Жаңа заманда да жалғасын тапқан дәстүр

Бастауында Бартольд болды

 Орталық Азия тарихы мен этнорафиясы бойынша жүздеген  ғылыми еңбектердің авторы Сергей Николаевич Абашиннің негізгі зерттеу тақырыптарының бірі – Орталық Азиядағы ислам және ұлт, модернизация, трансформация, бірегейлік және әлеуметтік қарым-қатынас пен осы аумақтағы миграциялық үдерістер болып табылады.  Ғалым 1987 жылы М.В. Ломоносов атындағы мемлекеттік Мәскеу университетінің тарих факультетін бітірген. Сол жылы СССР Ғылым академиясының Н.Н.Миклухо-Маклай атындағы Этнография институтының  аспирантурасына түсіп, Орта Азия аумағы саласын  таңдайды. 1990 жылы бітіргенен кейін осында жұмысқа қалады. 1997 кандидаттық, ал 2009-жылы Орталық Азия  ұлттық құрылымының тарихынан докторлық  диссертациясын қорғайды. 2013 жылдан Санкт-Петербург Еуропалық университетте еңбек етіп келеді. Орталық Азия бойынша әлемдік аты бар ғалыммен кездесуіміз Санкт-Петербург қаласында өткен еді. Әңгімеміз де ресейлік ғалымдары тарапынан Орталық Азия мен Қазақстандағы ислам тарихын зерттеу бойынша өрбіді.

– Ресей империясы тарапынан Орта Азия мен Қазақстанды зерттеудің алғашқы қадамдары ХҮІІІ ғасырдан бастау алды деуге болады. Әрине, оңтүстік аймақтарды тереңінен зерттеу патшалы Ресеймен қарым қатынас күшейе бастаған кезде  жаңа екпін алды. Бұл ХІХ ғасырдың екінші жартысына келеді. Осы кезеңде әскери шенеуіктер, саяхатшылар, этнографтар осы аймақтарға арнайы  келіп осы елдердің мәдениеті мен дінін, салт-дәстүрлері мен тарихына ден қояды. Сан түрлі саланың өкілдерінен құралған Ресей географиялық қоғамының мүшелері осы өңірлерді зерттеуге аттанады. Ол кезде академиялық білімі бар ғалымдардың саны өте аз болатын, сол себепті бұл жұмыстармен кім көрінген айналысты. Осындай жағдайда шығыстанушы Бартольдтың еңбегі орасан зор болды. Өйткені ол,  осы өңірді тиіп-қашып жүріп зерттеген патша қызметінің шенеуігі, әскери не саяхатшы емес, тек зерттеу жұмысымен түбін қопарып  айналысқан академиялық ғалым еді. Және ол тек осы аталған аймақтардың әргі-бергі тарихымен ғана шұғылданды. Оның замандастарынан В.Радлов та бар. Бірақ оны мемлекеттік қызметкер әрі саясаткер ретінде де білеміз.

– Оқырмандарға түсінікті болу үшін мына энциклопедиялық анықтаманы ұсынғанымыз жөн болар.

Шығыстанушы Бартольд Василий Владимирович 1869 жылы  Санкт-Петербургте дүниеге келген. 1891 жылы Санкт-Петербург университетінің шығыс тілі факультетін бітіріп, сонда ғылыми және оқытушылық қызмет атқарды.

     Батыс Орта Азия мен Қазақстан халықтарының көне дәуірден бастап-ақ өзінің тарихы, мәдениеті болғанын ғылым түрде негіздеді. Ислам тарихы туралы «Халиф және сұлтан», «Ислам» , «Мұсылман қауымы мәдениеті», «Мұсылман дүниесі», «Мусейлима», тағы басқа еңбектерін жазды.

        Шығыстану тарихына зор көңіл бөлді. «Еуропа мен Ресейде шығысты зерттеу тарихы», «Петербург университеті шығыс тілдері факультетінің 1855–1905 ж.қызметіне шолу»  атты еңбектер жариялады. Бартольд  1905-13ж. Орыс археология қоғамының Шығыс бөлімшесінің  хатшысы, «Мир ислама», кейін «Мусульманский мир» журналдарын шығарушы әрі редакторы болды.      

  1918жылы Орыс археология қоғамының шығыс бөлімінің меңгерушісі Ресей Ғaлымының Антропология және этнографиямузейі жанындағы Радлов үйірмесінің төрағасы болды. 1921 жылы Азия музейінің жанынан құрылған Шығыс зерттеушілері алқасын және оның «Записки коллегии востоковедов» атты баспасөз органын басқарды. КСРО-дағы мұсылман халықтарының әліпбиін араб әрпінен латын әрпіне көшіру жөніндегі комиссияның жұмысына, Орта Азия университетін құруға, шығыстану кітапханаларын ұйымдастыруға, шығыс қолжазбаларын жинауға қатысты.

 Батыстың Орталығы Азия және қазақ өлкесін мекендеген тайпалардың тарихы жөніндегі еңбектерінің ғылыми мәні зор. Олардың ішіндегі аса құндылары: «Моңғол кезеңіне дейінгі Түркістандағы христиандық туралы», «[[1893 – 1894 жылдары ғылыми мақсатпен Орталығы Азияға саяхат туралы есеп]]», «Жетісу тарихының очерктері», «Моңғол шапқыншылығы дәуіріндегі Түркістан», «Ежелгі заманнан 17 ғ-ға дейінгі Арал теңізі мен Әмударияның төменгі бойы туралы деректер», «Түркістанды суландыру тарихына», «Ұлықбек және оның заманы» , «Түркістанның мәдени өмірінің тарихы», «Қырғыздардың Тарихи очеркі», «Түркі-моңғол халықтарының тарихы», «Түрікмен тарихының очерктері», «Орта Азиядағы түркі халықтарының тарихы жөніндегі он екі дәріс».

  – Ал, Бартольд тек ғалыммен айналысты. Ол бірнеше шет тілдерін білді,  ислам танудағы дереккөздерін түпнұсқада оқып, ислам зерттеудің методологиясы қалыптасқан  еуропа, араб, парсы тілдеріндегі еңбектерді меңгерді. Оның рөлі ерекше болатын, оның Петербургтегі беделді позициясына байланысты ресейлік ғалымдар осы тұлғаның зерттеулерінен бағыт алатын. Ол көптеген шәкірттерін түлетіп, ислам тану шығыстану мектебін құрды. Осының нәтижесінде оның түбінен қазып жазған толыққанды еңбектері бізге жетіп отыр.

Шынын айту керек, сол кездегі ғалымдар тек Ресей академиясы айналасында  ғана мәлім болса, Бартольд есімі Ресей академиясы аумағынан асып, еуропалық ғылыми ортаға мәлім болды. Орыс тілді ғалымдарының әлемдік деңгейдегі өкілі ретінде танылып, беделін бекіте түсті.  Сондықтан Еуроапада ислам энциклопедиясы даярлау кезінде Бартольдтқа осы жөнінде  мақала жазуға ұсыныс білдіреді. Ол сол заманның барлық ғылыми әдістемесін меңгерген, ізденіске қажетті ғылыми арсеналдарын толық меңгерді. Егер саяхатшылар мен әскерилер исламтану дәстүрін қалыпастыруды мақсат етіп қоймаса, жоғарғы деңгейдегі ғалымның беделін білдіретін бұл шарттылық Бартольдтың бір басында болды.

-Оның еңбектері әлі күнге дейін маңыздылығын жойған жоқ деп айта аламыз ба?

-Қазіргі күнде оның еңбектері әртүрлі пікір туындатады, дауласатындар да жоқ емес. Бірақ оның Орта Азия халықтары тарихы туралы жазған оның еңбектерінің алдына шыққан ешкім жоқ деуге болады. Бартольдтың  диссертациялық  жұмысы болған  «Туркестан в эпохи монгольской нашествии»  орта ғасырлық Орта Азия туралы аса зор эрудициялық еңбек. Оның даму кезеңдері, хронологиясы, өте кәсіби, білікті ғалымның көзқарасымен жазылған. Әрі сол дәуірдегі осы аймақ жөніндегі тұңғыш татымды дүние. Өзінің еңбектерімен шығыстану ілімін, оның мызғымас  іргетасын жасады десе болады. Ғалым мұның бәрін кабинетінде отырып жазған жоқ, Орта Азияда бірнеше жыл болып, тіпті кейінен Ташкент  университетінде лекция оқи жүріп те  жинақтаған болатын. Қазіргі кезде айтылып жүргендей, қажетті деректерді «дала кезіп» жинақтаған.

Төңкерістен кейінгі тоқырау

-Оның  мектебі  қазан төңкерісінен кейін қандай сипатқа ие болды?

– Василий Владимирович отызыншы жылы дүниеден өтті. Бұл сол кезде жаппай басталған  репрессияның өртінен сақтап,  ғалымға топырақты  өлім бұйырды. Бәлкім, ол репрессияға ұшырамауы да мүмкін, дегенмен  сол кездегі қысымды басынан өткерген жоқ.

Бартольд алғашқылардың  бірегейі ретінде Орта Азия туралы оның халқының тарихы, діні мен мәдениеті туралы картинаны жасады. Ол өз ғұмырында өте білікті жұмыс жасап үлгерді. Одан кейінгі жаңа жүйе кезінде де яғни, кеңес заманында осы ілімді ешкім айналып өткен жоқ. Сол заманның идеологиясына сай, мамандар Бартольдтай ауқымды зерттеулер жасай алмай, белгілі бір тұлғаның не бір тарихи ескерткіштердің тарихи негіздеп, тар ауқымда ғана ізденуге мәжбүр болды.

-Бас-аяғын Бартольдтің өзі түгендеп кеткен Орта Азия тарихын, діні мен мәдениетін зерттеуге кірісерде Сізде қорқыныш болған жоқ па?

– Кеңес  кезінде бұл тақырып көнерген, ғылыми  маңызы жоқ деп, оны зерттеуге аса  мән беріле қоймады. Себебі атеистік қоғамда дінді өздігінен жоғалып кететін құбылыс ретінде қабылдап, оны зерттеудің қажеттігін сезінген жоқ. Соған қарамастан, саусақпен санарлықтай болса да  совет ғалымдарының арасында көптеген еңбектер жарияланды.  Бартольдтан кейін шығыстану ғылымы адымын сәл тежегенмен, көптеген кеңес антропологтары – О.А.Сухорова, С.М.Демидов, Б.Х Кармышева Орта Азиядағы ислам ағартушылары жайында біршама  ізденді.

90-шы жылдары оңтүстік өңірлердегі ислам тану мәселесі  әлі де  зерттеуді  қажет ететінін тарихшылар түсінді. Тек қана ресейлік тарихшылар емес еуропалық ғалымдар үшін де кеңес кезіндегі Орта Азия мен Қазақстандағы  ислам мәселері қазылмаған кеніштей еді. Одан бөлек, кеңес заманындағы ғылыми зерттеулерде бүгінгі күннің тынысын қарастырмайтын. Қазіргі заман тарихына мән берілмей көбіне көне дүние зерттеу нысанына айналды. Тоқсанышы жылдардағы бұл тақырыптың мені қызықтыруын осымен түсіндіруге болады. Ол кезде бұл тақырып кем зерттелген, материалдар жоқтың қасы. Мен Мәскеулікпін, ең алғаш рет аспирант кезімде Орталық Азияға келгенімде мен үшін «мәдени шок» болды.

70-жылдардағы советтік кезең де және 90 жылдардағы кеңестен кейінгі кезеңнің де  өзіндік қиындықтары болды. Кеңес кезеңінде  бәріміз  бір тілде, «марксизм тілінде» сөйлеу қалыптасқанын білесіз. Енді тек бұл тілде сөйлеу жеткіліксіз, басқа ұлттық мүдде, ұлттық тіл бар, бір нәрсеге түрлі көзқарастардың ішінде еуропалық көзқарасты да елемеуге болмайтын. Одан бөлек бүгінгі күннің нақты жағдайы да күрделіленіп, ширыға түскен. Мысалы, мен Тәжікстандағы зерттеулерімді бастағанда азаматтық соғыс жүріп жатты. 70-жылдары  қайда болсаң да өз үйіңе келгендей болсаң, қазір бөтенсің. Соған қарамастан өте қызық, ізденістерім жемісті өтті.

Менің осы саладағы бірқатар  зерттеулерімде айтылып өткендей, Орта Азиядағы ислам тарихына шолу жасағанда, қалың бұқараның, саясаткерлер мен саясаттанушылар,  журналистермен қоса егер ғалымдар білген жағдайда да, мән бере бермейтін бір жайтың барын айта кету керек. Ол – ислам ағартушыларының  функциясы мен оның ұрпақтарының бүгінгі күндегі қоғамдағы орыны.

-Зерттеу обьектісіне Орта Азиядағы ислам дінінің белді бір өкілдері ислам ағартушылыраның бүгінгі ұрпақтарын таңдап алуыңыздың себебі сол ақтаңдақтарды толтыру мақсатында болды ма?

– Республикада өткен ғасырдың басында басталған репрессия, қуғын-сүргін орасан зор зауалын тигізді. Дін ағартушыларының көбісі өліп кетсе, көбі түрмеде азап шекті. Жаңа жүйенің идеясымен қаруланған шенеуік үшін «қожа» діни адам болатын. Тіпті, ол адам діннен алыс, қоғамға зиянды ештеңе істемесе де автоматты түрде қысымға тап болды. Тірі қалғандарының да өмірінде түбегейлі  өзгерістер болды. Мың сан жылдардан бері атқарып келе жатқан діни функциясынан ажырай бастады. Басқа Орта Азияда жасап жатқан қожаларымен салыстырғанда қазақтар арасында қожалар бөлек тайпа болып өмір сүріп жатыр. Бұл оларды өзгелерден оқшауландырып тұрады. Бұл бір жағынан қазақ халқының жүзге бөлінетін, тайпалық құрылымымен де байланысты. Тоқсаныншы жылдары әсіресе, Тәжікстанда қоғам алдында ишан, қожалардың әлеуметтік деңгейі көтерілсе, қазақтар арасында бұл көрініс байқалмады.

Бұл әулеттердің басты принципі болды. Діни білім алуға мүмкіндік болмаса да, сол заманның оқуын оқуы керек болатын. Бұл олардың көзі ашық, көкірегі ояу болып, қоғамда белгілі бір орыны болғаны осыдан болса керек. Олар кеңестік білімді жақсы меңгерді, жоғары қызметте жүрді, алайда өздерінің ата тегі кім екенін жақсы білді.  Кеңес өкіметі  құлағанна кейін олар өздерінің кім екенін ашық айта алатын болды. Қолдарынан келгенше қоғам өміріне белсене ат салысып, тым болмағанда замандастарының рухани дүниесіне жағымды әсерін тигізуде.

Қожалар өзбек, тәжік, татарлар арасында онша көп емес. Және өздері туралы көп айта бермейді. Бірақ, әлдебір себептермен  барлығы де кімнің кім екенін жақсы біледі. Ал шағын кишлақтың деңгейінде тіпті сөз жоқ. Олар сол елдің ортасында отырып, бірігіп кеткендей көрінеді. Бірақ, бұл алдамшы әсер.  Олар әбден сіңісіп кеткен жоқ. Сырттан қарағанда ерекше көзге ұрмаса да, ішінен үңілгенде қожа екені бірден түсінікті.

Өткен ғасыр Орта Азия халықтарының өмір салтын күрделілендіріп жіберді. Өзгелерден бұрын, осы әулеттің адамдары жаңа қоғамға тез бейімделіп, жақсы мағынасында, жаңа жағдайда жылдам икемделіп, тез төселетіні  байқалды. Ол туралы қазір зерттеу үстіндемін. Жалпы қандай қоғамда болмасын қожалар  діни топ өкілдері болған себепті білімге бір табан жақын келді. Қандай білім алғанның өзінде олар өз жадын ұмытпады, осындай мәдениетті алып жүрушілер екенін есінен еш шығарған жоқ.

-Өткен жылы Мәскеуде жарық көрген патшалы ресейдің Орта Азия елдерін отарлауы мен қазіргі заманғы жаңғыру үдерістері арасындағы шынайы, бүгінгі күннің көрінісін жеткізуге талпынған «Совесткий кишлак» атты еңбегіңізді жоғары бағалауға рұқсат етіңіз.  Сол кітапта «современный ислам» деген атауға тоқталасыз. Соны талдап өтсеңіз.

-Жаңа ұрпақ, соның ішінде салафиттер, бұрынғы дәстүрлі діни танымға қарағанда жаңаландырылған, модернизацияланған исламға құлап, көнеден келе жатқан ислам жолын сынға алып жүр. Қазір кез келген адам Меккеге де барып, діни сауатын үйде отырып та, интернет арқылы да аша алады. Содан дәстүрлі діннің ағартушыларына сұраныс болмаған себепті олардың беделі де  өзгерді, олардың ұлттық дәстүрге икемделген  діни сеніміне де күдікпен қарайтын болды.

Бір кездері халық исламды тек дін ағартушылары арқылы таныды ғой. Қазіргі заманда исламды түсіну үшін ишан, қожа, молдалардың көмегі шамалы. Алайда  қожалар мәдениеті, бұрынғы діни ағартушыларының  жолы жаңа исламға қарама-қайшы келмейді. Олардың генеологиялық біртектілігі діни емес, мәдени сипатта көрініс табады. Әуезовтер әулетін алыңыз. Олар зиялы адамдар, яғни, діни қызметінен гөрі мәдени жады – маңызға ие.

Қожалар әулеті дәстүрлі діни мәдениетті сақтауға ат салысқаны жөн. Ол жергілікті халықтың дәстүрлерімен біріккен, адамдардың қарапайым тұрмысына қолайлы, адамдардың  діни санасына залалы жоқ. Оның осы діни деңгейі өмірінде қайшылықтарға толы күмәнге жол бермей, қал-қадарынша өмір суруіне мүмкіндік берген.

Дегенмен, дәстүр де бір кездерде пайда болып бір кездерде жоқ болады. Мәселе жоғалтқанда емес, орнына нені аламыз, немен толтырамыз деп ойлауымыз керек шығар.  Ислам өте бейбітшіл, қатып қалған қағидалары жоқ.

Ата-бабаларыңыздың дәстүрлі діні – ислам, араб түбегінен аудармасыз жеткен «жаңа исламның» да тықпалап жатқаны да сол ислам деп қарауға болады.  Ортақ қағидамен бейбіт қатар өмір сүріңіздер дер едім, алайда бұл менің  шынайы тілегім ғана. Тұтас бір халықтың дәстүрі мен мәдениеті сынаққа түсетін кезде, дін-сенім мәселесінде әркезде де қилы қақтығыстар болғанын бәріміз  жақсы білеміз.

Сөз соңында: Ғалыммен сұхбаттас болудың ерекшелігі бар. Өйткені, олардың  осыған дейін түбінен зерттеп,өз саласындағы  ашқан жаңалығын  бір  әңгімеге арқау ету оңай емес. Дегенмен,  қарапайым оқырманға бағыт беріп, бүгінгі ғылымның даму деңгейінен көрініс беретін сәттерін қамтуға тырыстық. Сергей Николаевич ислам зерттеушісі, әріптесі Әшірбек Муминов туралы өте жоғары пікірін айтты. Жалпы, Санкт-Петербургтегі азғантай күннің ішінде  Ресей ғалымдары тарапынан Әшірбекке деген өте зор ықыласына тәнті болғанымды айтқым келеді. Ол туралы  бөлек әңгіме. Сонымен қатар, сөз арасында Сергей Николаевич орта ғасырлардағы ислам дінінің ірі өкілі хазреті Әлидің беделі бөлек болғанын әңгімелеп, тарихтан білетініміздей Әли ұрпағына  ешқандай қатысы жоқ, Әмір-Темірдің қабіртасына оның өте әріректегі арғы аналарының бірінің  пайғамбар әулетінен екені қашалып жазылғанын айтып, жаңа ойға жетелейтін тақырыптың шетін шығарды…   

Айгүл УАЙСОВА

Санкт-Петербор