Абай мұрасы – қазақ діни танымының айнасы

Абай дүниетанымын қазақ мұсылмандық түсінігінің ерекшеліктері мен болмысын кескіндейтін көрсеткіш ретінде бағалауға болады. «Ғишық» сөзі сопылық дүниетанымда ұлы болмысқа деген махаббатты білдіреді. Абайдың «Сәңә «ғишқ» болып «кемтар», сонымен қатар «Патша – құдай, сыйындым, Тура баста өзіңе…» дегендегі ғишқ, кемтар ұғымдары – сопылықтағы құдайлық махаббат және фақир, ғариб ұстанымдарын көрсететін Тәңірдің рухани инаяты мен нұрына қажеттілігі мен зәрулігін, оның мағынауи азығын аңсаушылықты сипаттайтын Иасауидің фақр философиясының ең басты категориялары.Фақр философиясы – «шағири фәрияд» дәстүрі – (фарияд ұғымы «теңдесі жоқ ақындар» мағынасында емес, жаны Тәңір махаббатымен күйіп жанған, көкірегін шер басып, қайғы-мұңға толып, жан айқайын Тәңірге ғана шағымданып, мұңын шағатын ақындар. Жалпы, Абайды түсіну үшін Мұхтар Әуезовтің әр сөзінің астарынан мән іздеу бүгінгі абайтанудың ең басты шарты болу қажет. Бірақ өзі кешегі қысымда «фарияд»-жан айқайы ішінде жүрген Мұхтар Әуезовтің сырлы бояумен көмкеріп, танытқан Абайын бүгін де сол бояуымен көсілте беру «уақыт» деген ұғымның құнсыздануына апарып соғады деп ойлаймын. Тәңірдің Йузи, яғни Дидарын ­аңсаушы Иасауи, Хакім Ата, Суфи Аллаяр, Фузули, Шәмси, Сайхали, Науаи, Сағди, Фирдоуси сияқты, ­­т. б. мұ­­сылман-түрік шайырларының жо­лы.
Абай «жиырма бірінші қара сөзінде» «десіндер» мен «демесіндердің» арасын ашып көрсетеді. Бұл – мақтанның екі категориясы. Демесіндер – ақылды, арлы, артық туғандардың мінезі, яғни олар әртүрлі жамандықтардан бо­йын аулақ ұстайтындардың тобы. Бұлардың ісі – естілік. Десіндер – бүгінгі тілмен айтқанда «мені зиялы десін», «дана екен немесе жақсы десін», «патриот немесе ұлтшыл десін» деп азаптанып, арды ұмытқан риякерлердің тобы. Бұлардың ісі – мақтаншақтық. Екеуін де Абай мақтан категориясына қойып, сопылық дүниетанымдағы рияның жағымды, жағымсыз түрлерін өте түсінікті тілмен жеткізген. Сопылық дүниетанымда демесіндер тобын «меламетилік», ал десіндер тобын «мустасуифа» дейді. Иасауи іліміндегі естілік, мақтаннан қашу мәселесі бойынша Шәкәрім «Әлемді түгел мен көріп, Ешкім мені білмесе» деп ой түйген.
Шәкәрім де, Абай да ғылым мәселесінде Иасауидің ар түзейтін ғылымын басшылыққа алады. Оның жан құмарлығы мен тән құмарлығы да осы ұстанымға негізделген.
Абай ар түзейтін ғылымды Құранның ішкі мәні ретінде түсіндіреді. «Түзу сөздің сыртын емес, сырын көр» деп, Иасауидің хәл ілімінің негізгі ұстанымына үндейді. Абай Құранды «түзу сөз немесе түгел сөз» ұғымдары арқылы береді. Абай ар түзейтін ғылымды «Әзірет Әлі, айдахарсыз сөз», яғни шариғатта емес, сондай-ақ, «алтын шек, сары ала қыз» калам да емес, «түбі терең сөзді» хәл ілімі ретінде танытады. Міне, осы ғылым елді нәпсі зынданынан алып шығады.
Қоғамда екі тип адам бар. Бірі – аларман, екіншісі – берермен. Бірақ бір қызығы екеуі де «сатушы». Екеуі де бір-біріне «тегін» ештеңе бермейді. Бұл жерде қызық не бар? Бәрі орынды, қоғамдағы экономикалық қатынастардың бұдан артық қандай заңдылығы болуы мүмкін деуіңізге күмән жоқ. Бірақ Абайдың дертіне үңілсеңіз, қоғамда еш адал еңбек жоқ, өндіріс жоқ, бірақ «құжынаған» тіршілік. Адамдар «қарғадай шуласып, итше өшігіп, шыбындай құжынап» дүние-­боғына малынып жатыр. Қоғамды надандық жайлаған. Иасауи надандарды Тәңірдің аманаты – жанның қадірін біле алмай пұшық пұлға сатып жүр десе, Абай да надандарды Тәңірдің берген «жанын» – арын дүние-боққа сатып жүр дейді. Абайдың «аларманы да, берермені де» арын, жанын сатушылар. Бәрі «ұя бұзар» індетке душар болған. Бұл жердегі «ұя» ұғымы – ар, жан, рух деген сөз. Адам ұясының бұзылуы – оның арының бұзылуы болса, қоғам ұясының бұзылуы – қиянат, зұлымдық, арамдық, дүниеқорлық, пайдакүнемдік, арсыздық, берекесіздік, дұшпандық.
Абай осындай дертке шалдыққан елге дауа іздейді. Оның дауасы – Құран, түгел сөз, адам бойына имандылық дарытатын ар түзейтін ғылым. Абайдың түзу сөзі – әуелі аят, хадис – сөздің басы», яғни елді түзейтін сөз – әрі қисынды әрі өлеңмен (бәйітмысал) жазылған Алланың сөзі, Құран. Құран – ақылды сөз бен терең ой, терең ғылымның көзі, сондай-ақ ынсап, ұят, ар, намыс, сабыр, талап сияқты адамдық құндылықтардың кені. Ол «түзу сөзбен ғана елді түзеуге болады» дейді. Елді түзейтін түзу сөзді табудың, танудың, тыңдатудың өзі оңай емес. Өйткені түзу сөзді танитын айтушының да, түзу сөзді талап етер тыңдаушылардың да көбі надан. Ал кейбірі түзу сөзді танымайды да. Өйткені олар Тәңірдің бар және бір екеніне, Құранның ақиқат екеніне, пайғамбарларға, періштелерге, тағдыр, қазаға, өлгеннен соң тірілуге сенбейді. Өңшең «кісімсінген – менмен, нәпсіқұмар, білімсіз, надан, мақтан, малқұмар, арамдық, ұрлық, пайдакүнем, нені ұға алсын» дейді.
Абай өз тыңдаушысы қазақ халқынан осы міндеріңді түзе, Құранға ынта қой, сонда ғана ер, дана боласың, «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел» деп, имандылыққа шақырады. «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті. Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп және Хақ жолы осы деп әділетті. Осы үш сүю болады иманигүл, Иманның асылы үш деп сен тәхқиқ біл» деп, имандылыққа махаббатпен үндейді. Бұл жердегі «иман-гүл» ұғымы – Иасауи ілімінің бас­ты ерекшелігі, оның сопылық дүниетанымдағы «имани бостан, имани гүл, имани нұр, имани сыр» сияқты иман дәрежелерінің тариқаттағы мақамы.
Абай Тәңірді, адамзатты махаббатпен сүюдің нағыз дін, шынайы ғибадат ретінде танып иман келтіргендерді Хақтың досы, кемел адам деп таниды. Яғни дінім – махаббат деп түсіндіреді. Бұл да Абайдың Иасауидің «абид болма, захид болма, ғашық бол!», Жүніс Әміренің «Менің дінім – ғашықтық» деген дәстүрінің мирасшысы екендігін көрсетеді.
Абай дүниетанымында да иманның үш сатысы бар. «Иманның үш дәрежесін көңілге мықтап бекітпей, бұлар жеміс бермес. Істің басы – ретін танымақтық, Иман білмес тағатты қабыл демен. Мүмин болсаң, әуелі иманды бол, Пендеге иман өзі ашады жол» деген Абайдың Иасауидің іліміндегі шариғат, тариқат және хақиқат мақамдарына сай иман дәрежелерін ашуға тырысқандығын көруге болады.
Адам «адам» деген атқа лайық болғаннан кейін ғана Тәңірді, өзін, әлемді тани алады екен. Тәңірді танудың шарты – адамдығын бұзбау, «жалб-и манфағат» (қоғамға пайдалы істі жаю) және «дафғы музаррат» (қоғамға зиянды істі тыю) арасын айыра білетін ғылымды үйрену. Қарасаңыз, Абай дүниетанымындағы Тәңірді тану ұстанымы тікелей қоғамдық негізге сүйенген жақсы мен жаманды айырудан басталады. Бұл мәселе Иасауидің «Мират-ул Қулуб» атты рисаласындағы қоғамның баянды болуын қамтамасыз ететін ұстаным ретінде түсіндіріледі. Бұл ғылым – адамдықтың бұзылуына жол бермейтін, жақсы мен жаманды айыратын, «ар түзейтін ғылым». Абай ғылым деп адамның бойындағы «зәрре ғылымы» арқылы «Тәңір ғылымының» мәніне жетуге ұмтылуды айтады. Бұл туралы Абай «…адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпенен табылады». Ал «ғылымға ынтықтықтың өзі адамға өзіндік ғылым береді». Бұл ғылым – құдайлық ғашықтық. Ғылым – барлық нәрсені білетін Алланың бір сипаты, ол – Хақиқат, ал Хақиқатқа ғашықтықтың өзі – адамдық әрі дұрыстық (хақлық). Ғылымның мәні де осы Хақиқатқа ғашықтық арқылы ашылады. «Болмаса мал, мақтан, құрмет пен атаққа деген махаббаттармен ғылымның хақиқаты табылмайды». Міне, Абайдың ғылым түсінігі бүгінгі біздің қолданып жүрген ғылым ұғымымыздан бөлек. Оның ғылымы – бүгінгі даналық мәселесі. Иасауидің хикмет философиясы. Бұл жерде Абай айтушы ретінде айтпақшы болған түгел сөзінің мәнін, өте нәзік ерекшеліктері мен айырмашылықтарын тыңдау­шысына түсінікті тілмен жеткізу, түсіндіруді мақсат етеді. Осы жерге дейін Абай ғылымның жақсы, жаманын айырып көрсетіп, тыңдау­шысына «шын ғылым мен жалған ғылымның», «шын махаббат пен жалған махаббаттың» мәнін рет-ретімен ашып көрсетіп келіп, енді «ықыластың» өзін адамдыққа ла­йықты және лайықты емес деп бөліп қарастырады.
Абайдың дүниетанымы бойынша Тәңір үшін Оған иман келтірмесең де ештеңесі кетпейді, өйткені ол – Тәңір, әлемді, дінді, кітапты сен үшін, сенің игілігіңе, жанды-жансыздарды да сені сүйгендіктен жаратқан, сондықтан «өзің үшін иман келтір, сонда ғана Оған шын иман келтірген боласың» дейді. Онда да «өзің үшін келтірген иманнан» пайдалана білсең, «кәмил иман» болады. Әрі қарай Абай иманнан пайдалану жолын көрсетіп, «адамдыққа жетудің жолы ретінде өз істерін (пиғылдарын) Тәңірдің «ұлы істеріне» ұқсатуға тырысу дейді. Бұл Құрандағы «Тәңірдің ахлақымен сомдалыңыз» (таһаллақу би-ахлақи-Аллаһ) аятының түсіндірмесі, сонымен қатар сопылық мұраттың негізгі ұстанымы болып табылады.
Ол білімді адам мәселесіне тереңінен тоқталған. Білімдінің сөзі – түзу сөз, Құран. Көкірек көзі ашық болады. Көкіректегі көз ешқашан ұйықтамайды. Демек, білімді адам – көңілі ояу, жүрегі айна, түзу сөзге жақын адам. Ал талапсыз жанның көңілі ұйқыда, елерме, түзу сөзден жырақ, имансыз, риякер, екіжүзді, қалбі тас меңіреу, сондықтан да жалыққыш, бойкүйез, мұраты жоқ, мақсатсыз, яғни «байлаулы емес ақыл, ой». Абай өзін осы екі адам типтерімен салыстырып, «Менің де күнім күн емес» деп сопылық дүниетанымдағы «қауіп пен үміт» (һауф уа ража) күйін кешеді. Бұл хәлдер – адамның рухани жетілуін көрсететін асулар. Құранда «шын ғалым, шынайы Тәңір достары әулиелердің хәлі қауіп пен үміт арасында делінген. Бұл хәлдегі адам өзінің жеткен мақамы мен күйіне көңілі тоймай, үнемі ішкі толғаныста болып, рухын мазалай береді. Абай да жаны азапқа түсіп, Ақиқатты іздеп, жалғыздыққа салынып, жан-айқайға басады. Оның «жан айқайына» (фәриядына) табиғат қойнауындағы жартас та жаңғырығымен үн қосады.

(Жалғасы бар)