Парсы дереккөздеріндегі Қожа Ахмет Ясауи мен Ясауия тариқатына қатысты деректер

Орта Азиялық сопылық мектептер тарихы, тағдыры және бүгінгі ахуалы қашанда ғалымдардың қызығушылығын өзіне аударып келген. Бұл орайда көптеген іргелі зерттеу жұмыстары жасалған. Сол зерттеу жұмыстарының өзін бірнеше топқа бөлуге болады. Бірінші топқа шетел ғалымдарының зерттеулерін, екінші топқа Кеңес одағы ғалымдары мен ТМД ғалымдарының зерттеулерін, ал үшінші топқа отандық ғалымдардың зерттеулерін жатады. Әр топтың зерттеулері өзінше құнды және ерекше. Бұл мақалада қайсы топтың зерттеуі мықты әрі маңызды деген сұраққа жауап іздемейміз. Орталық Азия сопылық мектептерінің ішіндегі ең көнесі Йасауийа сопылық мектебінің бүкіл қыры мен сыры ашылды ма және осы тариқаттың өкілдеріне қатысты түрік және парсы тілдеріндегі қолжазбалар Йасауийа тариқаты туралы қандай сыр шертеді деген сауалдарға жауап іздейміз. Әсіресе, парсы дереккөздеріндегі, яғни агиографиялық шығармалардағы Қожа Ахмет Йасауи мен Йасауийа тариқаты туралы деректерді саралап, салыстырмалы зерттеу жүргіземіз. Бұл тақырыпты осы уақытқа дейін бірқатар отандық және шетелдік ғалымдар зерттеп жүр. Оның ішінде Индиана университетінің профессоры Девин ДеУистің атын атап көрсету қажет.

Орталық Азия сопылық мектептерінің ішіндегі тамырын тереңге жіберген әрі танымал тариқат – Йасауийа тариқаты екені белгілі. Бұл тариқаттың аты Қожа Ахмет Йасауидің (562/1166-7 дүние салған) атымен тікелей байланысты. Дәлірек айтқанда, Йасауийа тариқаты Йасы жері мен Йасы шахарының атын дүйім жұртқа танымал еткен Қожа Ахмет Йасауи есімімен тығыз байланысты.

Қожа Ахмет Йасауидің мұрасын зерттегенде бірден «Диуани хикмет» шығармасының аты аталады. Осы күнге дейінгі көптеген зерттеу жұмыстарында осындай бір дәстүрді байқаймыз. Бірақ, Қожа Ахмет Йасауидің мұрасы тек қана «Диуани хикмет» емес, ғұламаның артынан ерген көптеген шәкірттері (халифалары), яғни Йасауийа тариқатының белді өкілдері жазып қалдырған еңбектер де Қожа Ахмет Йасауи ілімімен тығыз байланысты. Қожа Ахмет Йасауи мұрасы оның халифаларының (мүридтерінің) мұрасымен ұштасып жатыр. Сондай-ақ Қожа Ахмет Йасауидің ілімі оның шәкірттерінің жанашырлығымен ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келеді.

Көптеген түріктілдес авторлар, олардың ішінде Фуад Көпрулу, Кемал Ераслан және отандық зерттеушілер Қожа Ахмет Йасауидің өмірі мен мұрасын зерттегенде негізінен «Диуани хикмет» шығармасына жүгінеді. Көптеген зерттеушілер қалыптасқан дәстүр бойынша К.Ераслан мен Ф.Көпрулудың зерттеулеріне сілтеме жасай отырып өз пікірлерін ұсынады. Осы ретте Йасауи мұрасы тек «Диуани хикмет» қана ма деген сауал туындайды. Оның үстіне «Диуани хикмет» шығармасы соңғы ғасырларда бірнеше қайтара көшіріліп, литографиялардан жарық көргені баршаға белгілі. Әлемнің түрлі кітапхана қорларында сақталған «Диуани хикмет» шығармасының лексикасы да әртүрлі. Бірінде араб-парсы сөздері көбірек кездессе, енді бірінде азырақ. Хикметтер саны да әр тізімде әртүрлі. «Диуани хикмет» шығармасының XII-XIII ғасырлардың туындысы екендігін және шығарманың тілі мен ішіндегі мәліметтеріне талдау жасалған жұмыстар да кездеседі. «Диуани хикмет» шығармасының тіліне арналған көлемді мақаланың авторы А.К.Боровков хикметтердің авторы жалғыз Қожа Ахмет Йасауи екендігіне күмән келтірген [1, 246-250 б.]. Шын мәнінде танымал авторлардың екбектері ғасырдан ғасырға қайта көшірілмей жетуі сирек кездеседі. Сондықтан әр ғасырда қайта көшірілген шығарманың лексикасының өзгеруі мүмкін. Оның үстіне А.К. Боровков тек бір ғана нұсқаға сүйеніп зерттеу жүргізгенін айта кету қажет. Ал бүгінгі таңда Қожа Ахмет Йасауидің «Диуани хикмет» шығармасының көптеген нұсқалары табылып, жарық көруде. Алайда, әлі күнге дейін «Диуани хикмет» шығармасына толық текстологиялық жұмыс жасалынбағандықтан хикметтердің жалғыз авторы Қожа Ахмет Йасауи немесе қаншасы шәкірттерінің хикметтері екендігі әлі толық анықталған жоқ.

Негізгі мақсатымыз «Диуани хикмет» шығармасының тілін зерттеу емес, бәлкім хикметтерде кездесетін мәліметтермен қатар осы Йасауи тариқатына қатысты деректерді басқа да деректермен салыстыра отырып, талдау жасау. Біріншіден, Қожа Ахмет Йасауи шығармасында кездесетін ұстазым деп атап көрсеткен Арыстан баб пен басқа да Йасауия тариқатының танымал өкілдеріне қатысты мәліметтерді талдау. Олардың ішінде Шихабуддин Сухраварди де бар. Арыстан бабтың аты хикметтерде де, бізге жеткен аңыздарда да көптеп кездеседі. Арыстан бабтың Қожа Ахмет Йасауидің өмірінен үлкен орын алғандығы анық. Осы орайда Қожа Ахмет Йасауидің өмірі мен тариқатына қатысты парсы тіліндегі агиогарфиялық шығармаларда қандай деректер кездеседі. Енді осы тақырыпқа ауысайық.

Қожа Ахмет Йасауидің өмірі мен тариқаты туралы бірнеше парсы тілінде жазылған дереккөздер бар:

1. Хусамуддин әс-Сығнақидың «Манақиб-и Ахмет Йасави» атты қысқа рисаласы. Хусамуддин Хусейн ибн Әли әс-Сығнақи (711/1311 дүние салған). XIV ғасырға жататын бұл рисаланың бүгінгі күнге дейін бір ғана нұсқасы белгілі болып келген. Ол Ташкенттегі Әбурайхан Бируни атындағы шығыстану институтының кітапханасында сақталған нұсқасы. «Манақибтың» бірнеше түрік тіліне аударылған нұсқалары да бар [2, 73 б.]. Жақында ғана ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек қорынан тағы бір «Манақиб-и Ахмет Йасауи» бар екендігі анықталды. Бір қызығы осы күнге дейін зерттеушілерге белгісіз болып келген бұл «Манақиб-и Ахмет Йасави» Вайиз Кашифидің «Рашахат» шығармасының соңына жазылған. Бұған дейін ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек қорында сақталған парсы тіліндегі қолжазбалардың каталогы жарық көрген. Бірақ каталогты құрастырушылар «Рашахат» шығармасының соңындағы қысқа трактат туралы мәлімет бермеген [3, 101 б.]. Шамасы байқамаған болса керек. Рашахаттың қолжазбасы 1246/1841 жылы Ұратөбеде қайта көшірілген, ортаазиялық насталиқ хатымен жазылған. «Рашахат» шығармасы Нақшбандийа тариқатының белді өкілдерінің өмірбаяны мен осы тариқаттың жолына арналған шығарма. Осындай шығарманың соңында «Манақиб-и Ахмет Йасауи» рисаласының бірге жүруі көп жайды аңғартады.
2. Әбд әр-Рахман Жәмидің (1414-1496) «Нафахат әл-унс мин хазрат-и құдс» шығармасы. Бұл шығарма 1476-1478 жылдар аралығында жазылған. Ақын әрі ғұлама Әбдрахман Жәми бұл еңбегінде 600 сопының биографиясын қамтыған. Соның ішінде Қожа Жүсіп Хамадани және оның өмірбаяны кездеседі. Жүсіп Хамадани туралы баяндағанда оның төрт шәкірті (халифасы) туралы мәлімет берілген яғни, Жүсіп Хамаданидың төрт шәкіртінің үшіншісі Қожа Ахмет Йасауи екендігі деп атап көрсетілген [4, 382 б.].
3. Фахриддин Әли Ибн әл-Хусайн Вайиз Кашифидің (939/1532-33 дүние салған) «Рашахат айн әл-хайат» шығармасы. Бұл шығарма 909/1504 жылы жазылған. Шығармада Қожа Ахрардың өмірімен бірге көптеген сопылардың өмірбаяны баяндалады. Атап айтқанда, Қожа Ахмет Йасауи мен оның халифалары және негізінен Нақшбандийа тариқатының өкілдері туралы мәліметтер қамтылған.
4. Мұхаммад Әлим ас-Сиддик әл-Әлавидің (Әлим-шейх Әзизан деген атпен танылған 972/1564) «Ламахат мин нафахат ал-құдс» еңбегі. Бұл шығарма 1035/1625-26 жылдары жазылған және Аштарханидтер билеушісі Имамкули-ханға арналған (Имамқули-хан 1582-1644, Жанидтер әулетінен шыққан Бұхара хандығының үшінші ханы, 1611-1644-жылдар аралығында билік құрған). «Ламахат» шығармасы Йасауийа тариқатының өкілінің қолымен жазылған бірден бір құнды шығарма. Әлим-шейх Әзизанның Йасауийа тариқатының белді өкілі, Қожа Ахмет Йасауидің шәкірті Мұхаммад Сопы Данышпандтың тікелей ұрпағы екендігі белгілі [5, 205 б.].
5. Әли Әкбар Хусейни Ардестанидің «Маджма әл-аулйиа» шығармасы. Бұл шығарманың авторы туралы пікір екіге жарылады. Негізгі авторы – Бадраддин Сирхинди (XVII). Бадраддин Сирхинди танымал үнді теологы. Ол шейх Ахмад Сирхиндидің (1564-1624) шәкірті болған. Тегі Әбу Бәкрден тарайтын Бадраддин Сирхинди өзі сопы, аудармашы және ұстазының өміржолына арналған еңбектің авторы. «Маджма әл-аулйиа» шығармасына барлығы 1500 сопының өмірбаяны енген және он екі бабтан тұрады. Соның ішіндегі жетінші бабы «Түрік және қожа сопылары» деп аталады. Осы бабта Қожа Ахмет Йасауи мен оның халифалары туралы біршама мәлімет кездеседі. Шығарма 1043/1633-34 жылдары жазылған және моғол императоры Шах Жаханға (1037-68/1628-58) арналған. Айта кетер жай аталмыш шығарманың көшірмесі 2013-жылы «Халық – тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламасы аясында Үндістанның Рампур қаласындағы Раза кітапханасынан әкелінген [6, 236 б.].

Жоғарыда атап көрсеткен Қожа Ахмет Йасауидің өмірбаяны мен Йасауийа тариқаты туралы деректер кездесетін агиографиялық шығармаларды үш топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа – XIV ғасырға жататын Хусамуддин әс-Сығнақидың «Манақиб-и Ахмет Йасауи» шығармасы, екіншісіне XV-XVI ғасырларға жататын Әбдрахман Жәмидің «Нафахат әл-унс мин хазрат-и кудс» және Фахриддин Әли Ибн аль-Хусайн Вайиз Кашифидің «Рашахат айн әл-хайат» шығармалары, үшінші топқа XVII ғасырға жататын Әлим-шейх Әзизанның «Ламахат мин нафахат ал-құдс» және Әли Әкбар Хусейни Ардестанидің «Маджма әл-аулйиа» шығармалары жатады.

Енді осы үш топқа бөлген дереккөздерді бір-бірімен салыстыра отырып талдап, ішіндегі қызықты мәліметтерге арнайы тоқталатын боламыз.

«Манақиб-и Ахмет Йасауи»

Бірінші топқа жататын және парсы тіліндегі көнерек дереккөз болып саналатын «Манақиб-и Ахмет Йасауи» рисаласындағы деректер көбірек аңызға жақын болып келеді. Бір қызығы «Манақибта» Диуани хикметте аты аталатын Қожа Ахмет Йасауидің ұстазы Арыстан баб туралы ешбір мәлімет кездеспейді. Сондай-ақ шәкірттері туралы мәліметтер де кейінгі ғасырларда жазылған деректермен сәйкеспейді. «Манақибта» Ахмет Йасауидің кәміл пір дәрежесіне жеткен төрт шәкірті болғаны және осы төрт шәкіртімен бірге Ғуждеванда Қағбаны тәуәп еткені жазылған. Сонымен қатар, кемелдікке жету жолында Шейх Шахабуддин ас-Сухравардидің ілімін (1155-1191), ал захири және батини (сыртқы және ғайып) ілімді Имам Фахруддин ар-Разиден (1149-1209) қабылдады деп жазылған [7, 319-320 a,b]. Егер, Қожа Ахмет Йасауи 1166-67 жылы дүние салған болса, онда 21 жастағы ас-Сухравардиден, және 17 жастағы Фахруддин Разиден құпия ілімді үйренген болып шығады. Бұл жерде жыл жағынан да басқа тұрғыдан да үйлеспейтін мәселеге тап боламыз. Қожа Ахмет Йасауидің өмірбаянын зерттеген ғалымдардың бәрі де бірауыздан ғұламаның жас кезінде Бұхараға барып білім алғанын, сосын Түркістан аймағына қайтып оралғанын жазады. Ал, Манақибтағы дерекке сүйенсек егде тартқан Йасауидың жас жігіттерден құпия ғылымды үйренгеніне куә боламыз. Шамасы Хусамуддин ас-Сығнақидың өзі өмір сүрген кезде (шамамен 630/1233 жылы дүниеге келген) ас-Сухраварди мен Имам Фахруддин ар-Разидің шәкірттері көбейіп, осы екі ұстаздың шәкірті болу үлкен мәртебеге айналғанғымен байланысты деп ойлаймыз. Сондықтан Хусамуддин ас-Сығнақи «Манақиб-и Ахмет Йасауиді» жазғанда осы екі ғұламаның шәкірті етіп жазу арқылы Қожа Ахмет Йасауидің мәртебесін арттырып көретуді көздеген деп есептейміз. Бұл тек «Манақиб» жазба дереккөзінде кездесетін мәліметтерге қатысты түйген ой. Бірқатар зерттеушілер парсытілдес авторлардың Қожа Ахмет Йасауиге қатысты мәліметтерді әдейі бұрмалап, көбінесе Нақшбандийа тариқатының көлеңкесінде қалдыруды көздегенін жазады [8, 219-225 б.]. Бұл көзқарас та шындыққа жанасады. «Манақибта» Қожа Ахмет Йасауи ылғи да Әбдіхалық Ғуждеванидің тасасында жүреді және Ғуждеванидің шәкірттері Йасауидің шәкірттерінің алдын орап кетіп отырады. Тіпті екі пірдің бір-бірімен тартысы да сипатталады. Ол туралы мынадай әңгіме бандалады: «Бірде Қожа Ахмет Йасауи Қағбаға бару үшін жолға шығады. Жолда бізге Қағбаны алып келетін адам болса ғой деп ойлайды. Қожа Әбдіхалық өзінің шәкірті Қожа Арифке осы жерге Ахмет Йасауи келе жатыр. Алдынан шығып күтіп ал деп тапсырады. Қожа Ариф барып Ахмет Йасауидің алып келеді. Қожа Әбдіхалық Ғуждевани 400 түйе мен 400 сиырды құрбандыққа шалып, қонақасын береді және Қағбаны Ғұждеванға алып келеді. Таңертең Қожа Ахмет Йасауи барлық түрік машайықтарымен Қағбаны тәуәп етеді. Содан Қожа Ахмет Йасауи Әбдіхалық Ғуждеваниден жан алғыш мүритініз бар екен, соны көрейік дейді. Әбдіхалық Ғуждевани Қожа Арифті көрсетеді. Қожа Ариф адамдардың әлде аттарының жанын алайын ба деп сұрайды екен. Аттарының дегенді естіген соң қолын сілтеп қалғанда бір сәтте 400 аттың мойнынан қан саулайды. Мұны көргенде бәрі де шынында да жан алғыш екен деседі».

Бұл әңгімеден түсінгеніміз екі ұстаздың арасындағы ғайып ілімін меңгеру жағынан бір-бірімен жарысқандығын және осы жарыста Әбдіхалық Ғуждеванидің жеңіп шыққандығын көреміз. Әбдіхалық Ғуждевани Нақшбандийа тариқатының негізін қалаушысы ретінде Қожа Ахмет Йасауиден білімі мен кереметі жағынан жоғары тұрғандығын осы рисаланың авторы ашып көрсетуге тырысады. Демек, Хусамуддин ас-Сығнақидың өзі де осы Нақшбандийа тариқатына іш бұрған деген ой келеді. Екіншіден, Манақибта Қожа Ахмет Йасауидің 400 құстары, аңға салатын иттері мен аңдары болғандығы жазылған. Әрине, бұл сөздерді тура мағынасында қабылдасақ қателесеріміз анық. Ас-Сығнақидың жұмбақтап айтып отырғаны құстай ұша алатын 400 шәкірті, тазының жылдамдығымен жарыса алатын 400 шәкірті және 400 аты дегені төзімді, ұзақ шабысқа жарайтын тұлпардайын жүйрік шәкірттері болғандығын аңғартады. Ең соңында Қожа Ахмет Йасауидің пірі Шейх Шахабуддин Сухравардиді көргендігін және оның: «Уа Түркістан пірі! Тура қазір ғылымның басы мен ақырының құпиясы маған ашылды дегенін жазады. Осыны естіген Қожа Ахмет «аһ!» ұрады, түсінде өлген ұлы Ибраһимді көреді. Осындай дәрежеге елден жапа шеккеннен жеттім, елдің жапасын көп шектім. Жүз жылдай маған тас лақтырды ал мен сабыр еттім. Сабыр еткен жеңіске жетеді деп «Манақиб» аяқталады. Бұдан түсінетініміз ұзақ жылдар Йасауидің жапа шеккенін, бірақ сабыр еткенін, ақыр соңында (құпия) ғылымның басы мен ақырының құпиясын ақшанын түсінеміз. Әрине, Қожа Ахмет Йасауидің пірі ас-Сухраварди болған деп көрсету сол кездегі ортаның ықпалы екендігін жоғарыда айтып өттік. Бірақ автордың құпиялап жеткізген ойларынан бір бүйрегінің Қожа Ахмет Йасауиге, ал бір бүйрегінің Қожа Әбдіхалық Ғуждеваниге бұрғандығын байқаймыз. Қорыта келе, «Манақибтың» авторы Қожа Ахмет Йасауи туралы өзі өмір сүрген ортадағы ел аузында жүрген деректерді жазбаша түрде жеткізуді көздеген деген қорытындыға келеміз.

Уақыт өте келе Қожа Ахмет Йасауидің басына үлкен кесене тұрғызылады. Халықтың Йасауи іліміне деген қызығушылығы артпаса, кемімейді. Сондықтан Қожа Ахмет Йасауи мен оның тариқаты туралы басқа да парсытілдес авторлар жазып қалдырған. Соның бірі XV ғасырдың туындысы Әбд әр-Рахман Жәмидің «Нафахат әл-унс мин хазрат-и кудс» шығармасы. Бұл шығармада көптеген сопылардың өмірбаяны берілген. Алайда, Қожа Ахмет Йасауи туралы мәлімет өте аз. Бар болғаны Қожа Ахмет Йасауидің Қожа Йусуф Хамаданидың үшінші халифасы болғандығы және Бұхарадан Түркістан аймағына кетіп халифалығын Қожа Әбдіхалық Ғуждеваниге өзінің шәкірттерімен бірге тапсырып кеткендігі туралы мәлімет [9, 382 б.]. Әбдірахман Жәмидің өзі Нақшбандийа тариқатының өкілі болғандықтан шамасы Йасауийа тариқаты туралы көбірек мәлімет беруді көздемегенге ұқсайды. Бірақ, Жәмидің мәліметі Қожа Ахмет Йасауидің өз еркімен шәкірттерін және ұстазынан жеткен халифалықты тастап, жаңаша соқпақпен жүруге бел шешкенін көрсетеді.

«Рашахат айн әл-хайат»

Екінші топқа XVI ғасырда жазылған Фахриддин Әли Ибн әл-Хусайн Вайиз Кашифидің «Рашахат айн әл-хайат» шығармасы жатады. Бұл еңбек те жоғарыда атап көрсеткеніміздей Нақшбандийа тариқатына арналған. Бірақ шығарманың басында Қожа Жүсіп Хамадани мен оның төрт халифасы туралы айта келе үшінші халифасы Қожа Ахмет Йасауи туралы қысқаша мәлімет берілген. «Рашахат» шығармасында да Қожа Ахмет Йасауи өзінің халифалығын ғайыптан белгі келіп өз еркімен Қожа Әбдіхалық Ғуждеваниге тапсырып, өзі Түркістан аймағындағы Йасы қаласына кетеді. Йасы шахары танымал және әдемі қала болған деп жазылған. Одан да маңызды мәлімет Арыстан бабқа қатысты. Арыстан бабтың Қожа Ахмет Йасауиді бала күнінен тәрбиелегенін, бірақ Арыстан баб дүние салған соң ұстазының тапсыруымен Бұхараға оқуға кеткені жазылған. Сондай-ақ, «Рашахат» дерегі бойынша Арыстан бабтың үлкен ұлы Мансұр ата Қожа Ахмет Йасауидің бірінші халифасы атанады. Мансұр атаның ұлы Әбдімәлік қожа әкесі Мансұр ата дүние салған соң оның орнына халифа болады. Ал Тәж қожа болса, осы Әбдімәліктің ұлы және Зеңгі атаның әкесі. Тәж қожа білім мен ғылымды өз әкесінен үйренеді. Енді, басты назар аударатын дүниелерге тоқталайық. Біріншіден, «Манақибта» аты аталмаған Арыстан баб туралы деректі «Рашахаттан» кездестіреміз. Екіншіден, Арыстан бабтың үлкен (!) ұлы Мансұр ата мен оның ұлы Әбдімәлік қожа, оның ұлы Тәж қожа және оның ұлы Зенгі ата (көбінесе Зеңгі баба) туралы қысқаша болса да деректер кездеседі. Арыстан бабтың ұрпақтары мен сол ұрпақтары арқылы тараған Йасауийа тариқатының өкілдері таблица түрінде төмендегідей. (таб. №1).

«Рашахат» шығармасы мен басқа да дереккөздерде Қожа Ахмет Йасауидің ұстаздары туралы деректер төмендегідей. Арыстан баб (жеті жасқа дейінгі ұстазы), Қожа Жүсіп Хамадани (жеті жастан кейінгі ұстазы). Қожа Жүсіп Хамаданидің халифалары: 1.Қожа Абдуллах Баррақи, 2. Қожа Хасан Андақи, 3. Қожа Ахмет Йасауи, 3.Қожа Әбдіхалық Ғуждевани.

«Рашахат» шығармасындағы Қожа Ахмет Йасауидің шәкірттері туралы парсы тіліндегі жазба деректер сүйенсек оның төрт халифасы болған. Олар «Рашахат» шығармасының әртүрлі нұсқаларында әртүрлі болып келеді. Біз осы мәселені анықтау мақсатында ҚР Ұлттық кітапханасының сирек қорында сақталған «Рашахат» шығармасының қолжазбасын қарап шықтық. Шифры 316 қолжазбадағы мәлімет бойынша Йасауидың төрт халифасы болған. Олар: Мансұр ата, Саййид ата, Сүлеймен ата және Хәкім ата.

Көріп тұрғанымыздай Сүлеймен Бақырғани мен оның лақаб аты екі адам болып жеке-жеке көрсетілген. Шын мәнінде Сүлеймен ата мен Хәкім ата бір адам екені көпшілікке белгілі. Алайда, ортағасырлық парсытілдес авторлар Сүлеймен Бақырғанидың «Хәкім» деген лақаб атын шатастырып екі адам етіп жазып көрсеткен [10, 17а-18 б.]. Дегенмен, бұл қателік «Рашахат» авторының қателігі емес, қайта көшіру кезінде кеткен қателік секілді. Оған дәлел «Рашахат» шығармасының түрлі нұсқалары сақталған. Соның бірі Лакхнаудағы литографиядан жарық көрген нұсқасы. Литографияға дайындалатын мәтін алдымен қолжазба түрінде көшіріліп, содан соң булау тәсілімен тасқа басылып жарық көретіні белгілі. Яғни, литографиядан жарық көретін кітаптың өзі танымал қолжазбадан көшіріліп дайындалады. Сондай бір литографиялық әдіспен жарық көрген «Рашахат» шығармасының бір данасы ҚР Ұлттық кітапханасының Сирек қорында сақталған [11, 55-56 б.]. Бұл «Рашахат» шығармасында Қожа Ахмет Йасауидің шәкірттерінің тәртібі былай көрсеткен: Мансұр ата, Саййид ата, Суфи Мұхаммад Данышпанд және Хәкім ата. Хәкім ата туралы берілген мәліметте оның өз аты Сүлеймен екендігі атап көрсетілген. Қожа Ахмет Йасауидің өзі Сүлейменнің ақылдығына таң қалып «хакім» екенсің деген сөзінен соң Хәкім ата атанып кеткендігі туралы да жазылған. Хәкім ата түрік машайықтарының ішінен шыққан танымал сопы. «Хәр ким курсанг хизр бил, хәр тун курсанг қадр бил» деген сөз Хакім атадан қалған деп жазылған. Сондай-ақ ол Хорезм уалайатында өмір сүрген және Ақ қорған, яғни «Ақ қала» деген жерде жерленген.

Рашахаттың Лакхнауда жарық көрген нұсқасы бойынша Қожа Ахмет Йасауидің халифалары төмендегідей: Мансұр ата, Саййид ата, Суфи Мұхаммад Данышпанд және Хәкім ата (Сүлеймен ата).

Байқағанымыздай «Рашахат» шығармасының нұсқаларының арасында айырмашылықтар кездеседі. Демек, бір нұсқадағы мәліметтің келесі бір нұсқадағы мәліметтен айырмашылығының болуы тек қана қайта көшіру кезінде кеткен қателік емес екендігін байқауға болады. Демек бұдан басқа да себептер бар. Біріншіден, Ташкент, Бұхара, Самарқанд, жалпы Мәуараннахр жерінде қайта көшірілген немесе литографиядан жарық көрген «Рашахат» нұсқаларында Хәкім ата мен Сүлеймен ата екі бөлек адам ретінде таныстырылған. Ал, Үндістанда немесе бақа жерлерде қайта көшірілген немесе литографиядан жарық көрген нұсқаларында Хәкім ата мен Сүлеймен ата бір адам екендігі жазылған. Демек, «Рашахат» шығармасының әу бастағы ең көне тізімінде Хәкім ата мен Сүлеймен ата бір адам етіп жазылған болуы мүмкін. Ал, Ташкент, Бұхара және Самарқанд аймағы Нақшбандийа тариқатының орталығы болғандықтан осы аймақтарда қайта көшірілген «Рашахат» нұсқаларында Сүлеймен Бақырғаниды екі жарып көрсету байқалады. Екіншіден, қазірше қолымызда «Рашахат» шығармасының ең көне тізімі жоқ. Қорытынды пікір айту үшін осы шығарманың ең көне нұсқасын тауып, оның ішіндегі деректі талдау қажет. Қорыта айтқанда, бір ғана XVI ғасырда парсы тілінде жазылған агиографиялық шығармасының шеңберінде деректердің бір-біріне сәйкес келмеуі көп жайды аңғартады және тыңғылықты зерттеуді қажет ететініне көз жеткіземіз.

«Ламахат мин нафахат әл-құдс»

Ендігі кезекте, үшінші топқа жататын, яғни XVII ғасырда жазылған Әлим-шейх Әзизанның «Ламахат мин нафахат әл-құдс» шығармасындағы Йасауийа тариқатына қатысты деректерге тоқталамыз. Бұл еңбектің авторы Мұхаммад Әлим ас-Сыддық әл-Әлави анасы жағынан Йасауийа тариқатының белді өкілі Сопы Мұхаммад Данышпандтан тарайды [12, 618-633 б.]. Сопы Мұхаммад Данышпанд болса, «Рашахат» шығармасында және «Манақиб-и Ахмет Йасауи» шығармасында атап көрсетілгендей Қожа Ахмет Йасауидің төрт халифасының бірі болған. Сонымен қатар, Сопы Сұхаммад Данышпанд туралы мәліметті Қожа Ахмет Йасауидің «Насаб-нама» шежіресінен де кездестіруге болады.

«Ламахат» шығармасы Йасауийа тариқаты мен осы тариқаттың пірі Қожа Ахмет Йасауидің кереметтерін баяндауға арналған. Дегенмен автор арасында «Рашахат» шығармасына сүйеніп отырғандығы байқалады. «Ламахат» шығармасында Қожа Ахмет Йасауидің ұстазы Арыстан баб туралы мәлімет кездеспейді. Бірақ Тәж қожаны Арыстан бабтың ұлы, ал Зеңгі атаны Тәж қожаның ұлы деп көрсеткен. Яғни, Арыстан баб – Тәж қожа – Зеңгі баба. Арыстан бабтың ұлы Мансұр ата мен оның ұлы Әбдімәліктің аты кездеспейді.

«Ламахат» шығармасы бойынша Қожа Ахмет Йасауидің мүриттері үшеу және олар: Хәкім ата, Сопы Данышпанд және Баба Машын.

Көріп тұрғанымыздай әдеттегідей төрт халифа емес үш халифа. Сондай-ақ, Хәкім ата туралы жазғанда, оның ішкі және сыртқы құпия ғылымды игерген үлкен данышпан екендігі баяндалады. Хәкім атаның шариғат туралы отыз мың, тариқат туралы отыз мың және ақиқат туралы отыз мың хикмет жазғанымен бірге Хәкім атаның Сұлтан әл-Арифиннің ең танымал халифасы болғандығы жазылған. Сондай-ақ осы силсиланың, яғни Йасауийа тариқатының жеңісі Хәкім атаның атымен тығыз байланысты деп жазылған. «Ламахат» дерегіне сүйенсек Қожа Ахмет Йасауидің бірінші халифасы Хәкім ата болған және оның осы тариқаттан алатын орны жоғары [13, 42 b]. Ал, хикмет хазуда алдына жан салмағандығын Хәким атаның барлығы 90 мың хикмет жазғандығынан білеміз. Осы жерде «Диуани хикметтің» бәрін Қожа Ахмет Йасауи жазды ма деген сұраққа жауап тапқандай боламыз. Себебі муриті Хәкім атаның хикмет жазуда алдына жан салмағандығына қарап «Диуани хикмет» шығармасындағы біраз хикметтердің авторы Хәкім ата екендігін шамалауға болады.

«Маджма әл-аулйиа»

Үшінші топқа жататын XVII ғасырда жазылған шығарма Әли Әкбар Хусейни Ардестанидің «Маджма әл-аулйиа» еңбегі. Шығарманың негізгі авторы – Бадраддин Сирхинди (XVII) деген мәлімет бар. Бірақ оның еңбегін Әли Әкбар Хусейни Ардестани пайдаланып кетіп, өз атымен қайта көшіріп таратқандығы да айтылады [14]. Бірақ бастысы түрлі тариқат өкілдерінің өмірбаянын жазып қалдыру идеясы XVII ғасырда өзекті болғандығын көрсетеді. Бұл шығармаға барлығы 1500 сопының өмірбаяны енген. Соның ішіндегі жетінші баб «Түрік және қожа машайықтары» деп аталады. Осы бабта Қожа Ахмет Йасауи мен оның халифалары туралы қысқаша мәлімет кездеседі. Бұл шығарманың «Рашахат» шығармасының ізімен жазылғаны байқалады. Айту керек жай «Рашахат» шығармасының өзгеріске ұшыраған нұсқасына сүйенгенін мәтінмен танысқанда анық байқаймыз. «Маджма әл-аулйиа» шығармасының авторы екі түрлі адам екендігі мен қайта көшірген кезде қосылған өзгерістерді ескергенде бұл шығармада анық емес жайлар кездеседі. Бұдан бұрын жазылған шығармалардан басты айырмашылығы түрік және қожа шейхтарының есімін таблица түрінде беріп, соңынан әрқайсысына азды-көпті тоқтап өткен. Бұл шығармада Қожа Ахмет Йасауи әдеттегідей Қожа Жүсіп Хамаданидың ішінші халифасы және өз еркімен халифалықты Қожа Әбдіхалық Ғуждеваниге өсиет етіп Түркістан аймағына қайтып оралған. Ұстазы Арыстан бабтың ишарасымен Бұхараға барып Қожа Жүсіп Хамаданиден дәріс алады. Ал, халифаларына келетін болсақ, Арыстан бабтың үлкен ұлы Мансұр ата, Саййид ата, Сүлеймен ата және Хәкім ата. Сонымен қатар Мансұр атаның ұлы Әбдімәлік қожа мен оның ұлы Тәж қожа, Тәж қожаның ұлы Зенгі баба және Зеңгі бабаның төрт халифасы туралы деректер «Рашахат» шығармасындағы деректермен ұштасып жатыр. Ал, Йасауидың халифаларына қайта оралатын болсақ, тағы да Сүлеймен ата мен Хәкім ата екі бөлек адам ретінде таныстырылған. Білмейтін жұрт Сүлеймен ата мен Хәкім атаны екі бөлек адам деп түсінуі анық. Ал, «Ламахат» шығармасында атап көрсетілген Сопы Мұхаммад Данышпандтың аты кездеспейді. Бұл әрине «Рашахат» авторының қателігі ме әлде толық емес әрі өзгеріске ұшыраған нұсқасына сүйенгендіктен осылай болды ма, оны әлі де анықтау қажет.

Жалпы алғанда жоғарыда таныстырған бес түрлі парсы тіліндегі дереккөздердің барлығына шолу жасадық. Арасында талдау да жасай отырдық. Ендігі кезекте, осы парсы тіліндегі деректерді Қожа Ахмет Йасауи өмірбаянын зерттеудегі ең басты дереккөз – насабнамадағы деректермен салыстыратын боламыз. Бүгінгі күнге жеткен насабнамалар түркі-шағатай және парсы тілдерінде болып келеді. Кейде тіпті аралас тілде жазылғандары да кездеседі. Насабнамаларды тыңғылықты зерттеп жүрген З.Жандарбек және Ә. Муминов шежірелерді үлкен алты топқа бөліп қарастырады. Осы алты топқа жататын Йасауи шежірелерінің соңғы екі тобы парсы тілінде жазылған шежірелер. Насабнамалардағы деректердің бір-біріне қарама қайшы келетін жерлері де бар. Кейбір насабнамада Сопы Мұхаммад Данышпанд туралы ешбір дерек кездеспесе, кейбірінде Баба Машын туралы дерек мүлдем жоқ. Енді бір насабнамада Қожа Ахмет Йасауидің үш кәміл мүриттерінің (Сүлеймен ата, Сопы Данышпанд, Баба Машын) аты аталса, кейбірінде тек Сүлейменнің аты ғана аталады. Бұл жерде анық болу үшін насабнамалардың құрылымы мен тілі туралы да айта кеткен жөн. Насабнамалардың тілі ауыр, жүйесіздік байқалады. Мәліметтер қайталанып отырады және бір-біріне қайшы келеді. Осы саланы ұзақ жылдар зерттеген адам болмаса осы күнге дейін ғылымға белгілі болған Йасауидің шежіресін оқып, ішіндегі мәліметті түсіну қиын. Себебі әр ғасырда қайта көшірілген насабнамалардың тілі ауырлай түскен, мәліметтері шатасып кеткен. Әрине, бұл насабнамалардың Йасауи мен осы тариқаттың тарихын зерттеуде алатын орны орасан зор. Сондықтан осы күнге дейін жарық көрген насабнамаларды парсы тіліндегі агиографиялық шығармалармен салыстыра отырып Қожа Ахмет Йасауи мен Йасауийа тариқатының өкілдері туралы мәліметтерді талдағанда мынадай қысқаша қорытындыға келеміз.

«Ішкі» шығармалар мен «сыртқы» дереккөздер

Қорытындыламай тұрып парсы тіліндегі агиографиялық шығармаларды жазған авторына қарай екі топқа бөлуге болатындығын ескерте кеткеніміз жөн. Біріншісі – Йасауийа тариқатының өз ішінен шыққан өкілдер жазған «ішкі» шығармалар. Екіншісі – Йасауийа тариқатының өкілдері емес авторлар жазған «сыртқы» дереккөздер. Сондықтан Қожа Ахмет Йасауидің өзінен кейін тариқаттың пірі болу кімнің несібесіне бұйырды деген сауалға парсы тіліндегі агиографиялық «ішкі» дереккөзге жататын «Ламахат» бойынша Хәкім ата деген лақаб атпен кең танылған Сүлеймен ата деген жауапты аламыз. Насабнамаларға жүгінсек, онда да осы жауапқа сәйкес келетін жауапты түрік тілінде жазылған Қара аспан редакциясы деп аталатын шежіреден табамыз [15, 229 б.]. Сондай-ақ тағы бір насабнамада Қожа Ахмет Йасауидың үш мүритінің аты аталады. Олар: Сүлеймен ата, Сопы Данышпанд және Баба Машын [15, 137-138 б.]. Ал, «сыртқы» дереккөзге жататын «Рашахат» пен «Маджма әл-аулийа» бойынша Қожа Ахмет Йасауидің бірінші халифасы Арыстан бабтың үлкен ұлы Мансұр ата. Сондай-ақ Йасауийа тариқатының белді өкілдерінің бірқатары осы Арыстан бабтың ұлы Мансұр атадан тараған және олар көптеген сопыларды тәрбиелеген (жоғарыдағы таблицаға назар аударыңыз). Әсіресе, деректерде көрсетілгендей Арыстан бабтан тарайтын Зеңгі бабаның төрт танымал халифалары болған. Зеңгі атаның төртінші халифасы Садр ата өзінен кейін бірқатар танымал шейхтарды тәрбиелеген. Ал, екінші халифасы атанған Саййид ата Исмаил және Ысхақ қожа сынды шейхтарды тәрбиелеген. Ал, Ұзын Хасан ата мен Бадр аталар қанша шейхты тәрбиелегені туралы деректер парсы тіліндегі дереккөздерде кездеспейді.

Сонымен қатар, бірде аты аталатын бірде аты аталмайтын Сопы Мұхаммад Данышпанд туралы насабнамаларда біршама мәліметтер кездеседі. Сафи ад-дин Урунг-қуйлақи насабнамасы бойынша Қожа Ахмет Йасауидің Садр шейх деген бауыры болады. Садр шейхтың екі ұлы болады: Әбдімәлік шейх және Урунг-қойлақи деген лақаб атпен танылған Данышпанд қожа. Ал, Данышпанд қожаның (Сафи) Сайф ад-дин Урунг-қуйлақи деген ұлы болады [15, 74-75 б.]. Осы Сайф ад-дин Урунг-қуйлақидың жазған насабнамасы халық арасына кең тараған шежірелердің бірі болып табылады. Қожа Ахмет Йасауи арғы дүниеге аттанар алдында өзінің орнына бауырының баласы Маулана Сафи ад-дин Урунг-қуйлақиды туыстық жақындығын ескеріп тағайындайды. Демек, төрт халифасының бірі болған Сопы Мұхаммад Данышпанд Йасауидің бауырының ұлы және дүние салған соң, орнын бауырының ұлына тапсырғаны насабнамада көрсетілген. Яғни, Сопы Мұхаммад Данышпанд Қожа Ахмет Йасауидің мүриті, бірақ ұстазынан ұзақ өмір сүрмеген болса керек. Сол себепті ұстазы әрі әкесінің бауыры дүние салғанда оның ұлы «суфраны» қабылдап алған. Мүмкін Сопы Мұхаммад Данышпандтың ұстазынан ұзақ өмір сүрмегендігіне байланысты оның аты бір дереккөзде кездессе, екіншісінде кездеспейді. Бұл бірінші себебі. Негізінен парсы тіліндегі дереккөздерде Сопы Мұхаммад Данышпандтың есімінің кездесе бермеуі Нақшбандийа мен Йасауийа тариқатының арасындағы келіспеушілікке байланысты болуы әбден мүмкін. Йасауийа тариқатын Нақшбандийа тариқаты «суфра» ұстауда атадан балаға немесе туысына тапсыру дәстүрін ұстанғанын сынағаны белгілі. Ал, насабнама деректеріне сүйенсек Сопы Мұхаммад Данышпанд Қожа Ахметтің жақын туысы болып келеді. Осылайша «суфра» туыстық қатысы бар адамдарға беріліп отырған. Бұл әрекетті сынаған Нақшбандийа тариқатының өкілдері Сопы Мұхаммад Данышпандтың атын атамай кетуі мүмкін деген ой туындайды. Нақшбандийа тариқатына бүйрегі бұрған авторлар Сүлеймен ата мен оның лақаб атын жеке адамдар ретінде көрсеткен деген ойды келтірдік. Екіншіден, Йасауиге туыстық қатысы бар шейхтарды да атамай кеткен деген пікір бар. Ендігі кезекте тағы бір сәйкеспейтін дүние Мансұр атаға қатысты. Парсы тілінде жазылған дереккөздердің бәріне жуық Мансұр атаны Қожа Ахмет Йасауидің бірінші халифасы деп атап көрсеткен. Ал, «Ламахат» пен насабнамаларда Мансұр ата туралы дерек кездеспейді. Неге деген сауалдың туындайтыны қалыпты жағдай. Біз бұл сұраққа жауап іздеп көрдік. Нәтижеде Баба Машын мен Мансұр ата бір адам деген жорамал жасаймыз. Себебі Сүлеймен ата мен Хәкім атаны жеке адамдар деп түсінгендей Мансұр ата мен Баба Машын бір адам болуы әбден мүмкін. Ал Баба Машын туралы аңыздар және хикметтерде кездесетін деректер бойынша оған 40 дүре, кейде 400 дүре, кейде тіпті 500 дүре соқтырады. Баба Машын деп біз айтқанмен, қолжазбаларда Мажын деп жазылған. Ұсынған пікіріміз рас болса, Арыстан бабтың үлкен ұлы Мансұр ата, ел арасына Баба Машын деген атпен танылуы мүмкін. Ал, Арыстан бабтың бұл күнге дейін қанша ұлы болғандығы белгісіз. Арыстан баб кесенесінде оның ұлдары да жерленген. Бірінің аты Лашын баб, екіншісі Қарға баб. Осы Лашын баб дегеніміз Баба Машын деген ой келеді. Оның табы бір себебі дереккөздер бойынша Арыстан бабтың ұлы Мансұр ата жастайынан Қожа Ахмет Йасауидің мүриті болады. Йасауи атаның мүриті болып жүргенде көп ілімді игереді. Бірақ арасында Бұхара, Хорасан жаққа барып білім алған ол Қожа Ахмет Йасуиді әйел мен ер адамдарға бірге зікір салуға рұхсат етеді деп айыптайды. Сондай-ақ күніне бірнеше «йағач»  ұшуы, ат секілді кісінеуі және т.б. әрекеттеріне Қожа Ахмет Йасауидің тиым салуы, ақыры дүре соқтыруы көп жайды аңғартады. Содан кейін Баба Машын Ахмет Йасауидің мүриті атанып кәміл шәкіртінің бірі болады. Хикметтерде Баба Машынды Хорасаннан келген дегенінің мәнісін қожалар мен шейхтар ортасынан шықты дегенді білдірсе керек деп шамалаймыз. Шын мәнінде Хорасанда тура Баба Машын атты сопы өмір сүрген болса, парсы тіліндегі шығармаларда немесе сопылар антологияларда ол туралы бір ауыз сөз болса да жазылар еді. Алайда, бұл күнге дейін ешбір жазбаша дереккөзде Хорасаннан шыққан Баба Машын атты сопы туралы дерек кездескен жоқ. Қорыта келгенде айтарымыз өзі танымал ұстаздың ұлы болған Мансұр атаның лақаб аты Баба Мажын (Машын) және ол Қожа Ахмет Йасауидің артынан ерген танымал муриттерінің бірі.

Ендігі кезекте парсы тіліндегі агиографиялық шығармалардағы Қожа Ахмет Йасауидің төрт халифасының бірі Саййид атаға тоқталайық. Қолжазбаларда Саййид ата туралы дерек кездеседі, бірақ Саййид атаның Қожа Ахмет Йасауидің тікелей мүриті ретіндегі дерек жазба дереккөздерде кездеспейді. Есесіне Саййид атаның Зеңгі бабаның төрт халифасының бірі екіндігі туралы деректер бар. Осы орайда парсы тіліндегі агиографиялық шығармалардың авторлары көптеген адам есімдерін қалай шатастырса, Саййид атаны да солай шатастырып алуы мүмкін деген жорамал жасаймыз. Тиісінше қорытындылай келе, Қожа Ахмет Йасауидің төрт емес, үш халифасы (кәміл мүриттері) болған деп санаймыз. Олар: Сүлеймен ата (лақаб аты Хакім ата), Сопы Мұхаммад Данышпанд (лақаб аты Урунг-қойлақи), Мансұр ата (лақаб аты Баба Машын).

Ал, парсы тіліндегі агиографиялық шығармалардағы Йасауи тариқатына қатысты деректерді саралай отырып Йасауийа мен Нақшбандийа тариқаты арасында тартыс, ғайып ғылымын игерудегі нәтижелерімен жарысу болғаны анық байқалады. Кейде екі тариқаттың өкілдері бірін-бірі төмендетіп көрсетуге тырысса, кейде екі түрлі тариқат өкілдері бола тұра бір-біріне тамсанып, шынайы деректер жазып қалдырған. Нақшбандийа тариқатының өкілдері егер шын мәнінде Йасауийа тариқатымен араздықта болса осы тариқаттың өкілдері туралы мүлдем жазбай, тіпті атын атамай кетуі де мүмкін еді деген ой келеді. Бірақ, олар Нақшбандийа тариқатының өкілдерін сипаттағанда Йасауийа тариқатының өкілдері туралы да жазып қалдырған. Сондықтан осы деректердің хатқа түсіп халыққа жеткінінің өзі қазіргі таңда маңызға ие. Парсы тіліндегі агиографиялық шығармалардағы деректерде, тіпті түрік-шағатай тілдеріндегі насабнамалардағы деректерде шатастыратын және арнайы өзгертілген тұстар кездеседі. Екі тариқаттың шейхтары бір ұстаздан білім алған, бірге оқыған, бірінің сырын бірі жақсы білген шейхтар. Олар Қожа Ахмет Йасауи мен Қожа Әбдіхалық Ғуждевани. Уақыт өте келе бұл екі шейхтың ізбасарлары екі түрлі тариқаттың өкілдеріне айналады. Екі шейх өмір сүрген аймақ (Түркістан мен Бұхара) екі түрлі саяси топтың орталығына айналады. Осының бәрі екі тариқаттың арасына өзгерістер мен алшақтық салғаны белгілі. Ең бастысы екі тариқаттың өкілдері Орталық Азиядағы дін мен руһаниат жолында еңбек етті және әлі күнге дейін осы іс жалғасын табуда. Екі танымал шейхтың халық арасына таратқан ілімі жалғасуда.

Орталық Азиялық Йасауийа тариқаты туралы парсы дереккөздеріндегі деректер әлі де талай талқыланары анық және әлі де көптеген мақалалар мен кітаптар жазылады. Сондай зерттеулердің бірі ретінде жоғарыда атап көрсеткен парсы тіліндегі дереккөздердің қазақ немесе орыс тілдеріне аударылып, арнайы салыстырмалы талдау жасалып қалың оқырманға жетуін маңызды деп есептейміз. Сондай-ақ осы мақала шеңберінде көз жеткізген тағы бір шындық жазбаша дереккөздерде адам аттарын шатастырумен қатар басқа да анық емес жайттар байқалады. Яғни, жазбаша дереккөз қай кезде жазылды, кім жазды, кімнің тапсырысы бойынша жазылды және қандай мақсатпен жазылғанын анықтау зерттеушінің басты міндеті екендігін көрсетеді. Cондықтан жазба дереккөздерді зерттегенде оның ішіндегі әрбір мәліметті тексеріп оны басқа да мәліметтермен салыстырып барып нәтиже шығару керектігін түсінеміз.

Ғалия Қамбарбекова

 PhD доктор

Р.Б. Сүлейменов атындағы

Шығыстану институты

Таяу және Орта шығыс елдері бөлімі

″Қожа Ахмет Ясауи мұрасы мен ілімінің зерттелу  мәселелері″  Ү халықаралық ғылыми-практикалық конференция жинағынан алынды