Иасауи дүниетанымының құпиялары

Иасауи дүниетанымының негізінде сопылық жатыр. Сопылық –басқа танымдардан ерекше исламдық дүниетаным формасы. Осындай мәнге толы, терең сырлы құбылыс туралы зерттеулер, рухани тәжірибелер жазылды, жазылып та жатыр. Дегенмен сопылық жолдың белді тұлғасы Иасауи мәдениетін, жолын, ілімін тану әлі күнге дейін бір ізге түспеген өзекті мәселе болып отыр.
Иасауи дүниетанымы өз алдына танылмаған ғарыш. Оның мирасы да өз алдына бір ғарыштық мәтін. Сондықтан бүгін оқушы мен мәтін арасындағы қатынастың көпқырлылығы мен қиындықтарына тоқталғанды жөн санаймыз. Сопылық танымды, Иасауиді осы саланың маманы басқаша ал, маман еместер басқаша қабылдап таниды. Мамандар сопылардың еңбектерінен пайдалана алады, ал маман еместер сопылық туралы еңбектерді жете түсіне алмайды. Мұның өзіндік себептері бар. Ең басты себеп, құдайлық таным мен адамдық таным арасындағы қатынас мәселесінде жатыр. Құдайлық танымның объектісі – мәтін, Құран Алланың сөзі. Мәтін мен “Иасауидің” ішкі тәжірибесі немесе ойлау жүйесі арасындағы ең үлкен қиындықтардың біріншісі, шектеулі сөздер феномендерінің “шексіз рухани ақиқаттарды” жеткізу тұрғысынан жеткіліксіз қалуы. Яғни, сөз арқылы сопылық ақиқатты жеткізу шектеулі, әрі қиын. Сопылықта сөз екінші орында, бірінші кезекте хәл тұрады. Яғни, сөз деп отырғанымыз «қал» болса, рухани тәжірибеміз «хәл» болады. Шексіз болмысты, адамның «шектеулі мүмкіндігі» қай дәрежеде қамти алады? Қай деңгейде түсіне алады? Міне осы тұрғыдан суфи, әулие Иасауи шетсіз, шексіз рухани ішкі әлеміндегі тәжірибелерін қаншалықты сөз арқылы түсіндіре алды. Бұл мәселенің бірінші қыры.
Хәл –шексіздік әлемімен бірге болған рухтың шексіз амалы, жемісі. Олай болса, тіл арқылы оны қалай жеткізуге болады? Хз.Мәулана Жалаледдин Румидің, “ғашықтық деген не?”– деп сұрағандарға, “Мен сияқты бол, сосын өзің көр” деп жауап беруінің өзі, хәлді сөз (қал) арқылы толық түсіндіріп, танытудың мүмкін еместігіне меңзейді. Бұл жерде орайы келіп тұрған екінші мәселеге келейік. Оқушы Иасауидің шығармасын оқиды. Ол білімі мен танымы негізінде Иасауидің мәтінінен өзінше түсінік алады. Осы мәтін – оқушы мен Иасауи арасындағы ойдың немесе рухани тәжірибенің берілуіндегі ортақ дүние. Осы мәтіндегі сопылық ақиқаттарды Иасауидің қай дәрежеде қаншалықты жеткізгендігі бір мәселе болса, оқушы мәтінді оқып, түсінуде Иасауидің ойымен үндесе ала ма, ал бұл мәселенің екінші қыры. Мәтінді жазған адам мен оқушы арасындағы таным мен түсінік айырмашылығын және ортақтығын анықтау герменевтиканың, яғни, эмпатиялық түсіндірудің басты шарты.
Иасауиді түсіну үшін оның шығармаларын оқу жеткіліксіз. Алдымен Иасауи кім, қайдан қайда келді, оның ішкі әлемі, өскен ортасы, сенімі, ойлау жүйесі, өмірге деген көзқарасы, танымы мен болмысының мәні, міне осыларды тануға тырысуымыз керек. Сосын барып оның өмір сүру формасы, танымының қайнар көзі және олардың табиғаты жеке-жеке зерттелуі тиіс.
Оның туылуы, балалық шағы, отбасы, алған білімі, көрген тәлімі, Арыстан бабқа шәкірт болуы, Исфиджабта дәріс алуы, Хамаданиа сияқты пірге қол беруі, Халлаж Мансұр, Қызыр сияқты хәл ілімі, хикмет тағылым шынжырларын, Нур-и Мухаммед әсерін, Иасауиге өз жолы мен мектебін қалыптастыруға негіз болған қандай факторлар бар түгел қамтылуы керек. Түркістандағы өмірі, тарихы, орны мен қызметі, Қарахан, Селжұқ, Хорезмшах мемлекеттерімен байланысы, Саур халқымен қатынасы, шеккен азабы, бала-шағасы, үйленуі, дін таратудағы күресі, түріктерді иманға, исламға шақырудағы методымен жан-жақты танысу қажет.
Міне осы сатыдан кейін барып, оның шығармасын оқуға кірісуге болады. Иасауидің алғашқы жылдары жазған шығармаларынан бастап өмірінің соңғы жылдары жазғандарына қарай реттеп, хронологиялық тұрғыдан жүйелейміз. Адамды біртұтас ғарыш ретінде қабылдап, шығармаларын да тұтас түсінуге, тануға ұмтыламыз.
Сонымен Иасауидің шығармаларын тұжырымдап, түсіне оқи алатын сатыға көтерілеміз. Яғни, оның дүниетанымдық негіздерін танып білсек, шығармаларын түсіну оңайға соғады. Бірақ, түсіну мен сезіну екі бөлек нәрсе, сондықтан әлі де Иасауиді түсінуміз толыққан жоқ. Себебі, Иасауиді түсіну үшін Иасауидің орнына өзіңді қойып, сол сияқты бола білу керек. Бұл мүмкін бе? Жоқ. Өйткені әулие болсын, атеист болсын, бәрібір адамды түсіну, тану шексіздікпен байланысты. Онда Алладан келген сыр бар.
Міне, осы орайда суфизмге, Иасауиге қатысты кейбір зерттеушілердің тұжырымы сын көтермейді.
Иасауи ілімінің мәніне жету үшін бірінші мәселе ретінде терминология тұр. Терминология мәселесін шешу үшін алдымен сопылықты зерттейтін мамандар қажет. Өйткені, сопылық – сыр ілімі. Әрбір сопылық жолындағылар өзара арнайы тіл қалыптастырған, нәтижеде сопылық терминология пайда болды. Тек қана сопылық емес, барлық ғылым саласының өз терминологиясы бар. Егер ғылымның сол саласының терминін білмейтін болсаңыз, ғылым жасай алмайсыз, тұжырым, сараптама жасау мүмкін емес. Бұл жерде тіл мәселесі кесе-көлденең алдымызға шығады. Иасауиді түсіну үшін сопыша тіл білу керек. Егер заңгер болмасаңыз, құқық кітабын, экономист болмасаңыз экономика кітаптарын жеткілікті дәрежеде түсіну қиынға соғатын болса, сопыларды түсіну одан да қиын.
Мысалы, болмыстың бірлігі доктринасы сопылықта өте нәзік сыр мен ойдың жемісі. Теологиялық білім алса да, сопылықтан хабарсыз адамның өзі түсіне бермейтін, батыл айтар болсақ, түсінбейтін мазмұны күрделі, мәні терең, әрі қиын доктриналық сипаттағы тұжырымдама. Ислам теологиясының ішіндегі өзара жақын тафсир, кәлам, хадис, фикх сияқты ғылым салаларында да терминдер ұқсас болғанмен мазмұны әр түрлі болуы ықтимал.
Таратып айтар болсақ, кәламға тафсир терминологиясы тұрғысынан қарасаңыз қате сараптама мен тұжырымдарға душар боласыз. Сол сияқты кәлам маманы фикх саласына өзінің терминологиясы тұрғысынан қараса, тағы үлкен проблема туындайды. Ислам діни ғылымдары саласындағы кез келген маман, сопылықтың терминологиясын меңгермей тұрып зерттеуге кірісетін болса, түсіндіру былай тұрсын, өзінің түсінуі қиынға соғады. Сонымен қатар сопылықтағы суфи бір ұғымды келесі суфидің түсінігінен басқаша қабылдайтындығы да шындық. Әрбір тариқаттың өзіндік терминологиялық қазынасы бар. Бұл жағдай хадисшілер, философтар үшін де ортақ мәселе. Бұған қоса, қолданылған терминдердің уақыт өте келе мағына жағынан ұлғайып немесе тарылуы тағы бар. Мысалы, “фана” ұғымын, алғашқы суфилердің қабылдауы мен кейінгілерінің қабылдауы арасында үлкен айырмашылық бар. Ибн Араби мен Имам Ғазалидің терминологиясы арасында айырмашылықтар бар. Бұларды сопылықтағы ұғымдардың ортақтығы немесе бірізділіктің жоқтығы деп қарауға болмайды. Керісінше сопылық ілімнің табиғатына сай, ол мәдениеттің байлығын, тереңдігін көрсетеді.
Сонымен болмыстың бірлігі доктринасын жақсы танып, білу үшін Құран, тафсир, хадис, фикх, психология, тарих, суфизм тарихы, суфизм философиясы, ислам философиясы, дін философиясы және кәлам сияқты саланы жақсы меңгерумен қатар болмыстың бірлігі хәлінің сыры мен мәнін субъективті тұрғыдан бойыңнан өткеріп көріп, дәмін тату керек. Міне, осындай мәселенің өзі, мұсылман ғалымдарының түсінуі қиын, оның терең мәнді ұғымдардың көрсеткен мағыналардан туындаған мәселелер бұл уахдат-ул вужудтың танылуын қиындатады.
Болмыстың бірлігі мәселесін философтар ой-теория тұрғысынан қараса, суфилер тату (зауқ) рухында сомдау арқылы қорытады. Мәселе біреу, қорытынды, тұжырымға келуде екі түрлі әдіс, екі түрлі сараптау мен қалыптар пайда болады. Философтар мен суфилердің сөйлемдерінде, терминдерінде айырмашылық көзге түседі.
Болмыстың бірлігі мәселесі бойынша ой қорытудың екі жолы бар: біріншісі – терең ой және теория, екіншісі – тамашалау (шухуд) және тату (зауқ). Терең ой мен теория барлық ойшылдарға ашық. Ал шухуд пен зауқ яғни, суфилердің жолы, әдісі жағынан мағрифат мәртебелерінен асып, құдайлық сый – құтты иелену бақытына жеткендерге тән. Бұл жерде, кез келген адам ғашық пен ғашықтықтың хәлінен сөз ете алады, бірақ, ғашықтықтың дәмін тек ғашық болған ғана біледі. Философ теориялық тұрғыдан ақиқаттың атауын, атын көрсетсе, суфи ақиқаттың өзін көрсетеді.
Мысалы ақиқатты су дейік. Философ та су, суфи де су дейді. Философтікі бұлақ суы, суфидікі теңіз суы. Екі судан екі ыдысқа су құйып қатар қойса, сырттай қарағандар ешқандай айырмашылық көрмейді. Ал ішкендер ғана айырмасын дәміне қарай ажыратады.
Болмыстағы уақыт пен кеңістіктен тыс бірлікті, философтар да суфилер де дөп басқан. Бірақ, бұл екі білу арасында айырмашылық бар. Мәселе онтологиялық, яғни, бір мәселеде екі түрлі таным бар. Бұл табиғи нәрсе. Болмыстағы бірлікті философ, барлық құбылыстарды “тоқтатып”, “уақыт пен кеңістікті” қақтап, ақыл арқылы зерттесе, суфилер, уақыт пен кеңістіктің арғы жағындағы онтологиялық бірлік мәселесіне ақылдан тыс жүрекпен (қалб) сезу жолы арқылы, экзистенцияға қосылып, болмысты тоқтатпай, уақыт пен кеңістікті бөлшектемей, біртұтас күйінде рухын сомдап, дәмін татып көру арқылы ұласады. Философтар ақиқатты шектеулі ақылмен қамтығысы келеді. Бұл мүмкін емес. Сопылық халдер – бір адамға тән субъективті. Яғни, хәл – тату арқылы алынған танымның тілмен нақтылануы қиын мәселе. Екінші бір адам оның хәлін өз рухынан өткізбейінше түсіне алмайды. Сондықтан сопылар хәл ілімін “татпаған білмейді” дейді. Имам Раббанидің айтқанындай, мұндай мистикалық танымда жаңылысу мүмкін, бұл қате тек сол суфиге ғана тән. Хәлдің Құран мен хадистер арқылы нақтылануы, тұрақталуы тиіс. Сол сияқты Иасауидің бір сөзінің қай мағынаға келетіндігін білу үшін оның рухани тәжірибесін ғибадат, риязат, мужахада жасау керек. Сопыларды түсіну қиын, түсіндім дегендер өзінің ислами танымына симаса оларға күпірлік үкімін беруі мүмкін.
Сопылық – жүрекке негізделген таным. Ал танымның негізінде, адамды тәрбиелеудің қиындықтарын өз бойында таситын күрделі ішкі динамизмдер бар. Адам – сырлар әлемі. Мәні жүректе, мағынасы қалбте жатыр. Абсолютті кемел болмыс Алла ғана. Ешқандай адам Алла болмайды, бола да алмайды, болмаған да. Дегенмен Адамның ішкі әлемі шексіз. Өйткені, жүрек шексіздікпен байланысты.
Адамның өзін-өзі дамытуы оның ішкі және қоршаған әлемінен алған тәжірибелер арқылы жүзеге асады. Демек адамды тану үшін оны қоршаған ортасы, өткені, дүниетанымы тұтастай бірге қарастырылуы керек. Бұл тұтастық бұзылса, адамның тұтастығы да бұзылады. Құранда, Инширақ сүресі 19-аятта “адамзат табиғат заңына сай қабаттан қабатқа жоғарылатылады” делінген. Адамның сатылай көтерілуі біртіндеп өсуі физиологиялық дамуымен қатар психологиялық дамуына да әсер етеді. Бұл адамды тарихи болмыс ретінде қарастырумен қатар оның биографиялық дамуын көрсетеді. Адам өткен даму жолының жиынтығынан тұрады. Міне осы құбылысты адамның психо-тарихы деп қараймыз.
Мысалы, Иасауи өзінің психотарихын бір жасынан бастап алпыс үш жасқа дейінгі өсу сатысын хикметтерінде көрсетіп кеткен. Қолымызда деректің жоқтығынан Иасауиге тән шығармалардың қайсысы ерте, қайсысы кейін жазылғандығын айта алмаймыз. Бірақ, Иасауидің психотарихын Исфиджаб кезеңі, Иасы кезеңі және МауараннаҺр кезеңі деп шартты түрде қарастыруға болады. Иасауидің де осы ілім жолында шәкірттік, дәруіштік, муридтік, ұстаздық шағы болғаны белгілі. Міне осы кезеңдердегі оның айтқандарын тұтас қарастыруымыз керек. Сонымен қатар әрбір хәлде айтқан сөздері мен ойларын кезеңдерге бөліп және тұтастай тұжырымдасақ, Иасауиді тануда өзіміз де рухани жетілеміз. Егер кезеңдерді есепке алмай, Иасауидің шәкірт кезіндегі ойларын ғана алып қарастыру, оны дұрыс тануға апармайды. Керісінше оған деген қиянат болады. Иасауидің барлық шығармаларын оқымай, өмірі толық зерттелмей, психотарихы нақтыланбай тұжырым жасау надандық болар еді. Сонымен қатар, Иасауи мәдениетіне тән еңбектерді де көшіргендер өз ойларын қоса қабат жазып қалдырған. “Диуани Хикметте” де Иасауиден кейін өмір сүрген ізбасарларының хикметтері енген. Бұларды анықтап, нақтылап көрсету қажет.
Сопылықта шатахат ұғымы бар. Сөздік мағынасы арабша “көлгірсу, көпіру, қимылдау, әрекет етуді” білдірсе, терминдік мағынасы, қай мағынаға келетіндігі оңайлықпен ұғынылмайтын жабық, астарлы сөздер дегенді білдіреді. Тағы бір анықтамасы бар: айтуға ауыз бармайтын, естуден құлақ қашатын сөз. Шатахат құдайлық нұр, қуатты «құдайлық көрініс» кезінде, адам есінен танып, ақылға, шариғатқа сырттай қарағанда сай келмейтін сөздер айтады. Есін жиғанда сөйлеген сөзінен ұялып, Аллаға тәубе етеді.
Шатахат сөздерді дін шеңберінде қалай түсіндіруге болады. Ол үшін тағы да маманға жүгіну керек. Негізінен Иасауиде этикаға, ақылға, табиғатқа теріс сөздер жоқ. Тауил (комментарий) етуі қиынға соғатын сөздер бар. Бұлар тұспалды, астарлы, символикалық, бейнелі сөздер. Шатахат иман және ислам тұрғысынан проблема туындатуы мүмкін. Мысалы, Халлаж Мансұрдың “Ана-ал Хақ” сөзі сияқты.
Иасауи дін ғұламаларын Халлаждың айтқандарын түсінбеді деп кінәлайды. Шындығында, Хз.Мұсаға бір ағаш тамырын “Инни ана – АллаҺ” (Қасас, 30), яғни, “Мен Алламын” деп сөйлеткен Алланың адамға халифалық ерекшелігі арқылы Құранда анықталған адамзаттың өкілі Халлаж Мансұрға “Ана-ал Хақ” дегізуі мүмкін емес пе? Халлаж “Мен Алламын” деген жоқ. Ол “Мен Хақпын”, яғни, Алланың “ал-Хақ” есімінің көрінісі – оның халифасымын дегені еді. Шындығында адам “ал-Хақ” сипатының көрінісі.
Иасауи үшін тозақ та, жұмақ та, жұмақтағы хор қыздары, зәулім сарайлар қызық емес, мақсат та емес. Иасауи мұраты – Алланың дидары, жамалы. Бүгінгі сопылыққа сын айтушылар осыны дұрыс бағамдай алмай жүр. Ал шындығында жұмақтағы басты нығмет хор қыздары емес, Алланың жамалы емес пе?
Сопылық – өте нәзік әрі терең таным. Оған өте сақтықпен, дайындықпен барған дұрыс. Қазіргі таңда бас басына муфти, улама тобының көбейген тұсы. Кез келген қазақ мұсылманы пәтуа бергіш. Алла, мумин болу үшін таухид калимасын тілімен айтып көңілімен, жүрегімен бекіткенді жеткілікті десе, ал қазіргі «ғұламалар» тобы өздерін Алла орнына қойғысы келіп, өздерінен ижазат алуды қалайды. Өздерінен басқа танымдағыларға өшпенділікпен, жек көрушілікпен қарайды. Ал ислам бойынша, нәтижеде мұсылмандар ұстанған бағыты, өшпенділіктеріне қарамастан жұмақта бірге болады. Бұл туралы Құранда “Олардың жүректеріндегі бір-біріне деген өшпенділікті шайып жібердік, олар енді бір төсекте өзара сұхбат етеді” – дейді [119, 15/47]. Демек, мұсылмандар, муминдер бұл дүниеде әр түрлі таным, топ, жамағат болса да, жұмақта бір болады екен. Араларында өшпенділік болса да. Бірақ исламның қалауы, осы дүниеде адамдар арасындағы өшпенділікті, кекті жою, олардың рухани бауырластығын қамтамасыз ету болатын. Алланың ризалығы бірінші немесе басқа бір жамағаттың үстемдігінде, билігінде емес. Қай топтың хидаят жолында екендігін, олардың дәрежесін, ретін Алладан басқа ешкім білмейді. Өздерін Алла орнына қойып, менің жолым хақ, сенің жолың батыл дегендердің ісі – масқаралық, күлкілі жайт. Құдайлықты Аллаға, құлшылықты да өзімізге қалдырайық. Дүниеде өшпенділікті жоя алмасақ, бауыр бола алмасақ, ертең Алла, оны жүрегіңнен күшпен жояды. Сондықтан о дүниеге барғанда “әттең, бұл өшпенділікті бұл дүниеде” жойғанымызда деп өкініп қалмау үшін ғылымға, ақылға жүгінген абзал.
Иасауи жолы ауыр жол. Оған кәміл пір керек. Қоғамды бөлуге емес, бірлікке, тұтастыққа шақыра алатын адам ғана кәміл пір бола алады. Хз.Маулана “Бірлестіруге келдік, ажыратуға емес” десе, Хз.Сұлтан Ахмет Иасауи: “Сен – мен деген халайықтан қаштым мен” дейді емес пе?!
Иасауиді түсіну тарихтың үш кезеңін тұтас қарастыруды қажет етеді. Өткен тарихта, бүгін де, келешекте де Иасауиді түсінудің жолы өте нәзік діни мәселелерді сала мамандарының қоғамға дұрыс жеткізуіне байланысты.

Досай Кенжетай, дінтанушы, профессор