Дін саулығы, тіл тазалығы, діл беріктігі керек

Мұрат ӘУЕЗ, мемлекет және қоғам қайраткері, мәдениеттанушы: ДІН САУЛЫҒЫ, ТІЛ ТАЗАЛЫҒЫ, ДІЛ БЕРІКТІГІ КЕРЕК

– Мұрат аға, биылғы жыл атаулы оқиғаларға толы болды. Алаштың 100 жыл­дығына байланысты іс-шаралар арасында заңғар жазушы­мыз Мұхтар Әуезовтің 120 жылдығы да ескеріліп, алаштың ардақты ұлдарына құрметіміз арта түсті. Осы орайда Сіздің ойыңызды білгіміз келіп еді.

– Алаш тарихына оралып, оны зерделеуде бірқатар шаралар өтіп жатыр. Ортасында өзіміз де жүрміз. Дегенмен, аталып өтпей қалған даталарға тоқталғым келіп отыр. Тәуелсіз елімізде міндетті түрде аталып өтетін аса маңызды оқиғалардың бірі 1916 жылғы Ұлт-азаттық көтерілісі еді. Елеусіз өтті. 16-жылғы көтеріліс қазақтың Торғай, Жетісу, Қарқара өңірін шарпыды. Осы оқиғаның бір желісі Мұхтар Әуезовтің «Қилы заманында» жазылған. Бұл тек қазақтардың емес, түркі тектес халықтардың өз кеңістігінде ұлт мүддесі үшін ең соңғы рет қолына қару ұстап бірігіп, патша отаршылығына қарсы шыққан күресі еді.
Бұл датаға қырғыздар жақсы дайындықпен келіп, атап өте алды. Олар қазақ ағайындарын да қатарында көргісі келіп шақырып еді, біздің мемлекет тарапынан салқындау қабылданды. Елдің оңтүстігінде орын алған Қоқан хандығына қарсы көтерілістің тарихы да осы күнге дейін аталмай келеді. Бұл дүмпулердің ішкі себептері әр жерде әртүрлі болуы мүмкін. Алайда соған қарамастан ұлттың көсемдері алға шығып, отаршылыққа қарсы бір мүддеге ұмтылып ынтымақтасуымен құнды. Біз бұған мән бермедік. Егер шынымен болашағымызды ойлағымыз келсе, осындай тарихи қадамдарымызды еш­уақытта естен шығармаған жөн.
751 жылғы Талас шайқасы да тек қазақ емес, түркі тарихынан да көмескіленіп бара жатыр. Қазіргі Тараз жерінде түркітектес бабаларымыз қытайдың Таң династиясына арабтармен бірігіп, тойтарыс берген. Мұны қалай елеусіз қалдыруға болады?! Орта Азия деңгейінде емес, жалпы Еуразиялық кеңістіктегі ахуалға мүлдем басқаша сипат беріп, тарих дөңгелегін басқа арнаға бұрған шайқас мемлекеттігіміздің іргетасындай қабылдануы тиіс еді. Себебі екпіндеп келген қытайды кейін шегіндіріп, ислам дінінің қуаты болар, осы күнгі Орта Азияны мекен еткен халықтардың мемлекет болып қалыптасуына себеп болды.
– Қазіргі «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында руханиятымызда бір серпілістің белгісі байқалғандай көрі­неді. Алдағы уақытта бұл олқылықтардың орны толар…
– Осының алдында да 2004 жылы «Мәдени мұра» атты мемлекеттік бағдарлама да жақсы басталған. Мыңдаған тарихи құжаттар мен өте сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар елге оралды. Жүздеген қасиетті кесенелер мемлекеттің қорғауына алынып, оларға кешенді жөндеулер жүргізілді. Архео­логиялық қазба жұмысына жан бітті. Мәдени мұраның тұжырымдамасын Карл Байпақов, Меруерт Әбусейітова сияқты ғалымдар ұсынысымен мен жазып шыққан едім. Сол кездегі қоғамдық комиссияны басқарған И.Тасмағамбетов, «бір сөз қосылып бір сөзі өзгермесін» деп бұрыштама соғып, өндіріске кеткен еді. Рас, егемен еліміздің рухани құндылықтарын түгендеудегі алғашқы талабымыз жемісті болды.
Бірақ мұра бар жерде мұралану деген ұғым бар. Мұра­ны іздедік, таптық. Ал мұралану – өз санаңды күшейту, зерделеу. Мұрамыз арқылы жаңа сапаға өту. Өкінішке қарай, екінші қа­дамға бармадық. Кейде ха­лық руханиятына келген­де осының басында бір қырсық отырғандай сезінемін. Мұра­мыздың жемісін халық­тың санасына жеткізіп, көкі­рек көзін ашуға келгенде орта жолдан шорт кесіп, ақша жоқ деп қарап отырады. Бұл бағдарлама да орта жолдан қайырылмаса екен деп тілеймін.
– Осыдан бес жыл бұрын берген сұхбатыңызда «Мен үшін кириллица отаршыл империя қаруларының бірі ғана» деп айтыпсыз. Бүгінде латын қарпіне өту туралы науқан басталғанда көңіліңіз жайланды ма?
– Тағы да бітпес жараның аузын тырнадың. Бұл да қате! Рас, кириллицадан бас тартуымыз керек болды. Өйткені отызыншы жылдары Кремльдің түркі тектес халықтардың арасына жік салып, бірін-бірі түсінбейтіндей етіп алыстату үшін кириллицаны бейімдеді. Ауызекі тілдессеңіз өзбек, қырғыз, қарақалпақты, но­ғай-татарларды түсіне аламыз. Алайда орыстың қарпіне ауысқанда түркілерге онсыз да түсінікті ортақ дыбыстардың өңі айналып шыға келді. Жазба дүниесін оқып білу мүмкін емес. Осылайша кириллица арқылы арамызды ашты, ажыратып жіберді. Олардың ортақ рухани мұрасын оқып-білуге осылайша тосқауыл қойылды.
Қазіргі идеологтар «латынға көшкенімізде ешқандай саясат жоқ» деп айтады. Ондай арзан сөздің керегі жоқ. Бұл нағыз – саясат, нағыз саяси қимыл. Арамызды ажыратқан күшке қарсы жауабымыз, соған қарсы біздің әрекетіміз. Сол үшін де латыншаға өтуіміз керек болды. Жүйелі, барлық түркі тектес халықтарға ортақ латын әрпін таңдауымыз керек еді. Бұрындары бізге таңған қателікке тағы да ұрынып отырмыз. Сондықтан комиссия әліпбиді жетілдіре түсу керек.
– Өзіміз іргелі ел боламыз деп жатқанда, түркі тектес халықтарға ортақ әліпбиді таңдаудың не қажеттігі бар? Олар да өз тәуелсіздігін алған, іргесі бөлек бөтен мемлекет емес пе?!
– Әріден ойлаған адам болашаққа бүгінгі Қазақ­станның шекарасынан асып қарау керек. Осыған кейінгі өткен жолымызды сараламай, тарихтың ірі сабақтарынан тағлым алмай, бұралаң жолды бетке алып тұрмыз. Мына жер шарының Еуразия деген бір пұшпағында мың ғасырлық көшпенділер темірден үзеңгі жасап, жылқыға ауыздық салып, бас білдіріп, тарих сахнасына шықты. Шашырап жатқан тайпалардың басын қосып, байланыса білді. Біріне бірі сүйеу болып, бірін-бірі қолдау көрсетіп, аты бөлек болса да тамыры бір халықтар бірге жасап келеді. Елмен елді жақындастыратын күре жолы Жібек жолы бар-тұғын. Бұл тұтастықтың бастауын ұмытпауымыз керек. Тәуелсіз еліміздің баяндылығын ойласақ, ортақ тарихымен бірге қарауымыз керек. Олай болмағанда өз қолымызды шапқандай боламыз. Тарихи тағдырластарымыздан бас тартуымыз Орта Азия деп аталатын үлкен күмбездің астындағы ұлан-ғайыр жерді жайлап жатқан түркі тілді бауырларымыздың арасын аралап тастағанмен бірдей.
Басқаны қойшы, тарихшы­лардың өздері де құдай-ау, таң қаласың, осыны зерделей алмай отыр. Адамның миы, не ойы делік, оны өзіңе өзің шектесең, тар ойлауға мәжбүрлесең, одан келер пайда жоқ. Ойлы адам бір шеңберді емес, тұтас панораманы көздеуі керек. Әзербайжан, түрік, қырғыз бен өзбекпен бір жерде шұрқырасып, бір алаңда тіл табыса алмай келеміз. Әрине, қол жеткен жетістіктерді жоққа шығармаймын. Мәселе бәрін қосып бір мемлекет құруда да емес. Оның қажеттігі жоқ, бірақ ынтымақты мемле­кеттердің рухын ұстан­сақ, мүддесі мен арғы тарихы тұтас аумақ ретінде өткен замандардағыдай айрандай ұйып, тұтастыққа қол жеткізе білсе, бергі заманның, алдағы күннің тосқауылдарына бірге төтеп бере аламыз. Түркі тілдестерді бауырым деп сезініп, рухани шекарасын бекіткеніміз жөн.
– Ондай қадамдар тек мемлекет деңгейінде ғана емес, белгілі тұлғалар мен қоғам қайраткерлері тарапынан да болуы шарт дейсіз ғой.
– 15 жыл болды тұрақты түрде «Жібек жолындағы сұхбат» семинарларын өткізіп тұрамыз. Бұл – мәдениет­аралық диалог тұрғысындағы жалпы мәдени және жалпы тарихи құндылықтарды одан әрі дамытуға әрі сақтауға ықпал етіп, көрші елдердің сарапшыларымен ынтымақтастықты нығайтатын халықаралық жоба. Жобаға Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстан зиялы шығармашылық қауым өкілдері қатысуда. Соңғы жылдары бұл жобаға аса мән берілуде. ЮНЕСКО істері бойынша комиссиялардың бас хатшылары Парижден келіп те қатысты. Жиынға қатысушылар – үлкен білім иелері өте беделді тұлғалар, нағыз патриоттар. Қаншама жылдан бері жақын туыстардай сезініп сағынамыз, хат алысамыз. Олар саясатты жақсы біледі, ел арасындағы көпір болуға дайын, сол үшін іргетасын қалауда.
– Олар да елдерінің зиялылары ғой, бірақ экономика мен саясаттың өз заңы бар емес пе?
– Біздің үніміздің естілуі үшін мемлекет басшыларының көзіқарақты тұлғалардан болғаны дұрыс. Тіпті, жан-жақты білім­дар болмаса да кезіндегі Әбіш, Ақселеу сияқты ел ағаларының ақыл-кеңесін тыңдай білгені абзал. Кезінде Бұқар жыраудың кеңесіне хан басымен Абылай неге қалт етпей құлақ асты. Дәл осы қазіргі тарихи кезеңде аузы дуалылардың көрінетін жері.
Мұхтар Әуезовтің 120 жыл­дығына байланысты көп жер­лерді аралап келдім. Халыққа сену керек, онымен санасып сендірту керек. Ол үшін билік халықтың қамын ойлайтынын көрсете білу керек. Сонда халықтың қолдауы болады.
Рас, империя санамызды ойсыратып жіберді. Осал саналы адамдармен билік жасау оңай. Одан қалды бұрыс болжаулардың арқасында көп мұрамыз көлеңкеде қа­лып қойып отыр. Ғұндар, қарахандықтарды өзімізбіз деуге санамыз жетпейді, ұлттық мүдде дегенге алакөзбен қарайтын болдық қой. Жалпы, кедейсің деп адамды жәбірлеуге болмайды, бірақ кедейшілік те адамды аздырып жібереді. Бұл да ескеретін жайт.

– Жақында оқырмандар «Ділім» атты жинағыңызбен қауышты. «Тілден де, Діннен де айырылып қала жаздап, қайта оралған кездеріміз болды, әлі де кездеседі. Ал, Ділден ше?! Одан арылу мүлдем мүмкін емес, тек сол Діл саулығы, Діл тазалығы, Діл беріктігі арқылы ғана жеке тұлға, дербес ұлт, тәуелсіз мемлекет ретінде сақталып қалдық» депсіз. Бойымыздағы Діліміздің беріктігін жалпы оның бар-жоғын қалай танимыз?
– Шыр етіп осы дүниеге келгелі бергі ғұмырым жол үстінде келеді. Ізденістер мен толғаныстар жолы. Жасым жетпістің бесеуіне келсе де, сол баяғы жолда келемін, көңіл де, жүрек те, сана-сезім де әлі де әлденені іздейді. Мен өзімнің тәй-тәй басқан алғашқы қадамымнан бастап, анамның:
Тілі жат,
Діні жат,
Ділі жат
Жат елден таяқты жеп едің, – деген жолдарды әнге қосып жырлағанын естіп өстім. Тілді, дінді түсінемін, ділді ұғына бермеймін. Бірақ бала болсам да, бұл өлең жолдарындағы ең маңызды ойдың осы Ділге келіп тірелетінін бүкіл болмыс-бітіммен сезінгендей болатынмын. Егер де менің еліме, жеріме, ұлтыма тамшыдай болса да себім тиіп, білім дәмін, ілім дәнін, ғылым нәрін бере білсем, ол да – осы менің Ділімнің арқасы деп білемін.
Сондай-ақ, Інжілде: «Вы – соль земли. Если же соль потеряет силу, то чем сделаешь ее соленою?» деген сөз бар. Қазақтың «Ет бұзылса тұз себеді, тұз бұзылса не себеді?» деген сөзіндегі тұз да біздің ділімізге жанасады. Абайдың «толық адам» деген анықтамасы бар. То­лық адам мына жалғанда құламайды. Байлыққа, ман­сапқа ұрынбай кеңірек ойлайды. Ділі мықтыларға сонау студент кезімізден үзеңгілес болған, «Жас тұлпарлық» замандастарымды қосар едім. Жаны сұлу адамдар. Ондайларды құдай жаратады. Діл дегеніміз – абстракты емес, адамды жақсылыққа бастаушы қасиет. Тектілік деген ұғымнан да мағынасы кең. Ғашықтыққа, достыққа адал, шынайы риясыз адамдардың ділі берік болады.
– Аға, мерейтойларға қайта оралсақ, биыл Әйгерімнің киіз үйінде қойылған «Еңлік-Кебек спектакліне де 80 жыл толды. Еліміздің сахналарында аталып өтті дегенді естімедім.
– Жақында Семейден хабар келіп, кезінде әкеміз оқыған педучилищенің оқушыларымен кездесуге шақырды. Бір күн бойына жастардың даярлаған бағдарламасын қызықтап, келесі күні Бөріліге бардық. Бұрынғы М.Әуезов атындағы совхоздың қазіргі Қасқалдақ деген ауылында оқушылар Еңлік-Кебекті ойнады. Ел деген – осы. Киіз үйдің шаңырағын керіп жіберіп сахна жасап, шын беріліп ойнағанына қарап қайран қалдым. Ауылдың ержетіп келе жатқан балала­ры ұлы өнермен рухтанып, көздері жайнап тұр. Қазақ­тың тұңғыш драмасын небір академиялық сахналар елемесе не дейін, бірақ мына бала­лардың талабы көңілге үміт ұялатады. Қарашаның суығына қарамай жартылай құрылған киіз үйде, махаббат драмасын көз алдымыздан өткізген жастардың өнеріне мен деген әртістеріміздің ілесе алмасы анық.
Бұл өңірде Абай мен Шә­кәрімді, Мұхтарды шежіре­ші-жазушы Бекен Исабаевтан артық білетін адам жоқ. Оның ұлы Шаған жақсы ізбасары болып, мұражайды ұстап отыр. Осы жиында «Мұхтар Әуезовтің кіндік қаны тамған жер» деп шартты түрде бір шаршыдай жердің телімін анықтап, белгісін қойды. Сол жерде ескі құдық та бар еді оны да жаңғыртып жатыр.

Одан кейінгі Кереудегі кездесулер де әсерлі болды. «Акме» деп аталатын жастар одағын құрыпты. Бұл грек тілінен аударғанда жоғары рух деген ұғымды береді. Жалындаған түрлерінен «Жас тұлпардың» сынығын көріп, өздерімен болған екі-үш сағаттай сұхбатымда көп жайды аңғардым.
– Бұрындары Әуезовтің «Қаракөзі» жазушы атын­дағы әкем театрдың репертуарынан түспейтін, театрдың бүгінгі басшыларының ре­пер­туарға қатысты көз­қарасы өзгерген бе? Клас­сика­лық туындыларды афишадан көрмейтін болдық. Бұл, әрине, назымыз ғой. Одан бөлек, «Хан Кене» 1934 жылы алғаш рет әрі соңғы рет сахналаныпты, жазушының бұл туындысы режиссерлердің көзіне неге түспей жүр деп ойлайсыз?
– Кенесары – соңғы ханымыз. 1968 жылы Хан Кененің үңгірінде болдым. Мүмкін осы үңгірде күңіренген халқының қыспаққа түскен жайын ойлап атқа қонған болар. Жеңілетінін де білген. Бұл соңғы ханның емес, соңғы рет серпілген қазақтың мінезі деуге болады. Қазақтың тарихын қанымен жазып, қасиетін ажалымен беріп кеткен тұлғаның орны бөлек.
Ал енді өнер туындысына келсек, мұндай жағдай Ұлы суреткерлер мен Ұлы шығармаларға тән құбылыс қой. «Свой не прав!» немесе «Ақиқат артық!»
Естеріңізде болса, Лев Толстой «Қажымұратында» әскер­лердің әрекетін айыптап, текті таулықтарға іші бұрып, өз орысын тілдейді. «Слово о полку Игореве» де осыған үндес туынды. Мұхтар Омарханұлы да Кенесары жорығының қаты­гездігін суреттеу арқылы, оның шалыс басқан тұсын көрсетеді.
Қырғыздың Шоңкемер деген жайлауы бар, арғы жағын – қырғыз, бер жағын қазақтар мекендеген. Сонда Сусамыр асуы бар. Салт атпен өту қиындау, қырғыздар да солай ойлаған болар, қауіпті бұл жақтан күтпей, қалың қолы басқа жағында шеп құрады. Қазақтар басып келгенде, 70-80-дей ауылда қалған қырғыздың әйелдері бала бөленген бесікті алып, қарулы қолдың алдынан шыққан екен. Сондағы қазақтың қаталдығы қырғыздардың әлі есінде…
Меніңше, оны қайта қою керек. Оның кең мағынасын, Ханның арман-мақсатын ашып көрсететін мықты режиссер болса. Хан Кененің қаныпезерлігін айту қазақтың намысына тиеді дей алмаймын. Ұлы суреткер Толстойды кім күстамаламады кезінде. Солай болғанда Әуезов неге ақталуы керек?!
– Ыстықкөлдің жағалауын­да жазушының бір жайы бар еді?!
– Шолпан-Атадағы саяжай-мұражайын айтып отырсың ғой. Кезінде оны Қырғызстан үкіметіне сыйға бергенбіз. Әкемнің қырғыз жеріндегі бір белгісі – үлкен рухани орталыққа айналуы тиіс еді. Бірақ жұмыс тоқтап тұр.
Үйді күтіп ұстауға қаржы бөлінбей келеді. Ауласында әкемнің өзі отырғызған тоғыз ақ қайыңы биіктеп өсіп, жайқалып тұр. Екі елдің ірі тұлғалары бас қосқан қасиетті орын еді, тозып барады. Қайтарыңыз дегенге қырғыздар намысқа тырысып бергісі жоқ. Қырғыз елінің иелігіндегі үй болған соң, біздің қолымыз байлаулы.
– Аға, осы жылдың басында газет тілшісінің бір сауалында телефон арқылы былайша жауап беріп едіңіз. «Біз ол хаттарды қолға түсіруге қаншама әрекеттендік. Бұл мәселеге кезінде Әбдіжәміл Нұрпейісов те үлкен көңіл бөлді. Ес­туімше, С.Қарабаевтың өзі қайтыс болды. Ал ол кісі­нің ұрпақтары хаттарды «құлыпқа» салып қойып отыр. Хаттарды қайтара алсаңыздар, сүйіншімді бірінші өзім берем. Бәлкім, ол хаттардың елге қайтатын уақыты да келген шығар, қазір қазақ-өзбек байланыстары нығайып жатыр ғой» деген сөзіңізден кейін елеңдеп жүр едік. Өзбек ағайындардың қолында жүрген жазушының хаттары туралы не айтасыз?
– Мұхтар Әуезовтің Өзбек­стан Жоғарғы Кеңесінің депутаты және Денсаулық сақ­тау министрінің орынбасары болған Ғайнижамал Кутумоваға жазған хаттары ғой. Осы жұмысқа белгілі ғалым Г.Пірәлиева мықтап кірісті. Әкеміздің сыйластықпен амандық білген бір-екі хатын көргенде көзімізге оттай басылды. Ал қалғаны басқа адамның қолымен жазылған және оның әкемнің хаттары екеніне үлкен күмәніміз бар. Қаншама азаматтарымыз уыстап ақшасын алып барғанда сатуға келісім бермесе, түбінде бір шикілік бар-ау. Анығын зерттеуші ғалым айтады деп ойлаймын.
– Әңгімеңізге көп рахмет!

Сұхбаттасқан 
Айгүл УАЙСОВА

Астана ақшамы газетінен алынды