«Фзули, Шәмси, Сәйхали,
Науаи, Сағди, Фирдауси,
Хожа Хафиз – бу һәммәси
Мәдәт бер я шағири фәрияд» деп шәкірт Абай айтқан иран әдебиетінің шоқ жұлдыздарының қатарында Сағди – Саади Ширази мұралары қазақ оқырмандарына жақсы таныс. Қазақтың танымал ақыны Жұмекен Нәжімеденовтің аудармасы бертінде баспа бетін көрсе, барша адамзатқа ортақ құндылықтары дәріптелген еңбекті Алтын Орда дәуірінің көрнекті ақыны Сайф Сараи түркіше сөйлеткен еді.
Сәуірдің жиырма бірі күні Kүн (Иран) күнтізбесі бойынша Саади Ширазиді ұлықтау күні болып табылады. Иранның ұлы ақыны Саади Ширазидің өмірі мен шығармашылығы туралы мақаланы ирандық танымал ақындарды сүйетін оқырмандар назарына ұсынамыз.
Жетінші ғасырдың ұлы ақыны Мушарраф ад-Дин Мослех ибн Абдулла Ширази «Саади» деген атпен белгілі. Бұл ұлы ирандық ақынның «сөз шебері» / «сөз патшасы» және «шейх Аджал» деп аталатын басқа лақап аттары да бар. Сөз шеберін (Саадиді) осынау әдемі есімімен және атағымен танимыз, себебі оның сөз шеберлігі, ақыл-кеңесі мен хикметі әрбір оқырманды өзінің терең мағыналы сөздерімен таң қалдырады. Ол Ширазда дүниеге келген, кесенесі де Ширазда орналасқан. Жыл сайын Иран мен әлемнің түкпір-түкпірінен Иран мен парсы әдебиетінде кызығушылар сол жерге барып, оның әсем кесенесін тамашалайды. Саади саяхатты жақсы көргендіктен, оның дүниетанымы ерекше болды. Оның ең танымал туындыларының бірі Гүлстан – Бустан. Сөзі құдіретті бұл ақынның сөзінің әдемілігі мен тереңдігі соншалық, Гүлстан өлеңдерінде ол былай деп жырлайды:
به چه کار آیدت ز گل طبقی از گلستان من ببر ورقی
گل همین پنج و شش باشد وین گلستان همیشه خوش باشد
Бе че кор оядәт зе голе табақи Әз Голестон-е мән бебәр вәрәқи
Гол хамин пәндж у шиш бошәд Вин Голестон һәмише хуш бошәд
Гүлстанда жеті нәрсеге сілтеме жасайды, олардың барлығы дана, құдайды білетін, халық сүйгіш адамдар үшін өмірдегі қазына болып табылады.
باب اول در سیرت پادشاهان باب دوم در اخلاق درویشان
باب سوم در فضیلت قناعت باب چهارم در فواید خاموشی
باب پنجم در عشق و جوانی باب ششم در ضعف و پیری
باب هفتم در تاثیر تربیت و باب هشتم در مورد آداب صحبت می باشد.
Боб-е әввәл дәр шейрәт подешохон
Боб-е доввом дәр әхлоқ дәрвишон
Боб-е севвом дәр фәзиләте ғеноәт
Боб-е чохором дәр фәвойед хомуши
Боб-е пәнджом дәр ешқ у джәвони
Бобе-е шишом дәр вәзиәт у пири
Бобе хафтом дар тәсире тәрбиәт
Вә бобе хаштом дәр муреде одоб сохбат ми бошәд.
Саaдидің кейбір хикаяларында тақырып әзілмен астасқан. Ал басқаларында ол өзінің құдіретті сөздерімен оқиғаның жаман кейіпкерлерін «ұрып-соғып», сол жүректен шыққан үзінді мен оқиғаның қалаған нәтижесін көркемдікпен оқырманға жеткізеді. Себебі , үшінші тараудағы қанағатшылдық қасиеті жайында жазылған хикаялардың бірінде екі ханзаданың Мысырда болғаны, бірі байлық пен лауазым жинауға мүдделі болса, екіншісі ғылым үйренуге ұмтылғаны баяндалады. Арада жылдар өтіп, екеуі кездесіп, лауазым мен байлықты жақсы көретін бірі Мысырға қадірлі болып, екіншісін көргенде, дүние байлығы жоқ, ғалым болып кеткенін көргендн оған бұрылып, былай деп сұрайды: « Сіз әлі ғылым іздейсіз бе?
Ол да былай деп жауап берді:
من آن مورم که در پایم بمالند نه زنبورم که از دستم بنالند
کجا خود شکر این نعمت گزارم ؟ که زور مردم آزاری ندارم .
Мән он мурәм ке дәр пойәм бемоләнд Нә зәнбурәм ке әз дәстәм беноләнәд
Коджо худ-е шекәр-е ин немәт гозорам? Ке зур-е мәрдом озори нәдорәм.
Саади Ширазидің «Бустан» атты тағы бір әдемі кітабы бар екені бәріне мәлім және әдебиет сүйер қауым оны Гүлстан сияқты ұнатады. Бустан 10 тараудан тұрады, онда тәрбиесінің әсері туралы жетінші тарауда былай делінген:
ندهد هوشمند روشن رای به فرو مایه کارهای خطیر
بوریا باف اگر چه بافندست نبرندش به کارگاه حریر
Нәдәхәд хушмәнд рушән рәи Бе фору мойе корхойе хәтир
Бурио боф әгәр че бофәнәдәст Нәбәрнәдәш бе коргох хәрир
Бұл өлең жолдарының әдемі өзгерісі – дана, парасатты адам үлкен істерді рухани төмен адамдарға қалдырмайды және ол жұмысты біліктіге тапсыру керектігін әрқашан білуі керек дейді.
Гүлстанның, Бустанның барлық әдемі өлеңдерін, хикаяларын, лирикалық өлеңдері мен уағыздарын қамтитын Садидің еңбектері ғалым Хаж Хосейн Аға Мәлек мырзаның кітапханасында, олар шамамен VIII ғасырдың ортасында жазылған .
Сөз соңында айтарым, Сaадидің шығармаларын оқу кез келген білімді, әдебиет сүйер қауымға ұсынылады, өйткені ол оқырманды сөзімен өзіне баурап алатын тәтті өлең жолдарына толы:
آواز خوش از کام و دهان و لب شیرین
گر نغمه کند ، ور نکند ، دل بفریبد
ورپرده ی عشاق و خراسان و حجاز است
از حنجره ی مطرب مکروه نزیبد.
خداوند یار و یاورتان
Гәр нәғме конад, вәр нәконәд, дел бефәрид
Вәр пәрде –йе ешқ у хорошон у хеджоз әст
Әз хеджәре-йе мәтрәб мәкруһ нәзибәд
Ходовәнд йор вә йовәретон
Али Акбар Талеби Матин,
Иран Ислам Республикасының Қазақстан Республикасындағы
елшілігінің мәдени істер жөніндегі кеңесшісі
