Шортанбайдың шын аты кім?

Биыл 200 жылдығын атап өткелі отырған Шортанбай Қанайұлы шығармашылығы туралы академик Ісмет Кеңесбаев: «Абай орыстың Пушкинін көрсе, Шортанбай патшаның пушкасын көрді» деген сөзі жыраудың шығармашылығының дәл бағасын береді. Жақында халқының бола­шағына қайғырып, заманның зарын жеткізген ақынның қолтаңбасы қолымызға тигенін айтқымыз келеді. Қастерлі тұмар-дұғаны сақ­тап келген Астана қаласының тұрғыны, бел­гілі қоғам қайраткері Қабылсаят Әбішев ре­дакциямызға келіп, жәдігердің жайын әңгі­мелеп берген еді.

Шортанбай Қанайұлының дүниеден өтерінде ел-жұртымен қайырласқан жырында біздің ел туралы «Тағы да сәлем айтайын, Қалың жатқан Сарымға» деп қайырады. Егер нақтырақ айтқанда, бұл жәдігер Семей облысы Қарқаралы уезі Әлтеке Сарым болысының белгілі тұлғасы Өтеміс Тоқсарыдан тарайтын Тәңірқұл атасының ақсақалы Қыстаубай немересі Жаныбай баласы Жұманның есімімен байланысты. Әулетте айтылып жүрген аңыз бойынша 1870 жылы күз айында досы Шортанбай Қанайұлы келіп қонады. Сол күні таң ата Жұманның әйелі босанып, ұл туады. Шаңырақ иесі дүние есігін ашып, қуанышқа шаттанған Жұман Шортанбайға: «атын қойыңыз» деп қолқа салады. Шортекең Ибраһим деп сәбидің атын қойған екен. Бірақ өскен соң Ибраһим аты аталмай, «Ыбыш», «Ыбырай» деп аталып кетеді. Сол жолы сәбиге осы дұғаны жазып қалдырып, оның ақысына көк қошқар берген екен деген де сөз бар.

– Одан бері де талай жыл өтті. Дұға кімнің қолында, қалай сақталып келген?
– Шортекең жазған дұға Жұманның үйінде Ибраһимнің бесігіне байлаулы тұрған. Бала өскен соң толғақ қысқан жүкті әйелдердің толғағын жеңілдету үшін және сәбилер науқастанғанда осы дұғамен ұшықтайтын болған. «Кейде ат шаптырып алыс жерден ағайындар дұғаны алғызушы еді» деп отыратын менің анам Шайза. Менің шешем Шайза – осы Ибраһимнің туған қызы, 2000 жылы дүниеден өтті. Ал дұға әкеден балаға өтіп, Ибраһим (Ыбырай-Ыбыш) шаңырағында, оның ұлы Мұсақанның қолында 1993 жылға дейін сақталып келді.
1993 жылдың қарашасында Қараталда Зейнолла Құдашбаев екеуміз Мұсекеңе сәлем беріп бара қалдық. Нағашым келіні Айткүлге: «Әлгі дұғаны әкелші» деп алдырды да: «Енді сен сақта, қадірін білесің ғой, Ыбыштың ұрпағысың, Шортекеңнің дұғасы шаңырағымыздың қасиетті заты еді» деп табыстады. Менің анамның туған ағасы Мұсекең осыдан кейін бір жылдан соң, 1994 жылы 93 жасында дүниеден өтті. Содан бері бұл дұға менде.
– Шортанбайдың атына қатысты жәдігер ретінде зерт­теушілерге көрсету ойыңызда болмады ма?
– Марқұм Ақселеу Сланұлы екеуміз 1994 жылы Жоғарғы Кеңестің депутаты болып жүр­генімізде, Әдебиет және өнер институтының қолжазба қорына арнайы апарып, белгілі көне жазу танушы Мақсұт Шапиғовқа оқыттық. Ол кісі: «Ескі қадиммен жазылған классикалық дұға» деді. «Қолжазба қорына тапсырмайсың ба?» деп Ақаң қолқа салды, көнбедім. Мұхтар Әуезов музей үйіне Тұрсын Жұртбаевқа 1996 жылы әдемі жасалған ксерокопия­сына түсінік жазып бердім. Осыған дейін қалың бұқараға жеткізбеге­ні­міздің бір се­бебі бар. Ал­ғаш рет Мақсұт Ша­пиғов дұ­ғаны оқып шы­ғып «мұнда Шортанбай деген сөз жоқ» деген пікірі де әсер етті ме, дұғаны өз отбасымның қымбатты жә­дігері ре­тінде сақтап, зейініміз бас­қа нәрсеге ау­ғандай болды.
– Егер дұғада Шортанбай аты жазылмаса, онда қалайша ақынның атымен байланыс­тырып жүрсіз­дер?
– Бертін келе оның бір жауабы мәтінде шығар деген ой­мен өткен жылы Айдаржан Қасеновке аударуға бер­дім. «Үшбу (тұмар) дұға Жұманға мүбәрак болсын. Дұғамызды Алла қабыл қыл­сын. Бұл дүнияда аман қылсын, Ахиретте иман үшін. Мұны жазғушы – Ғали қожа. Оқы­ғандардан иман дұға үшін. Шын атым Молла Ғали Мұ­хаммед» деп жазылған. Осы жолдардан тағы бір жаңалық тауып отырмын. Демек, ілімді қожалар дұға жазғанда лақап атымен емес, шын атын жазады. Демек, «Шортанбай» – ақынның лақап аты.
– Шынымен де, құпиясын ішіне бүккен тұмар! Неліктен Молла Ғали Мұхаммед аты ұмытылып, Шортанбай аталды екен?
– Бұл сұрақ мені де мазалады. Маған анығы, дұғаның Шортанбай ақынның жазғаны. Елдегі белгілі қожалардан сұрастыра жүріп, мына бір нәрсеге қанықтым. Олар егер адамның дін ісімен емес, дүнияуи тірлікпен аты шығып жатса, онда Мұхаммед аты ауыр болады деп басқаша атайды екен. Бұл, бәлкім, пайғамбарымыздың есімін құрметтегеннен шыққан болар. Содан Шортанбай ақынның мұрасын жинақтап жүрген жазушы Кәмел Жүністегімен хабарластым. Ол кісі де ақынның шын атынан хабардар екен. «Әкем Шортанбайдың шын аты Ғали деуші еді. Бірақ қолымда дәлел болмаған соң тек өзім ғана біліп жүріп едім» деп ақынның мерейтойы қарсаңында табылған жаңа дерекке қуанып қалды. Содан тағы бір жайт есіме түсіп, досым Ғалым Қожахметұлына телефон шалдым. Өйткені тоқсаныншы жылдары әкесінің: «балама Шортанбайдың атын беріп едім» деп айтқан сөзі есімде қалыпты. Кезінде Шортанбай қайда, Ғалым қайда деп мән бермесем керек. Өткенде тағы да Ғалыммен хабарласып, анықтап алдым. Ол да «Ғали» аты ақынның құрметіне қойылғанын, кейін туу туралы куәлік алғанда «м» әрпін қосып жазып жіберіп, Ғалым атандырғанын растады. Міне, осы деректер Шортанбайдың шын атын анықтап тұр.
Не болғанда да, бұл – Шортанбай мұрасын зерттеушілер үшін тосын жаңалық. Мүмкін бүгінгі жас толқын ғалымдар арасынан ізденушілер табылып, тағы да зар заман жырауының беймәлім құпиялары ашыла жатар.

Сұхбаттасқан 
Айгүл УАЙСОВА 
Астана ақшамы газеті
19 наурыз 2018 жыл