Әл-Фараби философиясының тарихи негіздері

Әбу Насыр әл-Фараби (870–950) – адамзаттың әлемдік ортақ өркениетіне елеулі үлес қосқан әйгілі ғалым. Ұлы ойшылдың терең пайым-парасатын, тұңғиық сезім дүниесін түсіну және оның тарихи кеңістікте алар орнын айқындау үшін ол өмір сүрген орта ғасыр тарихының болмыс-бітімін танып-білу қажет.
Олай дейтін себебіміз – қасиетті Түркістан топырағы 751 жылы руханияттың жаңа бір кезеңіне қадам басты. Ортағасырлық дәуір түркінің ежелгі заманынан екі адымға алға жылжып, өмірлік мақсат, сана мен рух төңірегінде әңгіме қозғалып, әдебиетте бұл екеуі жаңаша ой елегінен өте бастады. Мұндай құбылысқа ислам дінінің де әсері болды. Ендеше, ислам тарихының Иран мен Түркістанға ықпал ете бастаған кезеңдері және оның саяси-тарихи нәтижелеріне шолу жасап өткенді жөн көрдік.
Тарихтан білетініміздей, ислам діні Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) Мекке қаласында 570 жылы дүниеге келуімен бастау алады. Өйткені Мұхаммед қырық жасқа толғанда Алла тарапынан адамзатты бір тәңірлікке шақыруға аян беріліп, пайғамбар болып танылды. 610 жылы Мұхаммед (с.ғ.с.) Арабияның жарты аралында түрлі пұттарға табынып, шөл даланың жайсыз ауа райына байланысты отбасында тек қана ұл балаға көңіл бөліп, қыздан сырт жүретін, тіпті, оларды тірідей жерлеп тастайтын тұста да өзінің пайғамбарлық міндетін бастап, арабтарды бір Құдайға сенуге шақырды. Әрі мейірімге, қайырымдылыққа үгіттей бастады.
Мұхаммед пайғамбар (с.ғ.с.) сол кезден бастап Жебірейіл періште арқылы Алланың сөзімен Жаратушының жаратылыс мақсатын түсіндіруге күш сала бастады. Тәңірінің жіберген аяттары кейін «Құран Кәрім» кітабында жинақталды. Құранда бас кейіпкер – адам және оның жаратылыстағы орындауға тиіс міндеттері анықталған, «оның өзге тіршілік иелерінен артықшылығы – оған берілген сана (ақыл)» делінген. Табиғаттың барлығы, көк пен жер де адам үшін жаратылған және оның нығметтерін Алланың берген санасы арқылы пайдалануға рұқсат етілген. Сондай-ақ Құранда адамның тәнін топырақтан жаратқаны және оған өз демінен өзінің рухын үрлегендігі баяндалған. Содан Алланың мәңгілік кемел рухының бір ұшқынына ие болған адамда жан пайда болған. Бірақ бұл жанның бар болуы тәнге тәуелді және тәннің
бар болуы жанға тәуелді болып, адам болмысын құрайды. Сонымен қатар адам Тәңірі сыйлаған жұмақтан өз еркімен таңдаған фәни дүниеге қадам басқан соң, Жаратқан оған өз өмірін өзі таңдауға ерік берді. Алла адам болмысын, яғни тән мен жанды бір-біріне ынтық етіп, махаббатпен жаратты. Сондықтан тән
өзінің тегі топырағын сағынып жүрсе, жан өзінің бір ұшқыны болған кемел рух не жаратушысын аңсаумен өмір кешеді. Жан мен тән екі сағыныш арасында бір-біріне қимастай ғашық.
Сондықтан тән түрлі себеппен жараланып, сырқаттанса, жан оның қамқоры болып ауыр күрсінеді. Ал жан өмір сүріп жатқан ортадан жапа шексе, тән де ауруға ұшырайды. Жан мен тән ең ауыр сәттерде ажырауға, бір-бірін тастап кетуге қимайды. Сол себептен болар, Алла оларды бір-бірінен ажыратуға өзінің Әзірейіл
періштесіне (біз жаналғыш деп таныған) тапсырма береді. Әзірейіл оларды бір-бірінен ажырату үшін қолындағы өткір сойылмен кесіп өткенде жан тәннен шығып, Әзірейілдің қолына қонып, жеті көктің біріне бет алып, ақырзаманды, Алланың сотында өз іс-амалына есеп беретін күнді күтеді. Тән өзінің табиғатында
барлық айуандық және масылдық, лас батпаққа аңсары ауады. Ал жан кіршіксіз, тап-таза кемел рухтың ұшқыны ретінде өзінің кемел де таза рухын іздейді. Сондықтан тән мен жан екі ғашық бола тұра, өз тегіне аңсары ауып жүргенде екі қарама-қайшы аңсау біртұтас болмыста өмір кешуге мәжбүр болған. Сонда тән мен жанның өздеріне тиісті үлесін алу үшін сана таразы болмақ. Ол таразының басы тең болса, адам өзіне тән өмірге лайық болып күн кешеді. Егер де адам ақыл таразысымен табиғаттағы ластықтан аулақ болып, тазалыққа көбірек жақын жүрсе, жанға жалау болып үйлесім табады. Жан мен тәннің тазалық атаулымен
үйлесімі – адамның адамша өмір сүруінің кепілі. Жан мен тәннің таразысы тең болмаған жағдайда адам санасында ауытқулар көрініс береді. Мәселен, тән сұранысына орай тәнқұмарлық пен дүниеқұмарлыққа көбірек ден қойса, сана таразысы төменге қарай ауа бастап, адам болмысында айуандық сана басым болады. Айуандық санаға бағынған кісі біртіндеп масылдық санаға төмендеп, дүниеден оңай олжа іздейді. Ал, керісінше, дүниеуи сұранысын өзінен гөрі өзгеге жұмсап, игі іс жасап жүрсе, онда бірте-бірте рухани әлемі байып, Алланың қалауы бойынша адамдық сипаттан әулиелік сипатқа лайық болып, әулие атанады.
Оған мысал, қазақта Бекет атаның әулие болған үлгі-өнегесі бар.
Бекет атаның өмір жолы оның әулиелік санаға жеткендігін айғақтайды. Осылайша өзге адамдар мен табиғатқа барлық ізгілік қуатын жұмсай білген жан әулиелік санадан илаһи сана арқылы ақиқат жолына бет бұратын артықшылыққа ие болады. Бұл деңгей тек пайғамбарларға ғана тән. Сондықтан олар – Алланың
таңдаулы құлдары. Мұхаммед (с.ғ.с.) – сол қатардағы соңғы пайғамбар. Жаратушы адамның болмысын әу бастан бойындағы бар артықшылық, кемшілігімен қатар жаратқан. Тек қана оны өзге жануарлардан артық етіп тұрған «сана», яғни ақыл жаратылыстың ақиқатын терең ұға білу үшін жетіле қоймаған болатын. Ал
Мұхаммед (с.ғ.с.) соңғы пайғамбар аталуына қарағанда, адам баласының санасы жаратылған күннен соңғы пайғамбар заманына дейін жеткілікті тарихи тәжірибеден өткендіктен, жаратқан мен жаратылыстың ақиқатына өзінің саналық қуатымен жете алатын деңгейге келгендігінің белгісі болып есептелген. Ол Алланың білгені екені мәлім. Адам санасы жаратылыстан оның артықшылығы екендігі анық. Мәселен, ислам дінінен бұрынғы дәуірде грек философтары сананың құдіретін білген. Ой мен сезім, сана мен жүрек жайында үлкен философиялық мектептер қалыптастырған. Платон, Аристотель, тағы басқа ұлы ойшылдар болған.
Тіпті, кейін тарихтың ортағасырлық өрлеу дәуірінде ой мектебінің іргесі де гректің ежелгі философиялық мектептерінен бастау алған. Гомердің кейіпкері Прометей отты Зевстен ұрлап, қараңғылық құрсауында тұтқын болған, басқаша айтқанда, надандықта қамауда болғандарға жеткізгені үшін құдайлардың құдайы
Зевстің қаһарына ұшырап, алыстағы Кавказ тауында бұғауланды.
Ежелгі грек философтары сана мәселесінде айтарлықтай дүниелер жазып қалдырса да, онда Жаратушының жаратылыстағы орны көмескі қалғаны үшін ғасырлар тозаңында ұмыт бола бастады. Сондықтан гректің ұмыт қалған философиялық мектебін санада қайта оралту керек болды. Ислам танымы соған жол ашты.
Осы тұста айтарымыз – ислам діні өз дүниетанымын адамның өмірі және тіршілігімен тікелей байланыстырып, моральдық кодын анықтап отырды. Мысалы, адамның титтей ғана қайырлы ісі
не жауыздығы барлық заманда тұтастай жаратылған адамзат пен табиғатқа мәңгілік жақсы немесе жаман жемісін үзбей беріп, жалғасып отырады. Осыған қарағанда адам өз ойына, сөзіне, ісіне абай болмаса, оның қайыры мен пәлекеті бірдей ілесіп жүре береді. Әрбір тарихи дәуір жақсылығы мен жауыздық мөлшеріне
қарай өзінің жарқын не қараңғы жолына түсіп, ауқымы кеңейіп, адамзатқа бақ не сор сыйлайды. Демек, адам баласы өзінің сөзіне, ісіне және жүріс-тұрысына мұқият қарамай, дүниеуи және рухани сұранысының үйлесімін қамти алмаса, уақыт өте оның нәтижелері ұрпағына мұра болатынын есте сақтау керек. Адам
Тәңірі сыйлаған санасының қабілетіне қарай: 1) тану; 2) ажырату; 3) салыстыру; 4) талдау арқылы келешегіне болжам жасай алады. Сондай-ақ сананың жетілуі үшін бес сезім мүшесі берілген. Олар:
көз (көруге), мұрын (иіскеуге), құлақ (естуге), тіл (дәм сезуге), тері (ұстап білуге). Осылай сыртқы дүниені сезіп-біліп, тәжірибе жинақтау арқылы ақылдың тану мүмкіндігі молаяды. Содан жетілген ақыл көптеген жайтты жасанды жағдайда зертханалық тәжірибеден өткізе алатын болады. Адам санасы жетілген сайын
Жаратушының ақиқатын тануға бір адым жақындай түседі. Қазақ түсінігінде ақиқатты тануға «төрт көзің түгел болсын» дейді. Бұл төрттікке адам баласының маңдайдағы екі көзі, сана көзі және
жүрек көзі жатады. Жаратушы адамның маңдайына қос жанар беріп, көре алатын етті. Көзбен көргенмен ақиқатына қанық болмаса, ақыл көзімен қарап зерделесін деді. Сана көзімен ақиқатты ұға алмаса, жүрек көзімен сезсін деп жүрек берді. Ақиқатты төрт көзімен көре алмаған адамды соқыр сана деп атайды. Адамды соқыр сана ететін – өзінің болмысында жатқан күншілдік. Ол дүние-байлыққа тұтқын болғаны үшін өзгенің байлығы мен барлығын көре алмай, нәпсісі шайтанның азғыруына ереді. Сол үшін мүмін қашанда Алладан тілейді. Ол: «Таң шапағының Раббысына сақтай гөр деймін! Өзі жаратқан күллі жаратылыстың
кесірінен, жер бетін қаптаған қараңғы түннің кесірінен, түйіншектерге үрлеп, дуалайтын дуашылардың кесірінен, сондай-ақ күншілдердің кесірінен сақтай гөр деп сыйынамын!» – дейді. Бұл аяттарды оқығанда адам баласы қаншалықты жақсылық пен тазалыққа мұқтаж екенін сезе алатын шығар. Адам адамның
жақсы болуына мұқтаж. Адам адамның жаман болуынан қорыққан және безген. Құран тура жолды көрсеткен, адам болуға бағыт-бағдар берген. Мұндай кітап одан бұрын да, кейін де болмаған және болмайды. Адам Құран арқылы өз болмысын таниды, жаратылыс пен табиғаттың сырын ұғады. «Оған қандай тәсіл қолдану керек?» деген сұрақтар ойшылдарды қызықтырып, оған жауап іздейді. Сондықтан ислам дінінің пайда болуы және оның философияның әрқилы тәсілдері арқылы ақиқатты тануға
талпыныстары түрлі философиялық мектептерді тудырды. Ендеше, бастапқы әңгіме ислам дінінің қағидасы ойланудың жаңа кезеңіне бастау екенін қаперге алған абзал.
Мұхаммед (с.ғ.с.) Жаратушының таңдаулы пендесі болғандықтан илаһи сана пәрменінің орындаушысы болды. Сол себептен Алланың қалауы бойынша тазалықта өмір сүріп, өзі сияқты мұқтаж пендені дүниеуи құлдықтан құтқару үшін бір Аллаға иман келтіруге шақырды. Сондықтан құлдықта жүрген Біләлдің
азаншы ретінде тарих жадында мәңгі өшпестей қалуына себепкер болды. Кеше ғана өз еркімен бір күн өткізуді армандаған Біләл ендігі жерде адамзатты Алла үйіне имани бірлік пен ынтымаққа
шақырушыға айналды.
Әбубәкір пайғамбардың (ғ.с.) мәйітінің басына келіп: «Өмірде пәк едіңіз, өлгенде де пәксіз. Сіз біздің жылауымызға тыйым салмағанда біз қайғылы көз жасымызды құрғата алар ма едік…
Енді Құдай жазған өлімнің дәмін сіз де таттыңыз», – деп, мешітте жиналған көпшіліктің арасына барып: «Әй, халайық, кімде-кім Мұхаммедке (с.ғ.с.) табынатын болса, ақиқатында ол өлді. Кімдекім Аллаға табынатын болса, Құдай тірі әрі мәңгі өлмейді», – деп пайғамбардың өлген күнінде жиналғандарға жұбату айтты (Мұхаммед Исмаил Ибраһим. Турашыл халифалар / ауд.
Мұхаммед Закир Үсейни. – Заһедан, 1360 (һижри). – 5-б.). Сонан соң мына сүрені оқыды: «Мұхаммед (с.ғ.с.) елші ғана. Одан бұрын да талай елшілер келген. Егер ол ажалы жетіп, көз жұмса немесе өлтірілсе, сендер кері кетіп, діннен шығасыңдар ма?!
Кімде-кім кері кетіп, діннен шықса, онысымен Аллаға мысқалдай да зиянын тигізе алмайды» (Әл-Имран, 44-аят). Осыдан кейін ғана жұртшылық тынышталды. Өйткені адам қандай әулие, пайғамбар болса да ажалы жеткен күні бұл дүниемен қоштасады. Өлмейтұғын тек Алла ғана!
Мұхаммед (с.ғ.с.) қайтқан соң ислам дінінің қағидаларын аяқасты етіп, пенделікпен «мен пайғамбармын!» деп ел ішінде бүлік салған алаяқтар бой көрсете бастады. Солай жалған ұрандармен қалың жұрт арасында алауыздық туғызып, ислам дінін жеке басының қамы үшін пайдаланғысы келетін адамдар
бар екенін байқатты. Сондай келеңсіз жағдайларға тойтарыс беру үшін Әбубәкір (ғ.с.) тез арада сахабаларды жинап кеңес өткізді.
Ондағы мақсат хал үстінде жатқан пайғамбар капелімде дүние салса, оның орнына біреуді сайлап қою еді. Өйткені сайланған заңды бір орынбасар болмаса, Алла тарапынан соңғы елші делінген Мұхаммед (с.ғ.с.) орнына біреу табылып, аңқау елді адастыруы мүмкін екенін білді. Сол үшін тез арада сахабалар
жиналып, кеңес құрып, онда көпшілік дауыспен Әбубәкірді (ғ.с.) пайғамбардың орынбасары етіп сайлады («орынбасар» сөзінің арабшасы– халифа).
Демек, Әбубәкір (ғ.с.) – сахабалар кеңесінде басым дауыспен сайланған пайғамбардың алғашқы орынбасары. Ол пайғамбардың үңгір досы, сенімді серігі болған. Ол барлық уақытын, беделі мен
байлығын ислам жолына арнаған сахаба ретінде пайғамбардың ислам дінін тарату стратегиясын жүзеге асыруға бар күш-қайратын, ақыл-парасатын жұмсады. Діннің адам мен қоғамға қызмет жасау
керектігін басты назарда ұстап, осы түсінікпен исламның дамуына қажетті іс-шараларды жүзеге асырды.
Әбубәкір (ғ.с.) 632–634 жылдар аралығында екі жылдай халифа болған кезінде Құранның парақтарын түгендетті. Діннен безген тайпаларды тәубесіне келтіріп, пайғамбарлыққа таласқандарға қарсы күресті. Сөйтіп, Араб түбегіндегі ішкі бүліктерді басты.
Мұнан соң Иранның Сасанид патшалығының басқаруында болған Ирактағы Евфрат өзенінің төменгі аймағына әскер жөнелтті. Ол әскерді Халид ибн Уәлид басқарып, Бәсра шығанағын басып
алды. Одан кейін Сирия жеріне бет алды. 634 жылдың 30 шілдесінде Сириядан Палестина қақпасын ашпақ болғанда Ежнадин (Палестина өлкесінің Рамла қаласының маңында, Құдыс пен Ғазза арасындағы мекен) кенеттен науқастанып, 23 тамызда қайтыс болды.
Осылай ислам діні бастапқы илаһи сананың шеңберінен әлем­­дік саяси аренаға шықты. Содан адамның рухани сұранысының қайнары мен дүниеуи сұранысының материалдық әлемі бір-біріне қарама-қайшы нәпсінің ұмтылыс күшінің тартысына қадам басты. Әрине, мұндайда «Дін мен саясат тартысында
адамды оның нәпсісі қай жаққа бағыттайды?» деген сауал туады. Бұл сұрақтың жауабы тікелей адамның өз таңдауында, Тәңірі адамға берген еркіндік құқығына орай ерікті түрде қабылдай алатын шешіміне байланысты болмақ. Осыдан кейін «Дін мен саясат бір арнада тоғысып, бірге жүріп, бір межеге бет бұра ала ма?» деген мәселе ойшылдардың жауап іздеуіне негіз бола бастады. Осы бағытта әл-Фараби тұңғыш ойшыл ретінде дін мен сананы ұштастырды. Діни қағидалар сананың сараптамалық таразысына түскенде қалай боларын әл-Фарабидің философиялық еңбектерінен табуға болады.
Исламның екінші саяси алаңдағы сынағы мұсылмандардың екінші халифасы Омар Хаттабұлы билік құрған 634–644 жылдар аралығында жалғасты. Үшінші халифа Осман Аффанұлы 644–656 жылдарда, төртінші халифа Әли Әбитәліпұлы 656–661 жылдары халифат тағына отырды. Шәдияр мұсылман елдеріне билік
жүргізген 29 жыл ислам тарихының ең биік және өнегелі дәуірі болып қала береді. Бұл енді өз алдына бөлек әңгіме.
Ислам әлемінде VIII–XV ғасырлар аралығында дүниеге келген ғылыми жаңалықтар мен әдеби туындылар әлем мәдениеті мен өркениетінің даму барысына жаңаша қарқын мен бағыт берді. Соның ішінде түркінің ұлы ғалымдары мен ақындарының еңбектері Ислам өркениетіне мол үлес қосты. Сол себепті исламдық ғылым мен әдебиетті тану – түркі дүниесі үшін бүгінгі заманның зәру тақырыбы. Өйткені қазіргі түркітектес Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түрікменстан, Әзірбайжан мемлекеттерімен бірге автономиялы Татарстан, Алтай, Саха, тағы басқаларының исламның дамуына қосқан үлестері олардың адамзат тарихына жасаған ортақ еңбектері саналады. Сондықтан ислам тарихын зерттеп-зерделеп, елеп-екшеу қажет-ақ. Ол қазіргі түркі ұрпақтарының ислам дүниесімен жете танысып әрі өзара сыйластықтарын арттыра түсулеріне сеп болар еді.
Түркі халықтарының ортақ әдебиеті б.з.д. VI–V ғасырлар аралығында Афрасиабтың өліміне байланысты (кейбір болжамдарға қарағанда б.з.д. II мыңжылдыққа дейін) айтылған жоқтау өлеңдерден басталады. Афрасиаб жоқтауы ауыздан-ауызға тарап, ғасырлар өткен соң оны Маһмұт Қашғари ел аузынан жинап,
«Диуан лұғат ат-түрік» атты кітабына енгізді.
Түркілердің ортағасырлық әдебиеті VIII–XV ғасырлар аралығын қамтиды. Оның бастау кезеңі араб мұсылман халифаты әскерінің ислам дінін тарату үшін түркі даласына қадам басқан VIII ғасырдың бастапқы жылдарынан басталады. Ол жөнінде араб тарихшылары өз еңбектерінде жазған. Соның бірі – Нәршәхидің
«Бұқара тарихы» атты кітабы. Соған қарағанда түркілер әу баста бірден ислам дінін қабылдай қоймаған. Бірақ та түркілердің әскері мұсылман халифатының көмегімен шапқыншы қытай әскерін жеңіп, күйреткен 751 жылдан кейін түркі халықтары ислам дінін ерікті түрде қабылдай бастаған (751 жылғы оқиға жайында араб тарихшысы Ибн Әсир жазбаларымен қоса қытай деректерінде де айтылады). Содан бастап түркі даласының әдебиеті жаңа түрлерімен қоса соны мазмұндағы тақырыптармен де байи түсті.
Бұл бастау араб, парсы, түркі мәдениеттерінің тоғысында өзіндік тарихи-саяси ерекшелігімен күрделеніп тұрды.
Күрделі күрмеудің бірі – ислам діні орнаған бастапқы ғасырларда араб тілі үстемдік құрып, парсы мен түркі тілдері оның көлеңкесінде қалып қойған болатын. Бұл үрдіс екі-үш ғасырға созылып, тіпті, парсы-түркі тілдері қолданыстан шығып, жойылып кету қаупі төнді. Бұлай араб тілінің үстемдік құруына бірнеше
себеп әсер етті. Оның бастысы – «Құран Кәрім» – Алланың сөзі араб тілінде болғандығы. Сонымен қатар тағы да үш жайтқа байланысты болды. Біріншіден, Алла тарапынан пайғамбарлыққа тағайындалған соң Мұхаммедтің (с.ғ.с.) игі істерінің бірі – аударма саласына ерекше көңіл бөлді. Пайғамбар сол замандағы өркениетті грек, иран, үнді елдеріндегі әртүрлі саладағы шығармаларды араб тіліне тәржімалауды бұйырды. Пайғамбар іргесін қалаған аударма ісі одан кейінгі уақытта да өз жалғасын тауып, 850 жылға дейін
сол дәуірдің тамаша ғылыми һәм әдеби туындылары араб тілінде сөйлеп үлгерді. Араб тілі «Құран Кәрімнің» негізінде өзге де ғылыми дүниелермен байып, өз заманының ғылыми сөздік қорын
байытып, мол қазынаға айналды. Сондықтан ұлы ойшылдар мен ғалымдар араб тілін қажетсінді. Әбу Насыр әл-Фараби, Харезми, Ибн Сина, Зәкерия Рази т.б. түркістандық, ирандық ғалымдар араб тілінде оқып, жазды. Екіншіден, Ислам халифатының тізгіні арабтардың қолында болғандықтан саяси билікке жақын жүрген түркі мен парсы шенеуніктері де араб тілін үйренуге ден қойды.
Үшіншіден, экономиканың да қарқынды дамуы араб тілінің пайдасына шешіліп тұрды.
Араб, парсы мен түркілер арасында ғылымның қарыштап дамуы әрі сол елдердің бір-бірімен жақынырақ қарым-қатынаста болуының негізгі тірегі Ислам діні болды. Бұл үш халықтың қалаларында ғылым мен мәдениетке арналған, барша жұртқа қызмет көрсететін орталықтар: медреселер, мешіт жанындағы
дәрісханалар, ханқаһлар, кітапханалар мен кітап дүкендері ашылып, жұмыс істей бастады. Мысалы, VIII ғасырдың соңына қарай Бағдат қаласында жүзден аса кітап дүкені мен кітапты көшіретін
орталықтар, сондай-ақ көптеген мешіттің жанында кітапханалар болған. Ирактағы Маусыл қаласында 950 жылы ауқатты бір кісінің қаржылай көмегімен үлкен орталық кітапхана салынды. Кітап оқушылар кітаппен бірге қажетті қағазын сол жерден ала алатын болды. Жалпы ондай орталық кітапханалар барлық
мұсылман қаласында тәулік бойы толассыз жұмыс істеп жатты. Ислам өлкелерінде ғалымдар мен ақындар үлкен құрметке ие болғандықтан олар ерекше ықыласпен білімге сусындаған талапкерлерді қаланың орталық алаңдарына жинап, ашық ауада сабақ өтуді үрдіске айналдырды. Сол заманда құлдықта болған
адамдар бостандық алып, ұл-қыздарын алты жасынан бастап мешіт жанындағы медреселерге беріп оқыта алатын болды.
Жалпыға арналған медреселерде оқу тегін, ал кейбірінде ақылы болған жағдайда мардымсыз ақша төленетіндіктен бәріне білім алу мүмкіндігі жасалды. Исламның сол бір алтын дәуірінде Иранның Рей, Ирактың Бағдат, Маусыл шаһарларымен бірге Бәсре қаласы, Түркістанда Мерв, Харезм, Тараз, Баласағұн, тағы басқа қалаларда білім ошақтары болған. Үш елдің аумағында жүздеген медресе, кітапхана, кітап дүкендерінің болғаны оқырман қауымның санын арттырып отырды. Осының өзі үш ел арасына
сауда-саттық жасап жүрген саудагерлерге үлкен табыс көзі болып, көмегін тигізді. Өйткені сол ортағасырлық дәуірде сауда керуендерінің бір құнды тауары кітап болатын. Соның арқасында
үш елде де исламдық және ислам қағидаларына негізделген сопылық әдебиет дами түсті. Орта ғасырда ғылым мен әдебиеттің дамуы өте қарқынды болды. Сондықтан қазіргі заманда дүниежүзінде араб тілінде 630 мыңнан аса қолжазба бар. Парсы тілінде 200 мыңға жуық, түркі тілінде он мыңдаған қолжазба әлем елдерінің түрлі қолжазба қорларында сақталып келеді. Ислам тарихында бір мәселеге атүсті қарауға болмайды. Ол – аталмыш үш елдің ғылымы мен қоғамдық ортасында да араб тілінің үстемдігі. Бұл үрдіс Үмеийе халифаты (661–750)
билік құрған жылдары айрықша белең алды. Үмеийе саясатында арабтардан өзге халықтарды кемсіте «әжәм» деп атағаны парсы жұртына ауыр тиді. Сол себепті ирандық ұлтшылдар арабтардың
ұлттық саясатына қарсы шықты. Соның нәтижесінде халифаға қарсы иран көтерілісшілерін басқарған Әбумүслім Хорасани жеңіске жетіп, Үмеийе династиясын халифаттан құлатып, Аббас әулеттерінің таққа отыруына жол ашты.
Аббас халифаты (750–1258) мұсылман өзге ұлттарға ымырашыл саясат ұстанды. Әйтсе де араб тілінің әсерінен Иран елінде парсы тілі ұмыт болып бара жатқан шақта тілі парсы, діні ислам сұнни әнәфи болған Саман әулеттері халифаттың нұсқауы бойынша Хорасан мен Мауароннаһрде (892–1005) әмірлік тізгінін
ұстады. Хорасанда әмір болған Мансұр ибн Саман парсы тарихы мен мәдениетіне айрықша көңіл бөлгені соншалық – оның басқаруымен ежелгі Иран тарихының деректері жинақталып, жаңа парсы – дәри тіліне проза түрінде аударылды. Бұл жинақ сол әмірдің құрметіне «Шаһнама Мансұри» деп аталды. Ол Иранның
ежелгі дәуір патшаларының өмір жолын баяндайтын шығарматын. Әмір Мансұрдың өлімінен кейін ол қолжазба ержеткен ақын Әбілқасым Фирдаусидің қолына тиді. Ақын «Шаһнама Мансұри» жинағын өзі қосқан қосымша тарауларымен прозадан поэзияға айналдырды. Ел құрметіне бөленген бұл нұсқа
«Шаһнама Фирдауси» атымен бүгінге дейін әлем жұртшылығына әйгілі. «Шаһнама» жыры Иран жұртшылығының парсы тіліне құмартуына себеп болып, парсы тілінің жандануына мықты негіз
қалады. Фирдаусидің де мақсаты парсы елінің ұлттық санасын ояту еді. Ақынның нені көздегені өзі жырлаған мына өлең жолдарынан да байқалады:
Отыз жылдай тауқымет шегіп, ана тілімді тірілттім, Сол арқылы парсыларды өз тіліне жүгінттім.
Замананың желі менен бораны да жоя алмас, Әсем, зәулім сарайды мен сөзден салып құбылттым.
Фирдауси осындай биік ұлттық армандары үшін қазіргі кезге дейін «Иранның ұлттық шайыры» атанып келеді. Оның «Шаһнама» жыры парсылармен қатар түркі халықтарының да парсы тіліне қызығушылығын оятты. Сол себепті түркі ғалымдары мен ақындары парсы тіліне ден қоя бастады. Сөйтіп, түркі
тілі араб пен парсы тілдерінің ықпалында өз болмысынан алыстап кете барған заманда түркінің Қарахан әулеттері билікке келіп (840–1212), түркінің ұлттық болмысын сақтап қалудың бір жолы тек қана елінің тіл, дін, діл бірлігі екендігін жақсы түсінді.
Сондықтан Қарахан мемлекеті өз дінін «Ислам сұнни әнәфи» етіп жариялады. Түркі тілінде шығармалар жазылуын қамтамасыз етіп, жан-жақты қолдау көрсетті. Бұл кезеңде Жүсіп Баласағұн дидактикалық «Құтты білік», Маһмұт Қашғари «Түріктің түсіндірме сөздігін» жазса, Аһмет Йәсәуи сопылық сарындағы «Хикмет» туындысын түркі тілінде жырлап шықты. Сөйтіп, олар түркілік сананың жаңа ояну кезеңінің бастау-бұлақтары болып тарих жадында қалды. Ол кездегі саяси билік пен зиялы қауым өздерінің көздеген мақсатына жеткеніне тарих куә. Өйткені түркі халықтары қазіргі уақытқа дейін ислам сұнни әнәфи мәзһабта
түркі тілі мен әдет-ғұрыптарын сақтап келеді. Сол уақыттағы шығармалар ұлттық идеологияны іске асыруда әдебиеттің маңызды құрал екендігіне көз жеткізді.
Ақын Фирдауси өз шығармасымен парсы жұртының ұлттық санасын оятып, елеулі қызмет жасады дейтін болсақ, Аһмет Йәсәуи түркілермен қоса Ислам әлемінің мәдени-саяси кеңістігіне өлшеусіз еңбек сіңірді. Қожа Аһмет Йәсәуи шығармасының артықшылығы да оның исламдық мазмұнында еді. Аһмет Йәсәуи
бастаған исламдық сопылық әдебиеті Баһаеддин Нақышбәнд, Қажы Бекташ, Ашық Паша (1272–1333), Жүніс Әмре (1238–1320) сияқты ұлылармен Орталық Азия мен Анадолыда түркі халықтарының рухани тұтастығын күні бүгінге дейін қамтамасыз етіп келеді.
Исламға негізделген әдебиет пен ғылыми салалар қарқынды
түрде дами бастағаны соншалық – 750–1050 жылдар аралығындағы кезең ислам өркениетінің «ренессанс, қайта өрлеу» дәуірі
іспеттес Еуропада өріс алған келешектегі ғылымның ғажайып жетістіктеріне негіз қалап берді. Оған араб, парсы мен түркі ойшылдары бірлесе отырып өлшеусіз үлес қосты. Әдебиет түрлі жанрда, ғылым түрлі салада үлкен жетістіктерге қол жеткізді.
Мұхаммед ибн Мұса Харезми (770–850) алгебра мен логарифм ғылымын дүниеге алып келді. Әбу Насыр әл-Фараби (870–950) философия, логика, музыка секілді салаларды өрістетті. Әбу Рейһан әл-Бируни (973–1048/50) энциклопедист-ғалым ретінде тарих, математика, астрономия, жағрафия, топография, физика, медицина, геология, минералогия, т.б. дамытты. Терең ойлы философ Әбу Әли ибн Сина (980–1037) медицина ғылымын дамытуға ден қойды. Оның медицина саласында жазған «Қанун»
атты еңбегі XXI ғасырдың табалдырығында орыс тіліне аударылып, 12 том болып 30000 данамен жарық көруі исламияттың ғылымдағы жарқын табысы деуге болады.
Ислам әлемінде ғылымның кең көлемде даму барысын зерттеген Джордж Сартон исламның ғылыми кезеңін жетіге бөліп, әр кезеңді оның бастауына ғылыми жаңалық алып келген ғалымның атымен атады. Онда: «1. Жабыр ибн Һәйян кезеңі – VIII ғасырдың екінші жартысы.

2. Мұхаммед Харезми кезеңі – IX ғасырдың бірінші жартысы.

3. Зәкерия Рази кезеңі – IX ғасырдың екінші жартысы.

4. Мәсһуди кезеңі – X ғасырдың бірінші жартысы.
5. Жузжани кезеңі – X ғасырдың екінші жартысы.

6. Бируни кезеңі – XI ғасырдың бірінші жартысы.

7. Омар Хәйям кезеңі –
XI ғасырдың екінші жартысы», – деп көрсетті.
Адамзат ғылымына нұрын шашқан сол кезеңдерде араб, парсы, түркі ғалымдары қай ұлттың өкілі екендігіне қарамастан ислам дінінің өркендеуіне жүрек қалауымен де, санасының таңдауымен де аянбай қызмет жасады. Бұл, бір жағынан, әлемдік ғылымның қарқынды дамуына негіз қалаған болса, екінші
жағынан, бұлар өздерінің де әлем өркениеті керуенімен ілесіп жүре беруіне мүмкіндік тудырды. Соның ішінде түркі халықтары түркілік санамен бірге исламның тарихын, дүниетанымын ақындары мен ғалымдарының шығармалары арқылы таныпбілді. Сондай-ақ әлем әдебиетіне ықпал-әсерін тигізе білді.
Оған дәлел – орта ғасырда шығармаларын түркі тілінде жазып, түркілік әдебиетке бастау-бұлақ болған: Жүсіп Баласағұн, Маһмұт Қашғари, Қожа Аһмет Йәсәуи еңбектері. Әрі XV ғасыр аясында әлемге мәшһүр болған ең соңғы даналары: Әлішер Науаи, Ұлықбек, Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр, тағы басқа
есімдерімен сабақтасып жатыр.
Түйін сөз: Түркістан өлкесінде туып-өскен ұлы даналардың Ислам өркениетіне қосқан үлесі үш топ арқылы көрініс тапты. Бірінші топ – шығармаларын араб тілінде жазғандар: Мұхаммед ибн Мұса Харезми (770–850), Әбу Насыр әл-Фараби (870–950), Әбу Рейһан Бируни (973–1048/50), Әбу Әли ибн Сина (980–1037). Екінші топ – туындыларын парсы тілінде жазып мұраға қалдырғандар: Низами Гәнжи (1141–1209), Маулана
Жәлаледдин Руми (1207–1273), үшінші топ – еңбектерін түркі тілінде жазған түркі ақындары мен ғалымдары: Жүсіп Баласағұн, Маһмұт Қашғари, Қожа Аһмет Йәсәуи (1041–1167), Әлішер
Науаи (1441–1501), Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр (1483–1530), Мырза Айдар Дулат (1499–1551). Індете түссек, бұл тізімді әрі қарай жалғастыра беруге болады. Дегенмен IX–XV ғасырлар
арасында Ислам өркениетінің ұлы жетістіктері араб, парсы және бүгінгі түркітектес халықтардың ортақ рухани қазынасы болып саналады.
Ислам өркениетін, ислам тарихын рухани және саяси билік тұғырынан бес кезеңге бөліп қарастырамыз. Мұхаммед (с.ғ.с.) (570–632) Меккеде өмірге келіп, Алла тарапынан пайғамбарлыққа тағайындалып, дүниеден өткенше (610–632) рухани билігін қалыптастырды. Пайғамбардан соң ислам дүниесінде саяси
биліктің төрт кезеңі басталды. Оны тарихта Ислам халифаты деп біледі.
Бірінші кезең – Ислам тарихындағы ең маңызды кезең. Ол кезеңде төрт халифа пайғамбардың орынбасары ретінде ислам дүниесіне билік жүргізді. Олар: Әбубәкір Сыдық (632–634), Омар Хаттап (634–644), Осман Аффан (644–656), Әли Әбитәліп (656–661). Қазақ жырларында оларды «шәдияр» дейді, ол «төрт жар,
дос» деген мағынаны білдіреді. 29 жылға созылған (632–661) бұл кезеңде Құран кітабы жинақталып, бір нұсқа болып қалыпқа түсті, ішкі алауыздық жойылды, Рұм мен Иран империялары күйреді.
Екінші кезең – Мүавийе Софиянұлы негізін қалаған Үмийе халифаты (661–750) тұсында ислам желеуімен арабтандыру саясатына басымдық танытқан билік мұсылмандар арасында ұлтұлыстық қақтығыстарға жол ашты. Ислам діні кең таралуымен қатар араб тілі мен мәдениеті үстемдік құрды. Үшінші кезең –
Сәффаһ Әбілаббас тұңғыш халифасы болған Аббас халифаты (750–1258) мұсылман өлкелерде араб тілі мен ислам ілімінің тереңдеп, нығаюына, барлық ойшыл, зерделі тұлғалардың ұлтына қарамастан білім алып, ғылым жолына түсуіне мүмкіндік жасады. Соның арқасында парсы, түркі, тағы басқа ұлт-ұлыстарға
Бағдат сынды ғылыми орталықтарда араб тілін үйреніп, білімін жетілдіруге мол мүмкіндік туды. Сондықтан әл-Фараби сынды тума таланттар сол кезге дейін дамыған араб тілі арқылы үлкен ғылым бұлағына қол жеткізіп, өздерінің дарындылығымен араб тілі, ислам діні мен ғылымының сан саласын жетілдіруге атсалысып, ғылымдағы исламның алтын дәуірін қалыптастыруға мол үлес қосты. Төртінші кезеңде түркілер, яғни Осман бастаған Османлы патшалығы халифаттың тізгінін қолға алды. Олар (1258–1923) билік құрған кезде түркілер тек қана білім мен ғылым саласында ислам дінін қорғаумен шектелмей, исламды саяси
тартыстардың қыспағынан аман-есен алып шығуда айтарлықтай ерлік жасап, қанды шайқастарда ұлы жеңістерге жетті. Жалпы алғанда түркілер арасынан исламның нығаюы мен даму жолында аянбай тер төккен көптеген тұлға шықты. Ислам діні әлемнің төрт тарапына қанат жайып, беки түсуіне: Қара хан Боғра, Сейфеддин Құтз, Сұлтан Бейбарыс, II сұлтан Мұхаммед Фатиһ сынды саяси көсемдер ерекше үлес қосып, исламның жаңа бір белеске көтерілуіне негіз қалады.

Ислам ЖЕМЕНЕЙ

ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИДІҢ «НЕГІЗГІ ОЙ ТҮЙІНДЕРІ» кітабынан