дайындықтың басталғанын айта келіп: «..»С «Ночными раскатами» опаздываю, все тянутся срочные постановочные, издательские спешные заказы, дела. Время пребывания в Москве постараюсь использовать для этой пьесы, для ее доработок»,-деп жұмысбасты болып жатқанынан хабар береді.

№87-ші деп таңбаланған (мерзімі көрсетілмеген) тағы бір хатында : «..В целом, сама уже видишь и знаешь, конечно, как все намного стало лучше  еще сравнительно со стадией появления статьи Николая Семеновича. А какова передовица «Литературки» от 5 августа?! Я получил даже хорошую радостную поздравительную телеграмму от профессора истории Бернштама из Ленинграда.»,- деп жүрек жарды қуанышын, шығармашылық табысын жеткізеді (230 б). Шабыт шақырар шығармашылық жеміс тағы көп жұмыстарға жеккенін : «Сейчас я работаю беспрерывно лигь над докладами, а их уйма: доклад по драматургии на респуб.съезде, доклад на юбилее Абая 5 сентября ( а съезд 1-го). Затем должен писать свой вариант доклада по переводу для ІІ съезда»,-деп айта келіп, романның аудармасымен толық таныспай үстүрт пікір айтқан жанның (Людмила,жолма-дол аударушылардың бірі болуы керек Г.П) екі түрлі сөйлейтініне наразылығын: «..А если речь идет о романе, и она так себя ведет двойственно, еще не получив двух глав и даже не прочитав полученное,-это недостойно и отвратительно..» ,-дейді(231 б). Бұдан жазушының жалпы екі сөйлейтін адамдарды жаны жақтырмайтынын байқаймыз.

Ал, 1957 жылдың 1 августағы хатында Ғабит Мүсіреповтің Москвада болып, жазушының мерей тойына байланысты іс-шаралар жүргізгенін, секретариятта комиссия құрып, оған Симоновтың жетекшілік жасап, кеш өткізетіні жөнінде және өзінің орыс тіліндегі шығармаларын қайта басу мәселелері қаралып жатқанын, олардың жаңа аудармасы мен редакциялауды тек Абел Наумовичке ғана сеніп , тапсыратынын хабарлайды. Осы жылдың 4 сентябріндегі хатында аударма, мерей той мәселелері сөз болады. Және өзінің Жапония барған сапары жайлы: «…Поездка в Японию была замечательной. Я том развил (после отъезда главы делегации Каирова в Варшаву, через неделю после нашего приезда) огромную активность. Выступал на двух больших митингах, один в Осака на стадионе при стечени 15 тысяч человек. Произносил спичи во множестве, вел беседу с корреспондентами, и самые интересное- устроили встречи, беседы со мной больших групп членов общества Японии – СССР в нескольких городов..» деп жолжазбаларында көрсетпеген көңіл-күйлерін, әсерін сыр ғып әдемілеп әңгімелеп береді (237 б). Үнемі шығармашылық байланыста болған З.С.Кедринаға 19.11.1958 ж. хатында «Зарница» пьесасының аудармасына жасаған жөндеу жұмыстарын жасап, 2 данамен жолдағанын, ал , 27.июль.1959 жылғы Шолпан –атадағы саяжайынан жолдаған хатында: « …Здесь я работаю очень продуктивно. В 45 страниц я отредактировал свое заключительное слово, продиктовал подробно, восстанавливая всю свою речь, плохо воспроведенную казахской стенографисткой. Дальше я заново переработал «Караш-Караш», (сөз-2-ші нұсқасы жайлы Г.П), получилась настоящая социально-психологическая, насышенная, напряженно интересная вещь.

А теперь вот заканчиваю к концу месячного срока пребывания тут и доработку «Кара-Коз».

Как видишь, за месяц проделана огромная важная работа. Перед моим переходом к современному роману (әңгіме «Өскен өркен» жөнінде Г.П) было необходимо связать и концы прошлого», – деп өзінің шығармашылық өмірбаянынан өрелі де өрісті ой өрбітеді (240 б). Шуы, шаруасы көп қаладан сырттағы саяжайда шығармашылық жұмыстың да өнімді болатынын, өзінің азғана уақытта көптен ойда жүрген талай жұмыстарын бір жақты етіп, ендігі жаңа туындысына артына қарайламай қызу кірісетінін аңғартады. З.С.Кедрина секілді сенімді әріптестері арасында ғана болатын мұндай шығармашылық қуанышты бөлісу эпистолярлық мәтінге тән стилде өрнектелген .  Жазушы мұндағы  дәрігердің кеңесі бойынша күнде 3 рет 15-20 минуттан суға түсіп, 2 сағаттан ертеңгі-кеште далада серуендейтінін  жұмыс тәртібін де жасырмай жазады. №92 деп нөмерленген хаты да М.Әуезовтің З.Кедринаға жолдаған, әзірге соңғы хаты сияқты. Мұнда да жазушы өз шығармаларының аудармасы жөнінде өтініш айтып, «Алуа» пьесасының орыс тіліне тәржімәлануын, оны міндетті түрде Абель Наумовичтің жасауын,  бірнеше тілде және өте көп тиражбен шығатын «Советская женщина» журналының өтініші бойынша  сонда жариялауды жоспарлап отырғанын жазады. Сондай-ақ, З.С.Кедринаның өз кітабын кімдерге жіберу керектігіне кеңес беріп, бірнеше қоғам және қалам қайраткерлерінің тізімін жібереді. Бұл  факті де сыралғы достар арасындағы жанашырлықты танытады.

Ендігі бір хаттар легі өзінің ізін басқан әріптестеріне, қаламгерлерге жолданған. Мұндағы хаттар мәтіндерінде сол кезеңдегі қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері қозғалған, сондықтан оларға түгел тоқталмай жазушының жеке болмысын, мінезін, ішкі ойын, бұрындары шығармаларынан, жолжазбаларынан кездесе бермейтін көңіл-күйін, жеке пікірлерін білдіретін азды-көпті ойларына ғана тоқталмақпыз. Айталық,М.Ғабдуллинге 1943 жылдың 9 майында жазған хатында өзінің адами қасиеттерін аңғартып өтеді: «…кейінгі кездегі хаттарыңның бәрінде мені пьесаның сыны үшін ренжіген кісі қып түсініп жүрсің. Ал менде ондай реніштің елесі де жоқ…Пьеса жайын кейін көріскенде сөйлесерміз. Естіп жатқан шығарсың, мұнда жақсы маңызды пленум өткіздік. Сол пленумның маған тапсырған зор міндеті романның екінші кітабын жазып бітіру еді. Қазір соның соңындамын… «Қарақыпшақ Қобыланды» деген үлкен пьеса жазғам. Сондай ұзақ, қиын жұмысқа отырғанда кітапқа да қарамай, хаттан да қол үзіп қалатын жаман әдетім болушы еді. Сендерге де және басқа іс жөніндегі асығыс қағаздарға да жауап жаза алмай бөгеліп қалғаным сол болатын. Бауыржан да (Момышұлы) сенше ойлапты. Оған да март ішінде өзіңмен бірге хат жазып, өкпе салқыны дегеннің ырымы да жоқ екенін жазған едім…»,-деп жұмысбасты кезде өзгеге алаңдамауды әдет еткенін, адамдар арасындағы пендешіліктен жоғары екендігіне көз жеткізе түсеміз. Замандастары айтатын баладай аңқау,  кім бұрын әңгіме айтса соған алаңсыз сенетін, өзіне сын пікір айтқан жанға кек сақтамайтын кесек мінезі мұнда өз аузынан айтылып отыр. Оқып көрелік: «..Сендер жүрген сапарға, сендер етіп жүрген адамшылық, азаматтық адал қайратқа бейбіт күннің болымсыз ұсақ мінезін апарсам, ол менің білімсіздігім, мінезсіздігім болар еді. Пьеса туралы сенімен көп дауласамын, мінсіз дегендіктен емес, түзейтін көп кемшілігін білеміз, бірақ жазушылық міндет, көркемдік негіздер үшін дауласамыз. Бірақ бұл кең уақыттың жұмысы…»,-деп өзі айтқандай «сынның шын» болуына мән береді (247 б). Өзінің жеке басының өкпесінен ұлт келешегі мен халықтың бейбіт өмірі жоғары екендігін: «..ал сенің барлық Отаныңды, елі-жұртыңды, бәрі-бәрімізді қуантатын, мақтандыратын істеріңді ойлағанда, ол пьеса турасындағы дауды бұйым демеймін» -деп ірілік танытады.Бұл хаттағы тағы тосын жаңалық сол кездері Алматыда Завадский театры және Украинаның Франко атындағы театры болғаны және олардың  өлеңмен жазылған «Қобыландыны» өз репертуарларына енгізгені жайлы ғылми ақпарат. Және мұнда жазушы өзінің шығармашылық лабораториясынан да сыр шертеді: «…Мен эпостың өзіне титықтап, аздаған фантастика элементімен жазған ем. Сонысымен қызықты және сирек оргииналдықпен шыққандай еді. Жұрттың бағалауы да осыған байланысты еді. Біздің кей жазушы осы фантастиканы алып тастап, тарихи реалистік ету керек дейді. Мен Қобыланды тарих адамы болғандықтан даңқты емес, халықтың эпосы арқылы даңқты деймін….»-деген әдеби даудың себептерін ашып, өзінің шығармашылық жоспары мен мақсатын айқындап береді (248 б). Одан кейінгі 4 хатында да ортақ әңгіме әдебиет мәселесі, «Абайдың» екінші кітабын және «Абай» киносценарийін жазып, «Абай» киносын түсіру, майданнан қайтқан Дихан Әбілевтің поэмасы, өзге де поэзиялық туындыларындағы  олқылықтар,»….Ондайларын құр тілеулестікпен бүркемей, пайда тисін деп, айқындап айтып беріп, бірталай түзетулер кіргіздік» деп жанышырлықпен талдаса( 11.ХІІ.1943. 249 б), 1950  жылғы (21.ХІІ.) хатында  Мәлік Ғабдуллиннің Мұрат Мөңкеұлы туралы жазған кітабының кіріспе бөліміндегі кемшіліктерді 1,2,3 деп тармақтап, нақты атап көрсетіп береді. Өзге хаттардың бәрінде «Сүйікті інім Мәлік, Асыл інім!, деп келсе, бұл хаты салқындау, ресми тілмен «Жолдас Мәлік!» делініпті. Бұл да хат иесінің көңіл-күйінің бір кезеңі болса керек. 1958 жылдың 10 сәуірінде Мәскеуден жолдаған хатында алыста жүріп аңсағандықтан ба, әлде көңілі түсіп бір көкейдегі кірбіңдерден тазарғысы келді ме екен, ағынан жарылып, бар сырын ақтарыпты. Сондықтан, хат мәтінін толық беруді ұйғардық. Оқылық: «Осы хатты жазу себебім, басқа бір өзім үшін қалыптанған бағаң, орның жөнінде. Өмір дегенді бәрімізде бағып,танып келеміз ғой. Сиректе не сирек? Жаныңа шын бағалы қадірлі жан сирек. Мен өзім сені ерте кез, тіпті жас шағыңнан қазағымның, халқымның кейінгі, кенже асыл ұрпағы деп сүйетұғым. Бұндай сөздер үнемі айтыла бермейтінін білесің ғой. Алыста, жақында жүр- алты қырдың астынан болса да-сені бір өз жақыным, жақсы бауырым деп сезінетұғым. Ол бір халықтық сезімдермен байланысты күй.

Ал анау антұрған жылда, айда мен сені жоғалтқаным бар, жарадан бетер батқан болатын. Ол сырттағы да, іштегі де екі бірдей жара есепті болып еді.Сен алдыңғы жылы «Қазақ әдебиетінде» жазған ашық хатыңмен баяғы орның, азамттық ер қасиетіңді қайта тауып едің. Бұл менің өзімшілдігім айтқызған сөз емес-ті. Көлденең дұрыс жұртшылық ұғымында да ол өр көңілді, қасиетті азамат мінезі болған.

Мынау мақалада да сондағы сияқты, енді өзін де жұрт ағасы болып, жұртың, қауымың үшін сүйсіне сөйлегенсің. Жалтақсыз, алаңсыз тура да батыл ойлар тастағансың.  Ал мені айтсаң, шынында, менің 32 жылға шейінгі еңбектерімді өшіріп тастау, еске алмау, әсіресе «Абаймен» байланысты еске алмау теріс те, әділетсіз болар еді. «Еңлік» қана емес, мен әлі «Қарагөзді» жаңа да қайта қарап, азды-көпті түзеп, оңдап жазсам, сонда оғат істеген болам ба? «Қарагөз» далаға тастай салатын, «Абайға» түк қатынасы жоқ шығарма ма? Ал «Қарагөзді», «Еңліктей» әңгімелерім, жақсылап түзеп, ендігі жұртшылыққа қайта ұсыну менің қарызым емес пе? Мені түзеп бердің деп кім кінәлайды?…Осы жөнде бұрынғы еңбектерімді қатарға қостыру талабын үлкен сөз ретінде бастағаныңа сансыз көп алғыс та айтамын….»-деп шын ниеттегі көңілін білдіреді (253 б). Ауруханаға сырқатына себеп болған артық салмақтан арылу үшін түскенін, әзірге 14 кг салмақ кеміткенінен де  ақпар береді. Осы хатта жазушының сол кезеңдердегі шығармашылық өмірбаяны, толғаныстары,  бүкіл шығармаларын қайта бір сүзгіден өткізу жоспарындағы мақсаттары, тіпті жеке шығармашылық тұға ретіндегі көңіл-күйлері де бүкпесіз берілген.

Жалпы М.Әуезовтің өмірінің соңғы сәттерінде ауруханадан жолдаған эпистолярлық мұраларында   осындай ойлы да  мағыналы мәтіндер, әдебиеттің, көркем аударманың, ғылыми зерттеулердің өзекті мәселелері оның шығармашылық өмірбаянымен өзектесіп жатады. Бұл мәтіндердегі адалынан ақтарылып айтылған төкпе түйіндер, сезім ағындары, ой толғаныстар келешекте арнайы зерттеуді қажет етеді. Біз мұнда тек жазушының өмірінің соңғы он жылына қатысты  эпистолярлық мәтіндерге ғана тоқталып өттік.

Әрине, Әуезовтің шығармашылық өмірбаянын, оның творчестволық лабораториясының қыр-сырын  зерттеу әрқашан қызық әрі танымды. Ол тақырып М.Әуезов шығармашылығымен қосарланып, тұрақты әрі жүйелі түрде жүргізіліп отыруды талап етеді.

Мұхтарды тану-қазақ әдебиеттану ғылымы үшін таусылмас тақырып. М.Әуезовтің өмірі мен шығармашылығы 1961 жылдан бері жан-жақты, әр сала бойынша зерттеліп келе жатса да оның әлі де қарастыратын мәселелері көп-ақ. Осы ретте әлі де зерттеуді, ойластыруды талап ететін мәселе-жазушының шығармашылық өмірбаяны, творчестволық зертханасы, оның қат-қабат қырлары мен сырлары, озық тәжірибелері мен өзіндік психологиясы.

Біздің мақсатымыз қарастырған 1950-60 жылдар, яғни суреткердің өмірінің соңғы жылдарындағы шығармашылық өмірі қалай өтті, дәуір тынысы мен шығармашылық тұлғаның тағдыры қалай тоғысты?,-деген сансыз сауалдарға жауап іздеу еді. Оларға сол кезеңдегі ұлы суреткердің жазған мақалаларындағы озғын ойларына, парасатты пікірлеріне, ғылыми ізденістеріне, көркем дүниелеріне біршама шолу жасай отырып, шама-шарқымызша біраз мәселенің басын шалғандаймыз. Бірақ, бұл тақырып әлі де тереңдетіліп талдауды, ұзақ зерттеуді қажет етеді.  Шындығына келгенде шығармашылық тұлғаның өмірі мен шығармашылық өмірбаянын зерттеудің қазақ әдебиеттануындағы тұңғыш тәжірибесін ұсынған да  үздік үлгісін көрсеткен де – М.Әуезов . Оған Абай Құнанбаевтың шығармашылық өмірбаяны жөніндегі бірнеше ғылыми зерттеу жұмыстары, монографиялары, жекелеген мақалалары және «Абай жолы» роман-эпопеясы дәлел.