«Мен еміс-еміс ес білген кезімде ішкі базар, сыртқы базар деген екі базар болады екен. Ішкі базары екінші ішкі қоршаудың ішінде, сыртқы базары сыртқы үлкен қоршаудың ішінде болса керек. Хиуа патшалығының тұсында өстім. Көше бойы сең-сең бөрікті әскерлер шапқылап жүретін. Әжі-Атаның түбінде дар болатын, бірінен-бірі оншақты қадам қашықтықта адамның қанынан қарайып кеткен болса керек, үш ұшы ұшталған қада тұратын. Кей кездері сол қадада ұзын көйлекті адамдар отыратын. Қолы артына байланып, аяғы қадаға байланған бейшаралар «су-су» деп жандары қиналатын. Өткінші адамдар жақындамай айналып өтіп, ол жаққа қарамай тез өтіп кеткісі келетін. Түйенің өркешсіз, тегіс жонды «кәтеп» деген түріне артқан жүгімен неше түрлі адамдар бетін теріс бұрып өтетін. Жаяу, атты, ешекпен жүргендері де солай.
Дала базарымен ішкі базардың арасы сапырылысқан осындай жүргіншіге толы болатын. Бала емеспіз ба, Әжі-Атаға жақындасақ болды, бізді қуып тастайды. Мен ол кезде ішкі қоршаудың ішінде, кәзіргі Өркөшеде бұқарлық Сұлтан қоршы деген Созақтың үлкен байларының бірінің қолында жүргем. Себебі, әкемнің, Қожанның, шымылдыққа кіріп төс түйістірген, бір-біріне сырлас қалтарысы жоқ адал досы болған екен. Біздің үйге оба кеселі келіп, бір түнде әке-шешеммен қосқанда оншақты адам өліп, далада жылап отырғанымда бірінен бірі хабарласып көп адам жиналысып байекеңді шақырып, ол кісі де естіген болуы керек, келіп маған лайықты бірсыпыра киім әкеліп, үстімдегі киімді түгел шештіріп, өзімді сол әуілдің ішінде шомылдырып, одан сыртқа шығарып әкелген киімдерін кигізген екен. Сонан соң бір жігітіне мінгестіріп өзінің үйіне апарып тастатыпты. Ол кезде менің жасым беске толмаған болса керек. Барған соң әйелдер мені қоршап алып, біреулері жылап жүр, тағы біреулері маңдайымнан сипап дегендей, жақсылап ауқаттандырды. Сонымен балдарға қосылып ойнап кетіппін.
Менің қайтыс болған ағайындарымды сыртқа алып шығып түгел жуындырып, кебіндеп, дайын болған соң сыртқа шығарып мәйіттерін сырттағы мазаратқа апарып жерлеген де, әуілдің ішіне түгел май құйып үйімізді, іш-сыртындағы дүниесімен бірге, бәрін еш нәрсесін алмай түгелдей өртеп жіберіпті. Оны кейін білдім.
Сонымен бізге қарасты мал-жанның не болғанын білмеймін, оған бай еге, мені 12 жасымда қолбала етіп өз қатарыммен қосып, сол байдың балалармен достастырып «жораға қосты». Жақсы киіндіріп, әр түрлі меймангершілік отырыстарға қосады. Боза, гәп жеу сияқты отырыстарда өздерінің сайлаған биі болады. Сол бидің айтқанынан отырыста да, сыртта да шықпауы керек. Сіз-біз деп бірін-бірі сыйлау, өрескіл сөз айтпау, дөрекі болмау, біреуге қиянат қылмауды талап етеді. Көшеде жүріп артықтау сөз айтып қойсаң да, бір жақпас қылық қылсаң да сол биге соның бәрі әйтеуір жетіп тұрады. Би болса бізді сыпайы жазалайды. Қысқасы 17 жасқа дейін жеке өзім байекеңнің алдын көрген емеспін. Балаларымен бірге жүріп, бірге тұрамын. Маған тиісті не айтылса, басқа біреу арқылы қатынас жасаймыз. Кейін білдім ол «жораға қосу» дегенің үлкен өмірде тәрбиелік мәні бар екендігін. Әрине бұл жораға қосылатындардың бәрі де байдың балдары ғой. Әр жағында өз топтары бар, ол әр топтадағы адам саны 12-15 баладан аспайды. Сол топтағы барлық баланың тағдырына бәрі бірдей атсалысады, қиыншылығына да, қуанышына да.
Ол кезде мен Созақтың өзбектерінің тілінде ғана сөйлеймін, яғни тек өзбекше. Ішінде еңгезердей, денесі ірі болатынмын. Құрдастарым менің көкірегімнен келмейтін. Мені «Ажым Ұлық» деп мазақтайтын. Өзбек аңызында «Ажым Ұлық» деген дәу болған екен, соған салыстырғаны ғой. Мен өзімнің қазақ екенімді, Орта жүз тарақты екенімді, тарақтының ішінде апай-тарақты екенімді білетінмін. Тарақтылар тау жақта Қошқар-Ата, Түгіскен деген жерлерде, Шу бойында, Тарақты арық деген үлкен арықтан су алып, егіс егіп отыратын. Осы халықтың бәрін, тарақтыларды, Үкі деген кісінің баласы, өзі әрі би, әрі палуан, сол маңайға үлкен ықпалы бар Жапабай деген кісінің Қырғызстаннан көшіріп әкелген шашау жүрген 2-3 үй, оншақты үй болып күнін елтіп тарақтымыз деп басқа руларға сіңіп кетпеген адамдарды да жинақтаған. Сөйтіп тауда да, Шу бойында да бір тайпа елді құраған кісі еді.
Мен, маған туыс, тарақтының әлеуке тармағының жігіті, өзіммен жасты Бекболат дегенмен 15 жасымда кездейсоқ базарда жүргенімде танысып қалдым. Тілім, тәрбием өзбекше болғанымен адамның қаны өз ұлтына, оның ішінде руына тартып тұрады екен. Шаһардағы басқа қазақтармен де кездесіп тұрамын ғой, солармен сөйлескенде есімде қалған қазақ сөздерін тағы да қазақтармен ұшырасқанда жаңғыртып, бірте-бірте мейлінше қазақша сөйлесетін болып қалғанмын. Содан достасып кеткенбіз.
Базарға жиі келіп тұрған Бекболатты көруін көремін, бірақ үйге қонуға шақыра алмаймын. Мен тұрған жердегі байекеңнің жақындары, ұрпақтары қалай қарайды деп оны тіпті немесе шәй ішіп кетуге шақыруға қорынатынмын. Кездесулеріміз далада, шәйханада немесе белгілі бір жерде болатын. Кездесіп ұзақ әңгімелесеміз, әңгімелесіп күлеміз, әзілдесеміз, сөйте-сөйте тым жақындасып та кеттік. Көрмесем сағынып тұрамын, ол да сөйтемін дейді.
Ол кез Созақтың Хиуа хандығынан кейінгі Қоқан хандығының билеп тұрған кезі болатын. Мен жас баламын. Хиуа хандығының кезінде дарға асу, қадаларға отырғызу, сең-сең бөрікті аттылылар шауып келе жатып ығысып қаша қоймаған адамдарды атпен қағып, тіптен қылышпен де шауып кете беретін шағы болатын. Қоқан хандығымен болған соғыста қоқандықтардың зеңбірегі бар екен, қорғанның сыртынан сонымен атқылап халықтың бәрін уыс қылып үйді-үйіне тықты. Бізді де байекең үйінен шығармай қойды. Соғыс қорғанның сыртында болып жатыр деп естиміз. Бірте-бірте ұзақ қамап, не керек қоқандықтар шаһарды ақыры жайлап басып алды. Өздерінің сардарларының, сарбаздарының тұратын жайы бар, солар қадаларды алып тастап, оның орнына дар тұрғызды. Бұлар да ерсілі қарсылы Созақты аралап шапқылайды да жүреді, не істейтінін түсінбейміз ғой, баламыз. Содан қысқаша баяндағанда бір күні, үлкендердің әңгімесінен естідік, қоқандықтар дала базар қақпасы мен Қабан қақпасынан шығып кетіпті деп. Сосын Суындық асуына қарай қашып бара жатыр деп тағы да есіттік.
Біз сияқты көшедегі халық аң-таң. Сол мен естіген күнімнің ертеңіне Созақтың шығысында Суықбұлақ деген бұлақ бар, одан төменге қарай бір арық су ағады. Кәдуелгі қай жерде де бар, не нәрсені де қызық көріп тамашалаушы баламыз ғой. Оның үстіне ол уақ мен әлі жораға қосылмаған кезім. Маған хабар айтпақшы үш-төрт достарым біздің әуілдің дарбазасына келіп тұр екен. Сыртқа шыққан мені ымдап шақырып жатқан соң жандарына бардым. Онсыз да күнде-күнде үлкен оқыс жаңалықтар болып тұрған шақ, достарым маған сыбырлап «Тарса қақпасына барайық, онда қызық болып жатыр» деген соң жүгірдік те кеттік. Ол жер ұзақтау болатын, қаланың шығыс солтүстігінде. Өткінші тұрғын халықтар да бір түрлі үрейлі, жүгіріп отырып Тарса қақпасына да жеттік-ау. Қарауыл тұратын жерге шықсақ, онда да біраз үрейленген адам шығыс жаққа қарап тұр екен.
Суықбұлақтың бойы керемет қызық, ұзыннан ұзақ аппақ шатырлар, құжынаған халық, ат-көлік, әр жерден көгеріп түтін көрінеді. Ол жер алыстық қылған соң Суықбұлақтың бас жағына, Құтырған қақпаға барайық деп сонда жүгірдік. Аяғымыз жерге тиер-тимес жүгіріп отырып ол жерге келсек, онда да құжынаған адам, қақпа қиялай ашылған, содан қарап тұр екен. Адамдардың арасымен бұқпалап жүріп көрінетіндей жерге біз де жеттік. Қарасақ жалт-жұлт еткен бір темірлер көзге шағылысады. Біреулер қатар-қатар жер тепкілеп ерсілі-қарсылы жүреді, айқайлап дыбыс береді. Адам бас сайын бір-бір мылтық, белінде қылыштары жарқылдайды. Түтіннің маңында да сапырылысқан адам, бәрі ақ көйлек киген, бастарында ақ қалпақтары бар. Өзгелері біріңғай киінген. Біз қызыққа батып бірте-бірте жақындағанымызды да білмей қалыппыз. Бір-екі адам бізге қарай жүрген сияқты көрініп, біз тұра қаштық. Қашқан бетімізбен қақпадан да кіріп кеттік. Қақпадағы үлкендер бізді ұрсып ішке қарай қуып жіберді. Уақыттың қалай өткенін білмей жүгіріп жүргенімде кеш те болып қалыпты. Содан үйге келдім, әуілдегі үлкендер қайда болдың, не көрдің деп сұрап жатыр. Мен көргенімді баяндадым. Мұны естіп байекең де шақырып не көріп, не білгенімді саспай сабырмен айтуымды өтінді. Мен көргенімді, бәрінің киімдері біріңғай екенін, қатар-қатар тұрып алып жер тепкілегенін, ақ қалпақ киген еркек адамдарды бәрін-бәрін тәптіштеп баяндадым. «А-а, заман ақыр таянған шығар, бара бер» деп байеке жантая кетті де, мен үйден шығып кеттім. Жататын жеріме барып отырған соң маған ауқат әкеліп берді. Біздің әуілдегі адамдардың бәрі де көңілсіз, үнсіз, жабырқау. Қорқынышты бір нәрсе күткендей жаутаңдап бір-біріне қарайды, мен үйге қайта кіріп көргендерімді ойымнан бір кешіріп, ертең тағы баратынымды ойлап жатып, ұйықтап қалдым.
Ертеңіне азанғы шайдан кейін лып етіп сыртқа шығып кеттім. Достарым да маңайлап мені күтіп жүр екен, қосылдық та бірден қақпаға қарай тарттық. Қақпаның маңы тағы да құжынаған адамға толы. Қақпа кешегідей жартылай ашық, әңгімелерінің жобасына қарағанда бұл тосын әскерлердің кім екенін ешкім білмейтін сияқты. Бүгін оншақты бала жиналған екенбіз, тағы қақпадан шықтық. Қайта-қайта тоқтап тұрып, тоқтап тұрып бірте-бірте жақындай бастадық. Бір кезде тағы екі адам бізге қарай жүрген соң тырағайлап қаштық. Бұл жолы қашқан бетпен қақпаға сүңгіген жоқпыз, қайта тоқтап артқа қарасақ, артымыздағы әскерлер бәрі бізге қарап дуылдап күліп жатыр екен. Олардың күлгенін жақсылыққа жорып, өзара келістік те тағы кері қайттық. Сол кезде екі ақ көйлекті бөлініп шықты. Қолдарында шелек сияқты ыдыстары бар. Біз тағы тұра қашқанда, олар бірдеңе деп айқайлады. Біз бірте-бірте тоқтап артымызға қарасақ темір тостақтарды біздің санымызға қарай жерге тізіп қойыпты. Қарап тұрмыз, әлгі ыдыстарға бірдеңе құйып жатыр. Бізге қарап күліп, бірдеңелерді айтып әлгі екі адам кетіп қалды. Біз бір басып тоқтап, бір басып тоқтап, бала емеспіз бе, қатар тізілген тостаққа келсек, ботқа екен. Қақпа жақтан тимеңдер деген дауыстар шықты. Тыңдаймыз ба, отыра қалып жеп алдық. Қарасақ ақ көйлекті бір адам келе жатыр екен, тырағайлап тағы да қаштық. Бізге тимейтін жуас адамдар сияқты бізге айқайлап бірдеңе дейді, біз оны түсінбейміз, тоқтаған жерде отыра кетіп кешке дейін соларды тамашалаумен болдық.
Ертеңгі күні біз тағы келдік. Келсек нан, дәмді сорпа құйып, әрқайсымызға екі-үш орама тәттіден қойып келетінімізді білгендей дайын тұр екен. Отыра қалып нанмен бір-бір тостақ сорпасын ішіп алдық. Аппақ туралған бір нәрсе бар. Жесек дәмді, нанды тістеп тастап өзімізбен өзіміз боп ішіп-жеп отырып байқамаппыз, үстіне шапан киген, басында тақиясы бар біреу жақындап келіп қалыпты. Қашып үлгермедік, оның үстіне әлгі кісі де «тоқтаңдар, қашпаңдар, қорықпаңдар, сөйлесейік» деп жетіп те қалды. Тілі өзімізше, киімі жай кісі болған соң біз де тоқтап сөйлестік. Ол кісінің айтқаны біз ешкімге тимейміз, орыс патшасының жіберген адамдарымыз. Шаһардан ересек 4-5 адам келіп бізбен сөйлессін. Соны ести салып қақпаға қарай бар шабысымызбен жүгірген бойы қақпаға қойып-қойып кеттік. Жұрт абыр-сабыр, бізді мақтаған дауыстар естіліп жатыр. Ана кісінің «төрт-бес адам сөйлессін келіп бізбен» деген сәлемін айттық. Айқай-шу, дабыр-дұбыр, сонымен не керек бір ауқым уақыттан кейін басында сәлде, өңірі зерлі жұқа шапан киген бірталай адам келіп сәлделерін ауыстырып, белдеріне белбеу байлап, бесеу болып бармаққа қақпадан шықты.
Сонша уақыт оларда қарап тұр екен, әсем киінген, бастарында күнқағары бар төрт адам қарсы шыға берді. Орта жерде кездесіп біраз дабырласып, көп ұзамай біздің адамдар кейін, бері қарай, олар ары қарай кетті. Біздіңкілер келген соң олай-бұлай жүгіріп, атпен шапқылау басталды. Жиналған жұртты тараңдар, бұл жерде адам болмасын, кісілер келеді деп қуа бастады. Ішінде біз де бармыз. Сонымен әудем уақыттан кейін атқа мінген оншақты адам Суықбұлақтан бері шыға берді. Дарбазабан дарбазаны барынша айқара ашып дайындап қойған екен, биігірек қарауыл тұратын жерде нағара, керней, сырнай безілдеп қоя берді. Хиуа мен Қоқан соғысып, қоқандықтар жеңіп қақпадан кіргенде де осындай сырнай тартылған.
Оншақты салт атты жалт-жұлт етіп, астындағы арғымақтарына дейін темір құрсанған, қолдарын шекесіне апарып, әсте сәлем бергені болу керек, қақ жарылған жұрттың арасымен өте шықты.
Кеш болып үйге қайттық. Әуледегінің бәрінің менің аузыма қарайтынын білген соң өзіммен өзім мінезім ауырлап, тіптен аса қадірлі адам сияқты болып қалғам. Бірақ бұл жолы байекең шақырған жоқ, сөйтсем ол кісі үйде емес екен. Бәрінің аузында бір сөз «орыс келді», «кәпір келді», «алла дініміз не болар екен» деген уайыммен ол түні Өркөшеде, ішкі базардың маңында сірә ешкім де ұйықтамаған шығар.
Ертеңіне азанғы шәйымды ішер-ішпестен көшеге жүгіріп шығып кеттім. Бар ойым жаңалық есту, достарымнан не әңгіме шығар екен. Басымыз құралған соң орыстар дала базар жағында, сол жаққа орналасыпты деп сонда тарттық. Келсек, бір әуледе кешегі ақ көйлекті, ақ қалпақтылар ешкіммен жұмысы жоқ, қыбырлап, түтіндетіп жатыр. Шамасы ауқат істеп жатыр-ау дедік. Жан-жағымызды болжасақ оншақты адам Омар байдың қалың терегінің астында үстелдің үстінде өздерімен өздері әңгімелесіп, қарқылдасып отыр. Бәрінің шашы бар. Шашы бар еркекті бірінші рет көргеніміз сол. Теректердің аясында 4-5 шатыр тұр. Бірнеше адам суға жуынып жатыр, бізге назар да салмайды. Айналшықтап біраз жүрдік. Бізден басқа ол маңда жергілікті тұрғыннан ешкім көрінбеді. Сонымен соларды айналшықтап біраз жүрдік те, зерігіп кетіп қалдық. Содан Құтырған қақпаға келіп Суықбұлақтағы кешегілерді көрейік деп келсек, қақпа сол бойы ашық тұр. Қақпаны ашып-жабатын үш-төрт дарбазабан мен жоғарыда отыратын қарауылдардан басқа ешкім жоқ. Ол қақпаның маңы кешегі топырлаған адамнан ада. Сыртқа шығып Суықбұлаққа қарасақ, бірде-бір адам да, шатыр да жоқ, жым-жылас жайылып жүрген малдан басқа ештеңе көзге көрінбейді. Жүгіріп отырып шатыр тіккен жерге келсек арбаның жүрген ізі, майда темір ыдыстар шашылып жатыр, одан өзге ештеңе көзге ілінбеді. Шаһарға кіріп сұрастырсақ ешкім білмейді, үлкендерден сұрай алмаймыз, тек 1-2 күннен кейін барып білдік-ау, ол адамдар кетіп қалыпты. Тек біз тамашалаған 50-шақты әскерді ғана тастап кеткендей. Сонымен айқай-шусыз бірде адам жазаланбай, дар да жоқ, қада да жоқ, бір тыныш заман орнағандай болды. Кейін бұған да үйренісіп кеттік.
Баланың бармайтын жері бар ма, күніге әскерлерге барамыз. Олар азанда ауқаттанып алған соң бір-бір атқа мініп алып, қатар-қатар тізіліп көшені толтырып келеді де қақпадан сыртқа шығып кетеді. Олар келе жатқанда көшеде адам көрінбейді, жүргіншілер тығылып, оларды өтіп кеткен соң ғана қозғалады. Сөйте-сөйте сапырылысқан келім-кетуші баз қалпына түсті. Үлкендерден естіп оны да білдік, орыс ұлықтары бақылауға шамалы әскер қалдырып, шаһарға бастық сайлап өз үкіметін құрып кеткен сияқты. Осылайша, Қиуа, Қоқан хандықтарының шаһарды алған кезіндегідей емес орыстар тым-тырыс, бір мылтық атылмай, бір адамды шығын қылмай, ың-шыңсыз Созақты алып, тұрғындарды арқасынан қағып, басынан сипап жайма-шуақ бағындырғанын да көрдік.
Бұрынғыдай бек, сұлтандар билеп тұрған кездей емес, олардың сарбаздары кез келген жерде шу шығарып, қамшының астына алып, қылышпен шауып кететіндей қаһар жоқ, шаһар тіршілігі емін-еркін сауда жасаумен жалғасып кетті. Саудасын айналдырып сырттан келгендер керуен-сарайға жайласып, дүние-мүлкін сатып саудасын жасап, қыж-қыж қайнаған өмір басталды. Тіптен кейін, көп ұзамай ол әскерлері де кетіп қалды. Ел-елдің арасындағы дау-жанжалды бұрынғыдай сұлтандар шешпей қазыға жүгінетін болды. Волостной управитель, біздіңше болыс деген шықты. Мың үйге бір болыс, болыстың қарауында төрт старшын, солар билеуге көшті. Жылдық салық салып сонысын жинап алады, ал бұрынғы қазақтың өзінің әр ауылдағы биі, қоқан сайлаған датқалар сол күйінше билік басында қалды, бірақ болысқа бағынышты болды. Бұрынғы ескі салық та, кейінгі болыстың салығы да қатар қарапайым халықтың басына түсті. Ал өмір бұрынғы дағдысымен малшы малымен, диқан егінімен, әркім өз шаруасымен болып, қазақтың ескіден келе жатқан ру-рудың арасындағы түрлі жанжалдар – барымта, жер дауы, жесір дауы, қыз дауы болыс алдында шешілетін болды. Тау жақтағы жаныстан бері екі болыс, батысқа қарай Қарағұр жағында екі болыс, бір Созақтың өзінде төрт-бес болыс, осындай болыс-қазыға жүгініп, қазының жанында орысқа есеп беретін бір ұлық (правитель) болып жалғасын тауып жатты. Өзім болса өсе келе қазақтар жиналған жерді көбірек жағалайтын болдым. Бекболат досым да жиі ұшырасып…
Міне, Созақтың орыс отаршыларының қалай алғаны жөнінде ел ішінде сақталған әңгіме осындай. Бұл әңгімедегі Созақты кезегімен билеген Қиуа, Қоқан, Ресей отаршыларына қатысты мәліметтерді шындыққа жанасады деп қабылдасақ, онда қаланы орыстар бір-ақ рет алған болып шығады. Полковник Черняевтың 1863 жылдың көктемінде Қоқан бекіністерін барлап келгенінде ешқандай да қала тұрғындарының көтерілісі, оларға көмектесемін деп оның зеңбіректермен қамалды атқылағаны, жергілікті халықтың қоқандықтарды қуып шығып, орыс өкілдерімен Созақ ақсақалдарының құшақ жая жүздесуі, осының барлығы тап-таза өтірікке айналып, оның тарихқа жасаған қиянаты болып шыға келеді.
Керісінше, бұл әңгімеде келтірілген деректерге сенетін болсақ Созаққа орыс әскерлері тек келесі 1864 жылы ғана кірген болады. Жоқ, Черняевтың отряды бұдан бір жыл келуі келген шығар, алайда олардың әлгі зеңбірек атып, қала тұрғындарының Қоқан сарбаздарын қуып жіберуге жәрдем беріп, қала басшыларымен ауыз жаласқаны көңілге қонбайтын дерек болып кетеді. Мұны, мысалы Бүркітбай қарияның қоқан сарбаздары алдын-ала Суындық асуына кетіп қалғаны жөнінде айтқаны да растайды. Оның үстіне бұл мәлімет Сыздық сұлтанның полковник Веревкин бастаған орыс әскерлері 1864 жылы Түркістанды қоршап алғанын есітіп сол жаққа 120 жігітімен көмекке аттанып кеткен тактикалық әрекетімен сәйкес болып шығады.
Қойшы, Черняев секілді атақты соғыскердің жазғаны қалай жалған болушы еді, мүмкін емес дейін десең, онда неліктен барлық болған оқиғаларды тәптіштеп айтып өткен Бүркітбай қарияның әңгімесінде Созақты орыстың бірінші алғаны жайлы бір ауыз сөз жоқ? Бұл тағы да бүкіл халық болып көтеріліске шығып, соғыса жүріп қоқандықтарды қуып шыққан, сырттан орыс зеңбіректері үстін-үстін оқ жаудырған, қаланың жақсы-жайсаңдарының Черняевты күтіп алып төс қағыстарған секілді орын алған ірі оқиғаларды қамтып жатқан көріністер болып жатса – неліктен осының бәрі де зерек баланың назарына ілікпей қалған? Оның үстіне іші ирек-ирек, тар көшелерден тұратын Созақтың ішіндегі көтеріліске жаппай шыққан қала тұрғындарын орыстың зеңбірекшілері Қоқан сарбаздарынан қалай ажыратып, жау басына оқ жаудырған екен?
Тағы бір айтып кететін мәселе, ол полковник Черняев өзінің барлаушы отрядымен келген жағына кетіп қалған соң қоқандықтардың Созаққа қайтып оралғаны жайлы болмақ. Бұл жөнінде орыс тарихшысы Н.А. Халфин былай деп жазады:
«…руководителем Кокандского ханства стал мулла Алимкул, принявший энергичные меры для укрепления военного и финансового положения Коканда. По его указанию, правитель Ташкента парваначи Hyp-Мухаммед посетил Сузак, Чолак-Курган и Аулие-Ату, чтобы ознакомиться с их укреплениями и собрать дань с кочевавших в окрестностях этих городов казахских родов».16
Ал енді Қоқан әскері қайта оралып келген болса, онда неліктен кәпірлерге сатылып кеткендері бір бөлек, қоқандық сарбаздарға қарсы қару жұмсаған созақтықтарды Нұр-Мұхаммед парманашы ешқандай да жазаға тартпастан, жай ғана Созаққа барып қаланың қалай бекінгенін көріп – «посетить» етіп қайтып кетеді? Қоқан бектері кәпірлер жағына өтіп кетті деп Байзақ датқаны Шымкентте зеңбірекке байлап атып тастағанда, Созақтың билері мен ақсақалдарын басынан сипап қоя салғанына кім нанады? Қоқандықтардың қылышынан қаны тамып тұрған заманда түк болмағандай Созақтың күнәсін ата жаулары кешуі мүмкін бе? Әрине, жоқ. Бұл тіпті Қоқан ханының ұстанған жазалаушылық саясатына қарама қайшы келетін жағдай.
Созақ шаһарының орыс отаршыларына қарасты болғаны жөнінде осыншама жыл тастап Бүркітбай қарияның немересі Тәуекел атаның зеректігінің арқасында жеткен бұл әңгімедегі тың мәліметтерді тарихи дерек ретінде қабылдау, немесе оны ғылыми тұрғыдан сын көтермейді деп ауыз әдебиетіміздің бір саласы – аңыздар санатына жатқыза салу, тек ғалымдардың құзырында деп білемін. Менікі бұл естелік аяқ асты қалмасын, ең кемі оқырман қауым білсін деген оймен жариялау болып тұр.
Сөз соңына
1864 жылы полковник Веревкиннің Түркістанды жаулап алу мақсатында жасаған жорығына Ахмет төреде қатысқан екен.17 Ал енді сол кезде болған шайқастардың бірінде ағайынды Сыздық пен Ахмет сұлтандар бетпе-бет кездесіп қалса не болар еді, осы мәселе мені ерекше толғандырады…
1 Майлықожа. Шығармалары. Ә. Оспанұлы. 2005, 535-бет
2 Ахмет Кенесарин. Кенесары и Садык. Уральск, Диалог, 1992, 110-бет
3 Сонда. 160-бет
4 ЦГА РУ. Ф.П.0пЛ.Д.542. Л. 12. (http://kitap.kz/book/1531-qazaq_ult_azattyq_qozhalysy_v_kitap/1531-qazaq_ult_azattyq_qozhalysy_v_kitap)
5 ЦГА РУ. Ф. 17 Oп. 1. Д. 542. Л. 4 с об.
6 ЦГА РУ. Ф. 17 Oп. 1. Д. 542. Л. 6.
7 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). – М.: Издательство восточной литературы, 1960
8 Глущенко. Е.А. «Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования», М. Центрполиграф, 2010
9 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). – М.: Издательство восточной литературы, 1960
10 Туркестанский край. Сборник материалов для истории его завоевания. 1864 год. Том. 17. часть 1. Собрал полковник А.Г. Серебренников. Ташкент, 1914. 147-148 беттер
11 Ахмет Кенесарин. Кенесары и Садык. Уральск, Диалог, 1992, 61-бет
12 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). – М.: Издательство восточной литературы, 1960
13 ЦГА РУ. Ф. 1. Oп.2. Д. 56. Л. 1-4.
14 Ахмет Кенесарин. Кенесары и Садык. Уральск, Диалог, 1992, 33-34 беттер
15 Тәуекел Әлібеков «Созақ тарихы», қолжазба. Созақ ауылы, 2015
16 Халфин Н.А. Политика России в Средней Азии (1857-1868). – М.: Издательство восточной литературы, 1960
17 ЦГА РУ. Ф. 1. Oп.2. Д. 56. Л. 1-4.
Ералы ОСПАНҰЛЫ, суретші
Шымкент қаласы.
