Дін саласына да сілкініс, өзгеріс керек

Молдалықты місе тұтпады ма, осы күнгі ақ шапан киген дін өкілдері өздерін имам деп атағанды қалайды, солай қалыптасып келеді. Біздің дүниетанымда имам қадірлі ұғымды білдіретін. 12 имам, Әбу Ханифа секілді мықтылардың есімімен ілесе айтылатын.

ҚМДБ құрылғалы бірнеше мүфти өзгерсе де, алғашқысына басқасының болмысын дін басшысы дей алмадық. Содан ба, бүгінгі имамдарды бедел көрмек түгіл, оларға қалай қарайтынымызды білмейміз. Осы себептен қоғамның түрлі өкілдерінің пікірлерін білуге тырыстық.

Бақытжан ӨТКЕЛБАЕВ, Әзірет Сұлтан мешітінің наиб имамы:

Имам немесе ұстаз

– Жалпы имам сөзі «алда тұрған» деген мағынаны білдіреді. Яғни, алда тұрып намаз оқытқан соң, халықты жақсылыққа, имандылыққа бастайтын адам ретінде айтылады. Сол үшін ислам әлемінде иман атауы берілген. Молда атауын дөрекі деп айтпаймын. Бірақ, бұл Кеңес өкіметі кезінде «молданың айтқанын істе, істегенін істеме» деген секілді жағымсыз стереотип қалыптастырды. Әйтпесе, молда да арабтың сөзі, қазақшаласақ, «мен ешкім емеспін» деген мағынаны білдіреді. Ертеректе бұл сөз ғалымдарға айтылған. Өйткені сұрақ қойған кезде «мен ешкім емеспін» деп кішіпейілділік танытқан. Қазіргі таңда діни қызметкерлерге имам немесе ұстаз деп айтқан дұрыс.

        Молда халықтық атау болатын

  Құдияр БІЛӘЛ, дінтанушы:

– Молда – халықтық атау. Әу баста оған «қожа» сөзі телініп айтылатын. Соған орай «қожа-молда» деген сөз тіркесі діни айналымға түсті. Осы қос сөз мәнінен-ақ молдалықтың, негізінен, қожаларға тән болғандығын аңғаруға болады. Жалпы екеуі – бір ұғым. Ілгергі дәуір молдаларының абыройлы болғандығы сондықтан.

Кейін бұл екі ұғымды бір-бірінен ажыраттық. Кеңестік дәуір саясаты қожалар абыройын барынша түсіріп бақты. Қамады, жер аударды. Олардың орнын шала сауатты дүмшелер алмастырды. «Дүмше молда – дін бұзар» деген мақал соған орай өмірге келді. Сонымен бірге молдалықтан да қадір кетті. Тәуелсіздік алдық. Өшкен дінімізбен қайта қауыштық. Алайда бұл бөгде дін еді. Соған орай бұл дінді ұстанған молдалар да абырой биігіне көтеріле алмады. Соны білгендіктен шығар, Діни басқарма өкілдері «молда» терминін «имаммен» алмастырды. Имам – ресми дін өкілі. Сондықтан да біз оларды көп шенеуніктің бірі деп қабылдаймыз. Ал қай шенеунікті де халық онша ұната қоймайды. Олар киген ақ шапан да имамдарды халықтан оқшаулап тұр. Ал халықтың іздегені – ишандар. Ишан – дәстүрлі дін өкілдері. Біз сол дінді қайта ұстанған күні қай молда да абырой биігіне көтеріледі.

Жақсылары жадымызда жүр

Жарқын ТҰҚБИ, кәсіпкер:

– Бұрынғы кезде дін адамдарының атақ-абыройы неге жоғары болды дегенде  олар тақуалық ілімін ұстанды ғой. Діни адамдар тақуа болды. Жалған сөйлемейтін, басқан-тұрғаны өте дұрыс ақты ақ, қараны қара деп айтатын. Одан кейін шариғат өкімдеріне өте адал болған адамдар болды. Олар рухани  байлығын дүние байлығынан жоғары ұстады. Оларды әулие деп таныды. Қазіргілерде білім көп, бірақ әулиелікке апартын тақуалық жоқ. Бар болса, аз.  Негізгі себебі сол. Тақуалық деген нәрсе ұстансаң – тәуір жол, ұстанбасаң – ауыр жол деуші еді біз көрген Қазиз қажылар. Ілгеріде өткен тақуалығы болмаса да ілімді адамдар, ілімі арқылы халыққа құндылықтарын жеткізе білді, халықтың деңгейінде сөйлеп, халықпен санасты. Орта жолды ұстанды асырып жіберген жоқ, бұрмалап жіберген жоқ, діни уағыздарды, үкімдерді жеткізіп айтты. Ол кезеңдерде сол ілімге шөлдеп тұрған, білімділер ел арасында аз ілімді жеткізушілерді қадірледі, қастерледі, оларға сенді,  төбесіне көтерді. Бір ғана жол, бір ғана ағым, бір ғана сеніммен ізіне ерте білді. Уағыз бір адамның аузынан шыққан соң ауызбіршілік болды. Соған иланды, соған қарай амал қылды. Қазір діни адамдар интернетте отырып алып бірін-бірі қаралап, жамандап, бірінің артынан бірі өсек айтып жатқанын көріп жағаңды ұстайсың. Біз білетін діни ғұламалар елдің кемістігін іздеуге қақысы жоқ, егер оны көрсе, Құдайдан тілеп қана басқаларын сондай жаман жолдан тосылуға даяр еді. Ал қазіргі имамдардың кейбіреуі елмен бірге дүркіреп жамандап жүретін жағдайы бар. Кейбіреулері отырған жерінде діннің өкілі емес, басқа саланың, әкімшіліктің адамдары сияқты жүретіндері бар. Сондықтан да көп нәрсеге екі жақтылы қарау керек болып тұр. Ел  аузында қалған Қазиз қажы, Ақыт қажылар хикмет берілген адамдар. Біздің елімізде діни білім беретін ошақтар аз болып тұрған жоқ қой, діннің жолына жандүниесімен емес, дипломмен келгендер елге сүйкімді болмайтын сияқты. Бірақ халық соны дұрыс түсінуі керек. Медреселер де, мешіттер де бұрмалап  сөйлеп, бұрмалап көрсететіндерге тиісті жаза қолдану керек. Мына ағым дұрысы, мынау қате деп арасын ашып көрсету керек. Халық әзір кіммен  бірге болып, мешітте кіммен бірге отырғанын білмейді. Парықтай алмай қалып жүр. Дінімізде де халықымыз бір арнаға түсіп, өзінің жолын анықтау керек.

Олардың көптігіне қазақтың өзі жік-жікке бөлініп кеттік, әліпті танитын молла деп бір сүре білетінді әулие деп жүрген қауым едік. Енді қазір күстәналап, жала жабылып жатыр. Жалпы халықтың мына діни көзқарасы айқындалуы керек. Мемлекеттің де кінәсі бар, бірқалыпқа, бір арнаға  түсіруге тырыспай отыр.

                                      Молданың айтқанын істе, істегенін істеме

Ауданбай қажы Ахметжанұлы, зейнеткер:

Бұл сөздің шығу тарихы туралы мынадай тәмсіл бар. Бірде молда ұзақ уақыт сағаттап мінажат етіп отырады. Оның бар жұмысы, қызметі сол ғой. Алайда, бес парызын ғана өтеп жүрген мұсылманға  мұндай  талап қойыла ма. Сол себепті осылай айтылады. Асыл дініміз барша адамзат баласын парасаттылыққа, ұстамдылық пен ізгілікке шақырады.  Дін басында жүргендер түгіл жәй мүміннің өзі «мұсылман» деген сөзге көлеңке түсірмеуі керек. Өйткені «мұсылман» деген сөзге лайық өмір сүру – жауапкершілігі жоғары іс. Мұсылман баласы әр ісінде өзгелерге ғибрат болар амалдарды атқаруы тиіс. Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Дінді ауырлатпаңдар – жеңілдетіңдер. Қорқытпаңдар – сүйіншілеңдер» деп өсиет еткен. Өкінішке қарай, атеизм  кезінде барынша мұсылман дінінен алшақтатауға тырысты. Астарлы мағына беріп  осы сөзді айтқызды. Оның нәтижесінде халқымыздың молда біткенге  күмәнмен қарады.

Ал қазіргі молдаларға күнделікті өмірде алдымен тақуа болуы керек. Хадис сөзін басшылыққа алу деген аят-хадистерді жатқа айту деген сөз емес. Ісі мен сөзінен  алшақтық болмауы керек.

Діндегі ала-құлалық абырой әпермейді

Болат ҚОРҒАНБЕКОВ, филология ғылымдарының кандидаты:

– Қазіргі дін мәселесін реттеу деген өте күрделі. Қазіргі дін өкілдерінің халық арасында беделі төмен деп айтуға болады. Неге десең, халық мешітті, ондағы дін қызметкерлерін жаназа, неке қию, бала сүндеттеу сияқты тұрмыстық рәсімдерді атқарушы ретінде ғана танып, сол кезде ғана қажет деп есептейді.  Одан басқа кезде оларға деген мұқтаждық туып, имамдарды іздеп жатқаны шамалы. Осындай қажеттіліктің айналасынан қандай бедел жинауға болады деп пайымдауға болады. Солай болғанда да дін қызметкерлерін түсін түстеп  кінәлауға болмайды. Себебі бұл – біздің ұзақ ғасырлар бойы дәстүрлі дінімізден қол үзіп қалғанымыздың нәтижесі. Оны билік те реттеп, бақылай алмайды. Оның дұрыс жолын анықтап, жоғын түгендеп, елді соған бұру үшін білім керек, тәжірибе керек. Халықтың талап ететін қағидаттарынан,  дәстүрлі дініміздің жолынан ажыраңқырап қалған. Жаңасы халықтың ақпараттық кодын жаңғыртып жарытпады, елді нұсқаған жолына түсіре алмады. Сол себепті дінді шын мағынасында қабылдап, мойынсұна алмай, көпшіліктің басқа ағымдарға, тіпті басқа діндерге өтуіне көп себепші болды. Дін қызметкерлерінің өздері себеп болатын келеңсіз көп нәрселерді айтар едім. Біріншіден, жалпы дін ұстанушыны мұсылман дейміз. Мұсылмандық пен ислам екеуі бір-бірімен қатысты нәрсе болғанымен, екеуін бір деп қарау  қателікке ұрындырады. Біздің бабаларымыз бала кезде үйрететін иман шарттарына байланысты сұрақтарды мұсылмандық үш нәрсемен болады деп құлаққа құятын. Иман, ислам, ихсан. Қазіргі дін қызметкерлерінің көпшілгі  мұсылмандықты тек қана исламмен өлшейді. Бес парыздың ішіндегі көзге көрінетін құлшылықты жалпы ислам деп атайды. Ал иманды неге бес парыздың ішінде болған кейін қарайды дегенде, ол сенім мәселесіне тіреледі. Яғни адамның сеніміне. Рәсім-ғұрыптарына емес, сеніміне байланысты. Абайдың «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңі бар еді ғой. …Иман емес, тағатты біздің ата-бабаларымыздың ұғымында иманды жастайынан баланың бойына егу керек, ол исламға одан ихсанға апаруы керек. Ихсан дегеніміз не? Ол құлшылықты ерекше ықыласпен атқару. Ал ол үшін адамға  махаббат деген нәрсе  керек. Оны ояту бір күннің мәселесі емес. Қазақи діни сенімімізде осы үшеуінің тұнығында тұрған басшылары бар. Иман  тұрғысында басшымыз – Имам Матруди, ислам жөніндегі басшымыз – имам ағзам Әбу Ханифа, Ихсан жөнінде біздер басшылықа алатын тұлғамыз – Қожа Ахмет Ясауи. Имам Матрудидің еңбектері араб-парсы тілінде болғаннан кейін оны діни ғұламалар ғана оқыды. Оқымысты молдаларымыз халыққа әдет-ғұрып, салт-сана етіп түсіндіріп, дүниетанымын кеңейтті. Осылайша санамызды орнықтырды. Қазіргі күнде біздің қоғамда төл жолымыз Әбу Ханифа масхабы деген көзқарас қағида есебінде қабылданып кеткен. Ислам яғни біздің жолымыз Әбу Ханифа масхабы деп діни басқарманың халықтың санасына кіргізіп, қағидаға айналдырып жібергендігінен олардың мұсылмандықты тек исламмен болады деп есептейтінін қате көзқарасын осыдан тануға болады. Ал енді кез келген діни құлшылық емес, өмірдегі дүниедегі жақсылықтардың бәрі махаббатсыз болуы жағымсыз құбылысқа айналады. Мысалы, адам әділетті болса, әділет деген өте жақсы қасиет. Бірақ ол махаббатсыз атқарылған кезде басқаша сипат алады. Ақыл мен қайратқа махаббат серік болмаса, адамның да әрекеті  құрғақ ақыл айту, көк езумен тынып, жұртты мезі қылуға апарады. Махаббатсыз атқарылған амалдар адамды ығыр қылады, бездіреді. Діни ғұрыптар да солай. Тек өзгелерді ғана емес, имамдардың өзін жалықтырады. Өзін де құлшылықты тастап кетуге мәжбүр етеді. Тастамаса да күнкөріске айналдырып, оны көңілдің қошымен емес, қиналыспен атқарады.

Міне, ата-баларымыз сол жолмен жүрген, сол жолды көрсеткен Қожа Ахмет Ясауи жөнінде, ясауи ілімі жөнінде, оның ілімінің негізгі қайнар көзі бізге жеткен Диуани хикмет жөнінде діни басқарманың ауыз ашпайтыны, ең бастысы, ихсанға көңіл қоймайтыны мешіттің қызметкерлерінің халықтан алшақтауына себеп болды. Иман, ислам, ихсанға қатысты әңгіме бұл. Осыларды тұтастық деп қабылдамай исламға ғана мән беріп, қателікке ұрынуы жамағатын адастырды. Екіншіден, дінді сегіз сағаттық жұмысқа  ұқсатып тіршіліктен қоғамның өзге салаларынан бөліп қарау да халық арасын суытады. Діннің адам өмірінің мәніне айналып кетуі тиіс екендігін олардың өздері де сезінбейді. Дәстүрімізден қол үзгендігі соншама, «бұл нәрсе біздің дінімізде бар, салтымызда жоқ», я болмаса «салтымызда бар, дінімізде жоқ» дегендей әңгімелерді айтады. Бұл – қазақ мұсылмандығын түсінбегендерін одан тым алыстығын танытатын әңгіме. Иман, ислам, ихсаннан шығатын ілімдер бар. Иманға қатысты ілім жекеше түрде ақида деп аталады. Құдайды тану ілімі. Ал енді ихсанға қатысты ілімі – бұл ақлақ  көркем мінезі, этика. Шынайы көркем мінез жүрегінде махаббаты бар адамға бітеді. Көркем мінез-құлыққа бастайтын ілімнің негізінде махаббат жатады.  Пайғамбарымыз дін көркем мінез-құлықпен жайылады деген. Бұл – бұзылмас заң. Көркем мінезге қол жеткізу оңай емес, ол белгілі бір еңбектің арқасында пайда болады. Осы жолға бағыттайтын әрекеттердің бірі жоқ, өздерінде махаббат деген нәрсе болмағаннан кейін жамағаты да жақсылыққа ұмтылмайды. Үшінші ілім – фихһ, төртінші ілім күнкөріс ілімі – мамиғат. Оның дұрыс атқарылуының шарттары шариғатпен бір мәнде қолданылады.  Осы төрт ілімді алып қарасақ, олардың адамның тірлігіне тұрмыс-салтынан тысқары емес екенін көрсетеді. Тек тірліктің тұтқасы емес, суды қалай ішу керек екендігіне үйреткен дін адам өмірінен қалай тысқары тұрады? Бұлардың анда бар, мұнда жоқ деуі – исламның мәнін түсінбегендіктен шығады. Бар болмысымыз исламмен біте қалыптасқан, сондықтан да ислам  жоқ кеңес кезіндегі атеизм заманында имандылықты сақтауға қызмет етті. Исламның орнына қызмет етті. Бұл – үлкен мәселе. Үшінші бір себеп біздің ғасырлар бойы қалыптасқан дүниелерімізді терістеушілік, ұнатпаушылық керек болса, жеккөрушілік пейілін танытып отырады. Осы діни қызметкерлердің теріс түсінігінен қазір діни дәстүрлерімізде алақұлалық пайда болды. Кезінде қазақтың дін сенімінде айырмашылық болмаған болса, қазіргі діндарлар халықтың басын қатырып отырған жайы бар. Бір жерлерде дүниеден өткен адамның қырқына дейін әр бейсенбі сайын шелпек пісіріп, құран бағыштауды тоқтатты. Мәйітті жерлеуде де дау туып жатады. Біреулері үйден мүрдені аяғымен шығару керек десе, енді біреуі басымен шығару керек дейді. Бұлар – мәни-мәнсіз нәрселер. Баспен шығарса да,  аяқпен шығарса да, өлік тіріліп келмейді. Бірақ бұл жердегі нәрсе – халықтың мың жылдарда қалыптасып қалған дәстүр-ғұрпын бұзу. Бұрындары адамның жаназасы оқылып, жерлеп болып, құран оқылып болғаннан кейін моладан қырық қадам кейін кеткен кезде мәңкүр-нүңкірдің сауалы жеңіл болсын деп қырық қадам ұзап құран оқитын, бұл бүкіл қазақтың бәрінде болатын. Бұл да адамға деген махаббаттың белгісі болатын. Соны қазір мақсатты түрде оқытпайды. Тыйымдар әлсіз жерде сақталып қалған, тыйып тастаған жерде мүлдем оқылмай, ұмытылып барады. Мәйіт жерлеп болғанда басына барғандардың құран оқи білетіндерінің бәрі бағыштайтын. Қазір жалғыз имам оқиды да, құтылуға асыққан адамша жылдам қайтып кетеді. Өлікке құрмет, ажалға қарсылық жоқ. Осылайша тек қана адамды соңғы сапарға  атандырудың өзінде қаншама ала-құлалық пайда болды. Басқасын былай қоялық. Халық олардан рухани қажеттілігін ала алмайды. Осыдан бірнеше жыл бұрын мешіттерде деструктивті ағымдарға тән уағыздар тіпті көп айтылып кетті. Әсіресе, шірік деген әңгіме. Зияратқа бармау, шелпек  таратпау, Құран бағыштау, Алланың атын жиі еске алудың өзіне қарсылық көрсетті. Дегенмен дін жолындағылардың жоғарыда атылған кемшіліктерден толыққанды арылып болмағаны байқалады. Адами құндылықтарға баулитын түптағанымызға әлі де табанын тірей қоймады.

                             Ұлттық қазығымызға байлану керек

Махсат АЛПЫСБЕС, тарих ғылымдарының докторы:

– Әдетте, елгезек балаға «мұғалім бол» деп бата беріп жатады. Бұл кешегі кеңес заманында жиі айтылатын. Қазір ондай бата беретін адамдар да қалған жоқ. Бүгінгінің үлкендері бата берудің жолынан қалып барады. Бұл қазақтың «молда бол» деген тілегінен шыққан. «Молда бол» деген батаның өзі нені білдіреді? Молда деген – оқымысты, білімдар адам. Демек, балаға да сондай оқымысты, білімді бол деген тілектен шыққан. Ендеше молданың ең бірінші сипаты – білімдар болуы керек. Халықтың алдында жүретін, үнемі назарында ұстайтын тұлғаның бойында зиялылық, әдептілік, парасаттылық болуы тиіс. Ендеше молда қоғамдағы өзінің әлеуметтік қызметіне орай өзінің әлеумет алдындағы абырой-беделін біліп лайықты болуы тиіс. Молдаларды абыройдан жұрдай ететін нәрсе – ол саясатқа арласуы. Молдалар саясатқа араласайын деп араласпайды ғой. Оларды әкімшіліктер, билік өкілдері амалсыз араластыратын сияқты. Әлеуметтік желілерде айтылып жатқан нәрсе, жұма намаздарындағы уағыздың тақырыбын әкімшілік, яғни ішкі саясат басқармасы ұсынады деп айтып жатады. Бұл намазхан қауымның теріс пікірін қалыптастырады. Дін мемлекеттің ішкі шаруасына, саясатына, саяси шешімдеріне араласпау керек деген шешім бар. Молдалардың ішінде өзі молда бола тұрып теріс діни ағымның жетегінде кеткендері болатын болса,  бұл мәселе мүфтият тарапынан қатаң бақылануы керек. Қоғам тарапынан мүфтият ішінде де теріс діни ағымдардың ілімдерінің өкілдерімен байланысы бар деген пікір қалыптасатын болса, бұл молдалардың беделін  арттырмайды. Өйткені қазіргі қоғамда діннің халықты қараңғы соқыр діни сенімге шақыратын тұстары өте алаңдатып отыр. Мүфтияттың сайттарына  имамдардың өздерін ұстауы туралы нұсқаулықтарын көреміз, бұл да –  олардың жағымды имиджін қалыптастырудағы құптарлық нәрсе. Ендігі мәселе – дін-насихат амалдарының халыққа ұнамды болу мәселесі. Ол қандай деген кезде біріншіден, дін насихаты исламдық тұрғыда біздің ұлттық құндылықтардан, ұлттық таным-тұрғысынан ажырап жатпауы керек. Қазақтың дін хикметтерін айтқан тұлғалары тарихта өткен Жүсіп Баласағұни,  әл-Фараби, Ясауи, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр Жүсіп, Ыбырай Алтынсарин, Нұржан Наушабаев жыраулардың мұрасы негізінде дін насихаттары құрылуы керек. Өйткені біздің қазақ ортасына дін уағыздарымен бөтен  мәдениеттің ықпалы тым күшеймеуі тиіс. Қоғамда арабтық мәдениеттің насихатталуына наразылық қалыптасып келеді. Ол халықтың ұлттық болмысына теріс әсер тигізеді ме деген қауіпті ескеру керек сияқты. Дін насихатын қазақ мәдениеті, әдебиеті, ұлттық құндылықтар тұрғысынан көп ескерілетін болса, сол беделін көтереді. Медреселерде, болашақ дін мамандарын оқытқан кезде бағдарламаларында қазақ әдебиеті, түркі әдебиеті, көне түркі тарихы, қазақ тарихы сияқты пәндердің оқытылуына оның пәндік мазмұны өте сапалы болуына мән беру керек.