Құндылықтардың орнын алмастырудың дерті үлкен

Л.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті жанындағы «Еуразия» гуманитарлық ғылыми зерттеу орталығының директоры, экономика ғылымдарының докторы, профессор Ерлан Арынның Олжас Сүлейменовтің шығармашылығына арналған мөлтек ойын оқып едім. Ақын өлеңінің мына бір жолдары автордың тағдырымен үндесіп жатқандай әсер 
қалдырып еді.

«Ты испытал такое —
вставать с колен?
Неведомое счастье —
подняться в рост?»

Ерлан Мұхтарұлымен осы әсеріммен бөліскенімде «Ақынның ұлылығы туралы қалам тербегенім ғой. Оның мыңдаған жүректерді маздатқан мұңымен менің тағдырымды байланыс­тырсаңыз, онда бұл барша адамзат баласына тән құбылыс болғандығынан шығар деп жауап берді.

Айтары айырықша, рухани құндылығымызды ұлықтай білетін профессормен әңгімені Керекуде қызметте болған кезеңінен бастағанды жөн көрдік.

– 2001 жылдың басында С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің ректоры қызметіне кіріскеннен алғашқы ғылыми кеңесте Сұлтанмахмұттың жатқан жеріне бастап апарыңыздар деп өтініш білдірдім. Соншама ғалымның ішінен жол бастап баратын бір жанның шықпағанын қалай қабылдар едіңіз?! Мен де айтарға сөзім болмай, тосылып қалдым. Қазір дүниеден өтті, иманды болғыр бір егде ғалым орнынан тұрып, «Ұят болса да айтайын мен де басында болған жоқпын» деді. Осы сәттен бастап Павлодар өңірі қазақтарының руханиятынан қаншалықты ажырап кеткенін байқадым.

ҚАЗАҚЫЛАН­ДЫРУДЫҢ ҚИЫН ЖОЛЫ

– Ертіс өңірінің алғашқы жоғары оқу орнының өсуі мен қарқынды дамуы сіз­дің есіміңізбен тығыз бай­ланысты. Өзіңіз басшы­лық еткен сол жылдары студенттер контингенті төрт есе өсіпті. Белсеніп кіріскен қызметіңіздің арқасында көрнекті тұлғалар Қ.Сәтбаев, А.Бектұров, Ш.Шөкин, Ә.Марғұлан, Бұқар жырау, Ж.Аймауытов, Е.Бекма­ханов, С.Торайғыров, М.Ж.Көпеев пен М.Шормановқа арналған ескерткіштер, М.Ж.Көпеевке, сол сияқты би, аға сұлтан Қазанғап Сатыбалдыұлына, Естай Беркімбаев шығармалары арқылы танымал болған Қорлы­ғайынға, киелі Исабек Ишан хазіретке арналған мұражай кешендері, тіпті, ұлт өнерінің аңызына айналған «Дос-Мұқасан» тобына скульп­туралық композиция орнатылғанын жергілікті халық үлкен құрметпен еске алып, әлі күнге дейін тамсанып 
айтып жүр.

– Керекуге келгенде мұндағы қазақтар басылып қал­ған екен. Әсіресе, тілін, мәдениеті мен дәстүрін жатсына бастаған. Әкем Мұхтар Арын – ағарту­шы­лық саласында көп жыл­дар жұмыс істеген жан. «Нағыз ғалым болам десең, айналайын, білімі жоқ көп жасаған қарияға түсінікті болуың үшін ізден. Ғылым, тек ғылым үшін деген дұрыс емес, бұқара түсінбейтін, халыққа қажеті жоқ дүниенің керегі аз» деуші еді. Ғұмыры Ақтөбеде өткен әкем сол өлкеде өткен тұлғаларды насихаттап, мұрасын санамызда жаңғыруына атсалысты. Игі өнегені мен де жалғастыруға тырыстым. Ұлтжанды аза­маттарды тартып, ұлы тұлғаларды ұлықтауға күш біріктірдік. Есенкелдідегі Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлының кесенесін көтеріп, артында қалған 40-50 томға жететіндей мұрасының 20 томдығын шығардық.

Мәшһүрдің ұстазы Әулиелі Ақкөл-Жайылмадағы Исабек Ишанның, оның ұрпағы Жандарбек аталардың кесенесін тұрғызып, халықтың зиярат ететін орындарына айналдырдық. Исабек ишан – қазақтың руханиятының, салт-дәстүріміздің бір биігі. Оның әкесі Мұрат ишаннан басталған қасиет қонған әулетке жергілікті халықтың құрметі ерекше екен. Екі ғасыр бойында халықты діні мен дәстүрінен ажыратпай, қазақы болмысын сақтаған киелі әулет дер едім.

– Павлодар облысының әкімі ретінде алғаш рет зия­­рат еткен жеріңіз де осы Әулиелі Ақкөл деп естиміз.
– Рас, сол кездерде қызмет басында жүргендердің әулиелі жерлерге келіп, зия­рат етуі тосын жағдай еді. Көбінің ойына да келмейтін. Рухтандыру, қазақыландыру, дәстүріне қайта оралу мәселесінде осындай батыл қадам керек.Өзім бастаған іске жұртты сендіре алмасам, сан ғасырлар бойында қазақы дәстүрімізді санамызда тірілтіп, оны тірлігімізге ендіре аламасақ, онда сөз бен істің арасына сына түспей ме?! Қасиетті әулиелердің шарапатын да көріп, әруақ сыйлап, дәстүрімізді ұлықтаған жан екенімді мақтан тұтамын.

– Осыған байланысты отбасыңызға әулиелі жерлердің үлкен әсері болды деп айтасыз ба?
– Ол да бар. Осыдан біраз жыл бұрын медицинада «нерв­ный тик» деп атала­тын бет­тің бұлшық етте­рінің ерік­сіз қимылының кеселіне шалдығып қалып едім. Қаншама емделсем де жазылмады. Содан жол түсіп, қазақы салтымызбен Мәшекеңнің басына келіп, құран оқып, зиярат еттім. Алланың құдіреті шығар, сол мезеттен бастап беттің қимылы бәсеңдеп, біртіндеп жоғалып та кетті. Көп жылдар от­басымызда үлкен қуаныш болды. Осы сапардың артынша дүние есігін ашқан қыз баламның есімін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы жарының есімімен Рабиға деп атадым. Екінші мырза қызым – Қырмызы да өсіп келеді. Қазіргі күнде сакралды орындар деп жатырмыз ғой, киелі жерлердің осындай құдіретіне ешқашан күмәнданған емеспін.

Қазіргі күнде нағыз мәдениетімізден айырылып қалғандаймыз. Кім айтқаны есімде жоқ, діннің «культ» деген мағынасын «культура» деген ұғыммен ауыстырып, «культті» қолданыстан шығарып, «культура» деген сөзге телідік деген мағына беретін тұжырым есте қалыпты. Оны таратып айтқанда, санадағы құлдырауы, құндылықтарымыздың орнын алмас­тырып алудың дерті жатыр

ҚАНЫШТЫҢ  ОТАНЫНДАҒЫ ӨКІНІШ

– Алайда, қасиетті тұл­ғалардың мекенін қазақы­ландыруда үлкен кедергілер кездесті ғой. Бір кез­­дері ізіңізге шам алып түс­кен кейбір бұқаралық ақ­парат құралдарының басты көздегені қалай бол­ғанда да Кереку жеріндегі патшалық отарлау саясатының тарихын сақтап қалу болған сияқты.

– Мұнда мекендеген орыс халқы мен шовинистердің арасы жер мен көктей. Екеуінің ара-жігін тани білуіміз керек. Ресей отарлауынан қалған, қазіргі адамдардың да санасын құрсаулап тұрған бір нәрсе жер-су атауларына қатысты екені жасырын емес. Жалпы, ономастика – үлкен қару. «В уцелевших царских, генеральских названиях городов и сел гнездится проклятое прошлое. Оно и ныне в закоулках души, на сгибах наших карт», деп Олжас ақын айт­қандай, пат­шалық кезеңдердің атау­ларының әлі де уыты бар. Сол күндердің бір естелігін айтып берейін.

Қаныш Сәтбаев есімімен Павлодар қаласындағы «Дзер­жинский» көшесін қайта атау жөніндегі мәселені қалалық мәслихаттың қарауына зордың күшімен енгіздім. 25 депутаттың 24-і бөтен ұлттың өкілдеріне қарап «қазақтың ұлы тұлғасы, Қаныштың туған жерінде жерлестеріне насихат айтып, оның қызметін түсіндіру мен үшін масқара нәрсе» деп күйінішімді білдірдім. Алдыңғы қатарда отырған бір депутат әйел: «Сіз, бұл істі саясаттандырып, басшылыққа келмей жатып «антирусский» көңіл-күйге бастап бара жатқан жоқсыз ба?» деп дүрсе қоя бергені. Мен: «Кім сізге Феликс Эдмундович Дзержинскийді орыс деп айтты?» дедім. Жауап жоқ. Сосын «Дзержинский кім дедім?» «Саясатшы» деді бір дауыстан. «Қаныш Сәтбаев кім? Ғалым. Демек, саясаттандырып отырған кім?» деп залға қарсы сұрақ қойдым.

Шовинстік көзқарасты адамдардың рухани үрдісті, ұлттық мүдде, этномәдени мәселелерін саясатқа айналдырып жібергені қауіп тудырады. Біздердің тұсымызда белсенділер тартынатын еді. Қаланың атауы түгіл, көшелердің ескі атауы қаз қалпында қалғанына қарап, көп нәрсені бағамдауға болады. Аталған құндылықтардың саясатқа айналуы жағымды жайт емес. Бұл – ең үлкен қару. Кезінде талай мемлекетті сындырғаны тарихтан белгілі. Рим варварлардың ықпалымен құлаған жоқ, рухани мәселеден ыдырады. Керек болса, тұтастығымыз­ға нұқсан келтіретін бұл үрдіс атом бомбасынан да қауіпті. Әлеуметтік, рухани, сұрақтарды саясиландырмай, бөлектеп жеке қарауымыз керек. Саясатқа салғанда кез келген адамды құлатып жіберу оңай, сондықтан да осы жолдағы жігіттерді қолдап, халықтың рухын оятуға ұмтылу қажет.

КЕРЕКУДІҢ КЕЗЕКТІ ӘҢГІМЕСІ

– Дауыл соққанда көтері­ліп, басылғанда тынып қалатын Ертістің толқынындай Павлодардың атын өзгерту мәселесі әлі күн тәртібінен түскен жоқ. Бі­реу­лер Керекуді Коряков деген аттың бұрмалануы­нан деп жатады.

– Жалпы, патшалық отарлау кезінде Коряков деген жеті адам болған. Олар саудагер көпестер екен. «Ойпыр-ай, Арқаның бір жерін көпестің атына берейік» дейтіндей, өз жерін өзгенің атымен атайтындай қазақ сорлы болған жоқ қой. Бұл өңірде қазақтың өз еркімен қойған бірде-бір жер-су аты жоқ. Керісінше, жаз жайлауын, қыс қыстауын адаспай дәл табу үшін жер бедері мен өзгешелігіне қарай дәл 

танып, дұрыс атаған.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы­ның жазбаларында бұл жер­­­­лерді «тұзды жер», «сор жер» орысша «солончак

» деп анық­талатын ұғыммен байланыс­тырып, «тұз қала», «тұзды қала» деп атап отыр­ған. Қалмақша Кереку деген сөзінің баламасына келеді. Баянауыл да Баян­аула деп аталып жүр. Сөз мамандары Баян таулары деп анықтап отыр. Айта берсек, сөзіміздің дәлелі ретінде қазақтар жер-судың орналасуына қарай атаған. Бір кездері «Ба­қанастың» басында да дау болған. Бақаны асып жеген­нің емес, екі өзеннің айырығындағы елді мекен, яғни қазақтың тұрмысындағы бақанның ұшындай айыр келген соң солай атаған.

Қазіргі кезде қойылатын атауларға мән беріп, жаңа ұғымдарды енгізген жағ­дай­да оның интегративті ұғымдар болуын қаперге алу керек. Мысалы, қазақтың Же­тісуы әлдеқашан Алатаудың бау

райынан асып кетті. Сырдың да өз орны бар. Өкінішке қарай, Сарыарқа деген атау әрі кетсе қонақүйлер мен дүкендердің айналасында қалып отыр. Солтүстіктің бір қаласын Сарыарқа деп атағанда жер арасы жақындап, халқы тұтаса түсер ме еді?!

Елбасының «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» мақаласы жарық көргелі қазақ руханиятында серпіліс сезіледі. Сакралды орталық ашылып, ғылыми зерттеу институттары жұмыстарын бастап кетті. Осы бағытта бірнеше жыл бұрын қолға алынған «Мәдени мұра» бағдарламасы бо­йынша қыруар жұмыс тындырылып еді.

Шовинстік көзқа­расты адамдардың рухани үрдісті, ұлттық мүдде, этномәдени мәселелерін саясатқа айналдырып жібергені қауіп тудырады

Енді «Туған жер» сериясымен өлкетану, туған елдің әрбір тасы мен тауы туралы мәліметтер зерттеліп, хатталып игілікке айналғалы отыр. Тек қана Павлодар облысының көле­мінде алғанда Баянауыл, Әулиелі көл, Торайғыр, Шорман ауылы, Сәтбаевтың кіндік қаны тамған топырағы – Теңдік, Ескелді

ауылдары да осы тақырыпты ашып тұр. Атамекен, елтану, туған же­рін құрметтеу осыдан бас­талады. Табалдырығынан аттап шыға алмайтын, тұрған жерінің бір шетінде не барын, кімдер өткенін білмейтіндер үшін тіпті таптырмас құрал. Демек, бұл – дер кезінде бас­талған шара.

ҚАСИЕТТІ ТОПЫРАҚ

– Елтануды да дәстүрі­міздің бір белгісі деп айт­қыңыз келеді ме?
– Қазіргі күнде нағыз мәдениетімізден айырылып қалғандаймыз. Кім айтқаны есімде жоқ, діннің «культ» деген мағынасын «культура» деген ұғыммен ауыстырып, «культті» қолданыстан шығарып, «культура» деген сөзге телідік

деген мағына беретін тұжырым есте қалыпты. Оны таратып айтқанда, санадағы құлдырауы, құндылықтарымыздың орнын алмастырып алудың дерті жатыр. Сол әлі ізімізден қалмай келеді. Мысалы, Мәдениет сарайлары бар, мәдениет пен мазмұны аз. Ұстаз мұғалім болды. Дініміз бар, тұғыры әлсіз. Бір мешіттің жамағаты онға бөлініп жатыр.

Жасыратын несі бар, елуден асқанда ауыз бекітіп, рух­танып отырдық. Құранды алғаш рет қолға алып, басынан аяғына дейін тұшынып оқыдым. Оның иіріміне бойлау оңай емес. Осы күні қасиетті кітапты үлкенге де, кішіге де теліп киесінен айырып жатқандаймыз.

Олай дейтінім, бірде тоғызыншы сыныпқа көшкен қызымның оқулықтарын қарап отырып балаларға арналған «білімнің» құндылықтардың қалыптасуына көлеңке түсіретінін аңғардым. Соның бірі «Адам және қоғам», «Дінтану негіздері». Бұлар мүлдем баланың даму деңгейіне арналмаған. Құқық негіздері де шикілеу. Оқушы дінтануды емес, дін тарихын оқуы керек. Дінтану – мамандардың, тереңінен ізденетіндердің үлесіндегі ілім. Діннің шығу тарихы, өзге де сенім иелерімен толерантты болу деген не? Жерімізге ислам қалай келді? Міне, бала алдымен осы сұрақтарға жауап алуы керек. Мазмұнға мән бермеудің басы осылай басталуда.

– Рухани жаңғыру сөз бол­ғанда киелі тарихымызды қопарып, қайтадан қарауға тура келеді ғой. Сіз кезінде бас болып, мұрасын зерттеп ғылыми айналымға жіберуге мұрындық болған тұлғалардың бірі қазақ жеріне ислам аша кел­ген Исабек ишан әулетін дәстүріміздің бір бөлшегі ретінде қарадыңыз. Осы тұл­ғаның қазақ мәдениетіндегі орнына тоқталсаңыз.

– Бір қызығы, Ертіс бойын­дағы кішкентай ғана ауылдардаН Қаныш Сәтбаев, Әлкей Марғұлан, Евней Бөкетов секілді үлкен ғалымдар мен жазушы, ақын, сазгерлер шығады. Баянаула топырғының сак­ралды күші бар. Арғы жағы Түркістаннан, Бұхара мен Самарқаннан қазақ даласына келген білімді ишандар мешіт салып, медреселер ашып, баланың алғашқы білімінің негізі осында қаланды. Жастардың жолын ашқан ағартушыларымыз­ды қолдап, әрі заманның тынысын тауып, бергі жағы Омбы асырып, орысша білім бергізген Мұса Шорманұлы секілді ел зиялылары болмаса, дәл осындай ғылымның шоқ жұлдыздары шықпас еді.

Қазақ ұлтының алдында бәріміз бірдейміз. Бірақ, ұлттың қалыптасуына үлесі бол­ған топтардың тарихына тереңірек қарамаймыз. Қазақ руханиятындағы ишандар әулеті зерттеуді талап етеді. Олар туралы ең көп жазған – орыс саяхатшылары. Бі­рақ олар мысқылмен мазақтап жазады. Себебі олардың ықпалы мен билігін бағамдап, өз билігіне қарсы тұратын күш ретінде танып
жоюға тырысты.

Ал, Мәшһүр Жүсіптің ұстазы Исабек ишанды сағынып жазады, тамсанып жазады. Орта жүз­дің баласын түгел біріктіріп, құрмет тұт­қан тұлғаны сағынышпен жоқтайды. Бүгінгі күні солардан қал­ған ұғымдарды «тірілту» керек. Түркі даласындағы дінді пайғамбар ұрпақтары алып келген деген пікірді де санамызда жаңғыртсақ, ар жағында дәстүріміз ашылады. Солай болғанда дініміздегі ойсырап тұрған олқылық санамыздағы ақтаңдақ қалпына келмек. Дәстүріміздегі жоғалған құндылығымызбен қайта табысамыз.

– Әңгімеңізге рахмет, өрлігіміздің негізі болатын руханиятымызды дәріптеу­дегі көптің көкейіндегі түйт­­кілді дүниелердің шешуін айттыңыз деп білемін.

Сұхбаттасқан: 
Айгүл УАЙСОВА

Астана ақшамы газетінен алынды