Зар заман ағымы

Бірінші тарау

Мұхтар Әуезовтың 1927 жылғы «Әдебиет тарихы»  оқулығына енген «Зар заман ақындары» атты зерттеуі күні бүгінге дейін құнын  жоймаған, ілгеріде де жоймайтын, жылдар көшінде,  саясат желінің  өтінде жоғалтқанымызды  табуға тірек болатын, мәні зор еңбек. Әуезоа зар заман ақыны кім, дәуірі қандай еді, көтерген мәселелері қандай дегенді  нақты да дәлелді қозғаған-ды. Белгілі бір мәселені қойып,  әрі қарай тарата талдайды: «Зар заман» деген бағыт неден басталып,  немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы өлеңдерден басқалық  жаңалығы бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды? Онан соң әдебиетте бұл дәуір  қандай орын алады?[1] Деген  күрделі  проблемаларды  көлденең  тартып, соның ұрымтал жауабын  беруге ұмтылды.

Қазақ әдебиетінің тарихын  дәуірлеуде, әр кезеңнің  әдебиетіне  тән бағыт, ағым, сарындарды саралауда салмақты,  дәлелді  тұжырым-түйіндер жасады.

Сөз жоқ, қазақ әдебиеттану  ғылымында  қыруар зерттеуізденістер,  жетістіктер бар. Фольклористика, әдебиет теориясында, әдебиет тарихын  дәуірлеуде  көп-көп жұмыс істелді. Ал дәл белгілібір  әдеби ағым, оның сипат,  ерекшеліктері, теориялық,  саяси-әлеуметтік негіздері  жайлы даралап айтқан еңбек көп емес. Зар заман ағымына  қатысты   тұжырым-тоқтамында  Мұхтар Әуезов Шортанбайдың  атын бірнеше   жерде бөліп атайды.  Оның себебі тек  ақынның «Зар заман» атты  толғауының атауында  ғана болмаса керек.

«Зар заман» деген – ХІХ ғасырда  өмір сүрген  Шортанбай ақынның заман халін  айтқан  бір өлеңінің  аты. Шортанбайдың  өлеңі ілгері, соңғы  ақындардың  барлық күй, сарынмен  өлең айтқан  ақындардың   барлығына «Зар заман» ақындары  деген  ат қойдық, [2] – деген ғылыми жаңалығы айқын ой.

М.Әуезов жүйелеуіндегі  «зар заман әдеби ағымы» мынандай мәселелерді  ажыратудан  барып  айғақталады:

1. Зар заман ақындары деп кімді айтамыз?
2. Бұл дәуірдің алғашқы ақындары кімдер?
3. Барлығының басын қосатын күй қайсы?
4. Көпшілігі қандай жайды тақырып еткен, нені толғаған?

Бұл еңбекте  М.Әуезов заман сырына терең үңіледі. Барша ерекшелік, өзгешелігін  қамти айтады. Біздің , зар заман  ақындары   дегенде,  жалпы қазақтың атам заманнан бергі  өмір тариындағы   зарды емес, дәл осы  М.Әуезов атап беріп отырған,  орыс пен арадағы саяси ахуалға байланысты туған мұң мен зарды нысанада ұстауымыз қажет.  Отаршылдық саясаттың  зардаптары мен мақсаттары саяси жүйе ретінде,  тарихтың белгілі бір беті ретінде көрінген  тұсты  бар сипат-өзгешелігімен  тұтас қабылдап,  оның әдебиетке түскен көлеңкесін  нақты сөйлеу қажет.

«Зар заман ақындарының  көпшілігі  ХІХ ғасырдың орта кезінен  бері қарай, Исатай, Махамбет,  Кенесарылар  қозғалысының артынан  шығады. Қалың қазақтың ұйқасын  шайқап шыққандай болып, орта жүзді, кіші жүзді түгел оятқан Исатай, Кенесары  қозғалыстары  қайғылы қалмен біткен соң, елдің тауы шағылып, иығы түскен, бұрын болымсыз үміт болса, белгісіз келешектен кеткен  азғана  сәуле болса,  барлығы да жаңағы ерлердің   жолсыз жорығынан соң суалып біткендей болады. Сондықтан ХІХ ғасырдың  орта кезінен  кейін зар заман  күйі  қалың  елге түгел танылады» [3].

Әуезовтың  алабөтен  айырып айтуынша зар заманның зары  орыс отаршыларының  келе бастауынан басталған зар,   мұң ғана емес, яғни Ресейге бодан ббола салып зар еңіреу  емес. Мұхтар Әуезов зар заман  әдебиетін айқындап берген көп себеп  үміттің үзіліп, «жолсыз жорықтың» жеңіліспен аяқталып,  Кенесары мен Исатай-Махамбет  өлтірілгеннен кейінгі   қалді баса айтады. Қазақтың ілгерідегі ахуалы осындай сұмдықты сезінген  күйде болғанын, ақры соның болып тынғанын ұғындырады. Қазіргі таным-түсінік, тарихқа баға, көзқарас деңгейінен келгенде Мұхтар Әуезовтың  ол түсіндіру,  талдаулары   белгілі жайлар болып  көрінуі де мүмкін. Бірақ қазақ әдебиетіндегі   зар заман ағымын негіздеу мақсатында  талданған тарихтың,  оның әдебиеттегі  ізінің түп негіздерін  беткіте түсу үшін  қарастырғанда  – ол  пікірлер өз күшінде.

Патша үкіметінің отаршылдықсаясаты жайлы жиырмасыншы жылдары  Халел Досмұхамедұлы да батыл, анық айтты. Исатай-Махамбет  бастаған ұлт-азаттық  көтерілістің  (шаруалар көтерілісі емес – Қ.М.) себептеріне  аса қырағы  саяси  бағаны  сол кезде  Халел Досмұхамедұлы берген еді.

«Он сегізінші,  он тоғызыншы ғасырдағы   қазақтың  қозғалысының ең күштелері – Сырымдікі, Исатайдікі,  Кенесарыныкі. Үш қозғалыстың  бас мақсаты  – қазақты орыстың жәңгірлік   құшағынан құтқару» [4].

Халел Досмұхамедұлы «Қазақтың халық әдебиеті»  еңбегінде  зар заман ағымы деп ала-бөтен қарастырмағанмен, бостандықты аңсаған әдеби ет үлгілері жайлы айтады. Оның халық әдебиетінің мазмұны мен  классификациясын  жасаған тұстағы   тұжырым-түйіндері  мынадай: «Халық әдебиетінің тағы бір түріне  болжал өлеңдер (предсказывательные песни) жатады.

Болжал әдебиеттің  негізгі мазмұны қазақ  халықының  болашақ баянсыз  тағдыр-талайы болып  табылады:  жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар кедейленеді, мінез-құлық өзгереді, жаман ғадеттер моляды, бір сөзбен айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп,  ақыл тозады. Аталған ауыр күндердің хақтығын  болжай отырып, халық өз басындағы жаман ғадет,  қасиеттерден арылмаса бұдан шығар жолдың жоқтығын, болашақта  құлдық пен  құру күтіп  тұрғанын жырлайды.

Болжалдық әдебиеттегі  бұндай үмітсіз,  зарлы  сарын  әсіресе  ХІХ ғасырдың  екінші жартысында  – саяси бостандықтан   үміт кесілгенде (Исатайдың,  Кенесарының, т.б.  көтірілістірдің  жаншылуы),  қазақ жерін отарлау күшейгенде , ел жиі-жиі жұтқа ұшырап,  кедейленгенде – күшейе түсті» [5] – дегендер зар заман ағымына  тән жайлар әңгіме болғанын байқаймыз.

Халық поэзиясының тағы бір сотқалы түрі – зар заман  (скорбная поэзия) мен толғау. Бұл өлеңдерде салт-сананың  бұзылуы жырланады, халық өнерінің  көне әдет-ғұрпы мен ескі салттарының құлдырауы, билер мен әкімдердің  парақорлығы мен  пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің  нашарлауы, мал сананың  азаюы мен  халықтың  жұтауы, жайылым-қоныстың  тарылуы, қоныс аударушыларға шырайлы жерлердің кесіліп берілуі,  жердің тозуы, аштық, жұт, т.т. сөз болады; бұрынғы өмір мен ескі салт-дәстүрлер  мадақталып, кейінгі өзгерістерге  зар айтылады» [6] дегендерді  идеялық-тақырыптық  жағынан  зар заман ағымына   жақындата  беруге болатынын аңғарамыз.

Тарихшы ғалым Б. Сүлейменов зар заман әдебиеті туралы пікір сол процесс жүріп жатқан кездің  өзінде айтылғанын  еске салады: «Ы. Алтынсариннің  әдеби ағымға көзқарасын «Горе киргиз»  деген қолжазбасы толық танытады. Бұл оның Түркістан қазақтарының, «Зар заман»  туралы шығармаларына   жасаған қорытындысы еді. Ы. Алтынсариннің  бұл берген бағасын өте орынды деп білемін. Мұнда ол «зар заман» әдеби ағымын патша  үкіметінің отаршылдық саясаты, жұт қоян жылдары деп аталатын ашаршылық пен  жалаңаштық  көбейген кезең  туғызды дейді. Бұл жерде  Ы. Алтынсариннің «Зар заман»  ағымының тууына   патша үкіметінің  отаршылдық саясаты себеп болды  дегені  дұрыс.

Ы. Алтынсарин «Зар заман» туралы  жазбаған адам жоқ деп, оларды өз текстісінде келтіреді [7]. Осы толғамдардың  қай-қайсысы болмасын ХІХ ғасырдың  екінші жартысынан  былай қарай  сары уайымы  мол  толғаулар  қазақ әдебиетінің   өзекті бір арнасына   айналғандығын көрсетеді. ХІХ ғасырдың   екінші жартысынан былай  қарай қазақ  әдебиетінде  қалыптасқан  әдеби ағым түрі ретінде   танылып, ХХ ғасырдың  жиырмасыншы жылдарында  өзіндік сипат,  мазмұн, түр жағынан   толысуға беттегенімен,  заманның дауылды кезеңдеріне  төтеп бере алмай,  реалистік әдебиеттің өзі әрқилы арнамен кетуге мәжбүр болды. Түрлі саяси науқандардың тұсында ол ғымға қилы мән берілді.  Бір кездегі  тарихи даму шындығынан туған,  халықтың қасірет күйін жеткізген  әдебиет деп танылған орасан зор мұраға «сарыуайым, үмітсіз үгілген,  жаңалықтан үріккен, діншіл»  әдебиет деген мін тағылды, «зар» ұғымы басқа мағына ала бастады.

Профессор Ханғали Сүйіншәлиев әдебиеттегі  зар заман ағымы  атауының жай-күйіне  мынадай барлау жасайды: «Оларды түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға буын әдебиетшілер әр  саққа жүгіртіп, өз ойларынан «зар заман» әдебиеті  дәуірін  шығарып та жүрді. Ресми баспа сындары  бұл атауды да қабылдамады. Себебі, олардың  ойынша,  қазақ халқын Россия патшалығының  отарлауы, жер, суын жаулап алып,  қуғынға салуы – прогресс, Росссияның келешегі оны  ақтады. Сондықтан отаршылдық дәуірді – «зар заман», – деп атау  саяси қате  түсінік-міс» [8].

Қазақ әдебиетіндегі сол бір көзге айрықша  ұрып тұрған ағым, оның азулы да айтулы өкілі Шортанбай мұрасы жайлы сөз қозғағанда  сол бір қилы тарихқа – зар заманның әдеби ағым ретінде   таралуы мен танылуының ұзақ жолына кідіріс жасамай  ілгерілей алмасымыз  даусыз. Ал зар заман әдеби ағымы қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесімен,  қазақ әдебиетінің өзіндік  спецификасымен  іштей  байланысып  жатқан  біртұтас құбылыс.

Бүгінгі әдебиеттану  ғылымының алдында тұрған  қыруар  шаруаның бірі – осы ағымның сыр,  сипатын ашу. Зар заман әдеби ағымының  көркемдік проблемаларын  арнайы тексеру;  оның көрнекті тұлғаларының әдеби мұрасын жеке-дара қарастыру; шығармаларын жариялау, текстологиялық жұмыс – сол бағыттағы   басты ізденістер болмақ.

Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесінде С. Сейфуллин, М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов,  Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, Н. Келімбетов, М. Мағауин, М. Жолдасбеков, А. Қыраубаева еңбектерін  атап  өтуге   тиіспіз. Әдеби жанрлар, теориялық,  тарихи мәселелерді жүйелеп,  зерттеу жиырмасыншы жылдары  түбегейлі  қолға алынды да,  кейінгіге азық болар,  қазық болар көп еңбек жасалды. Мәселен,  сол тұстағы сүбелі  еңбектердің бірі  Сәкен Сейфуллиннің бірі – «Қазақ әдебиеті» атты зерттеуін Мәлік Ғабдуллин қазақ әдебиетін тарихын зерттеу жөнінде тұңғыш ждасаған монографияның бірі деп бағалады. Бұл еңбектің әдебиет тарихын және оның қалыптасып, даму кезеңдерін азаматтық тарихқа  байланыстыра зерттеуді,  әдебиеттің  көркемдік,  жанрлық ерекшеліктерін   айқындау бағытындағы  зерттеуді ғылыми негізде   орнықтыруды  мақсатты,  жүйелі түрде қарастырған;  халық әдебиетін жиып-теріп,  жүйемен зерттеп,  жариялап насихаттауда  өлшеусіз  орны болған  еңбек  екені ақиқат.

Сәкен «…Шортанбай,  Ақмолла,  Омар  өздерінің шығармаларында   көбінесе  ескі  бектік,  бексымақтық заманды  көксеп,  сол заманның іріш-шіріп, өліп-өшіп бара жатқандығын көріп  қимай  зарланады. Өліп бара жатқанына  өкініш етіп  көзінен жас,  үнінен сор шығарады, жаңа заманға жөнді көндіге алмайды» – дегенде,  бұл ақындарды жазғырып, мінеп, апарып тастаудан аулақ. Болған жағдайды, жаңаға  көндіктпей зар  шығарып, жас шығарған өксік өнердің  күйін баяндайды.  Әрине, Сәкен зар заман   әдебиеті деп бөлген жоқ, бірақ «орыс патшасына бағынған дәуірдің» [9]  әдебиеті деп сол бір дәурді  бөлек алып   қарастырғаны  белгілі…

Бүкіл тарихымыздың, оның ішінде… әдеби-мәдени тарихымыздың бұрмалануы Қазақстан жағдайында  1932 жылы  ресми сипат алды. «Сталин жолдастың хатына байланысты  Қазақстанның теориялық майданындағы   күрестің міндеттері туралы» алынған 1932 жылғы  10 қаңтардағы   қаулы біздің бүкіл идеологиялық  жұмыстарымыздың  түтінін  теріске  бұрып жіберді. Сондықтан ұлт-азаттық  көтерілісі де, халық қозғалысы да,  жеке қайраткерлердің  іс-әрекеті де,  ақын-жазушылардың   шығармалары да,  жыраулардың толғаулары да  қазақ зхалқына  қарсы бағытталған  қаскөй  дүниелер  болып келді» [10]. Енді қазақ әдебиеті тарихының, әсіресе  ХІХ ғасырдың орта тұсынан  Ұлы Отан соғысына  дейінгі  кезеңдегі  құбылыстардың   басым көпшілігін  қайта зерттеп,  жаңаша баяндау   қажеттігі туып отыр.

Әдебиет тарихын зерттеу,   дәуірлеу мәселесінде  қазір сүйеніш  діңгек тіректер де,  сәл үңілсең әріге тартып  әкетер  бағыт-бағдарлар да бар. Ұзақ жылдар бойы ұлттық әдебиетіміздің   тағдырын ойыншық  еткен  саяси «қырағылық» жоғалды.  Енді тек аршы, аш,  тап,  айт.

Қазақ әдебиетінің тарихын  жасауды  алғашқылардың бірі болып қозғап,  қыруар іс тындырып,  үлкен әдеби мектептің негізін салып  кеткен көреген ғалым профессор  Бейсенбай Кенжебаевтың   қынжылыс, толғанысына бейтарап  қарау мүмкін емес. «Бір қарағанда,  ешқандай таласы жоқ,  тарихқа жүгінсек,  өзінен-өзі түсінікті болып шыға келетін «қазақ әдебиетінің тарихын қайдан басталады?» деген мәселе төңірегінде  аға буын әдебиет зерттеушілері – біздер қыруар  уақытымызды, бар өмірімізді сарп етіппіз. Қайтесің, ғылым балаңдығы. Ұлттық психологияның өзгешелігі… Қазақ филологиясы  ол дәуірді бастан кешпей, зерттеу методологиясын жетілдірмей, әдебиет тарихын тереңдеп зерттеудің келесі, келелі кезеңдерін  өте алмасы және белгілі. Ол этаптардан бұл күнде  біз де өттік-ау…»[11] дегені  ғалымның келешекке деген   зор үмітін аңғартқандай.

Қазақ әдебиетінің тарихын ғана емес, жалпы қазақ тарихының жоқшысы, ғалым, жазушы Мұхтар Мағауиннің  әдебиет тарихын   дәуірлеудің   ұзақ жылдар бойғы  жағдайына  тоқтала  отырып айтылған пікірі бұл мәселенің  күн тәртібінен түспегенін  және айғақтай түседі. «Сонымен,  көне дәуірдегі қазақ әдебиетіне  арналған алғашқы   және ең мәнді зерттеулеріміз  бұдан   жиырма – жиырма бес  жыл бұрын   жазылыпты. Одан  беріде  бар  күш-жігер  сол  жасалған   жұмысты   тиянақтауда  кеткен (тыңнан түрен салған ғұлама ұстаз Бейсенбай Кенжебаевтың  өзінің бұл талаптағы негізгі   еңбектері шәкірттерінің  көмегімен кітап болып  1986 жылы  әрең басылды). Жігер мұқалмаса да  тауан шағылған. Нәтижесінде,  тоқтамасақ та тоқырадық. Жаңа зерттеу жоққа  тән, жаңадан қатарға   түскен   жігерлі  жас мүлде   көрінбейді. Сең бұзылған,  жол ашылған  кезде  бұл қай тұрмыс? Кезек күттірмейтін,  көп болып ойланар  мәселе осы» [12].

Бейсенбай Кенжебаевтың  әдебиет тарихын жасаудың  басы-қасында  жүріп ғұмыр  кешкені  қазақ әдебиеттану  ғылымындағы  жанқиярлық  еңбектің бір көрінісі. Өзінің айтуынша, қазақ әдебиетінің тарихын түркі халықтарына  ортақ  кезеңмен   бастау керектігі  жайлы проблеманы Сәкен Сейфулиннің  «Қазақ әдебиеті» атты оқулығына  байланысты   1933 жылғы  рецензиялық мақаласында  алғаш рет айтқан. Сол мәселенің  арғы-бергісін бүтіндеуде, былайғы іске   бағыт-бағдар  сілтеуде  ғалым еңбегі өлшеусіз. ХХ ғасыр басындағы  қазақ әдебиетінің  жан-жақты  ғылыми  тұжырымдамасн  Б. Кенжебаев жасады.

Әдебиет тарихына  оның бірнеше  дәуірлерді қамтыған  тұтас ғылыми  сипаттамасын  алғаш рет жасаған Ханғали Сүйіншәлиев өлшеусіз  үлес  қосып келе жатыр. Оның «Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері» монографиясы  ерте дәуір   әдебиетінен ХІХ ғасырдың   соңына шейінгі  әдебиетіміздің  тарихына  арналған   аса сүбелі   зерттеу  еңбек. Былайғы зерттеулерге  негіз болған,  қай бағытта,  қалай ілгерілеу, тереңдеу  қажеттігін   қамти,  көрсете отырып  атқарылған.  Ғалым  бар ғұмырын  халық әдебиетінің  түрлі  міндеттері мен  мақсаттарына   арнап келеді.

Әдебиет тарихын дәуірлеудің  білікті мамандарының бірі  ғалым  Немат Келімбетов  өзінің  бұл мәселеге   қатысты   пікірлерінде   әсіресе сан қилы   әдеби  ағымдардың   пайда болу жолдарын, әдеби жанрлар мен   әдеби тәсілдердің  даму кезеңдерін  танып-білу  керектігін  баса айтады [13].

Профессор Мырзатай Жолдасбековтың   әдебиет тарихын  жүйелеуге  байланысты   тұжырым  пікірлері де  әдебиеттану  ғылымдарымыздың  бағалы беттері [14].

Әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесінде ғалым  Алма  Қыраубаева  белгілі бір кезең әдебиетін  жанрлық,  тақырыптық, аудармашылық,  текстологиялық,  идеялық-көркемдік принциптер   тұрғысынан   үңіле зерттеуде   Алтын Орда аталатын үлкен,  күрделі,  ауқымды дәуірдің жан-жақты сипаттамасын  жасауға ширек ғасырдан бері  өз еңбегін   сіңіріп келеді.Белгілі бір дәуір әдебиетін бағалау,   таразылау мәселесіндегі  осындай принциптілік – бір дәуірге де қажет.  Ғалым әдебиет тарихын дәуірлеудің  ішкі сырларына балаң, жас кезінде-ақ бойлап, меңгергенін мына пікірлер айғақтай түседі. «Әдебиетіміздің тарихында өзіндік   із қалдырған осындай елеулі  мұралардың бірі – ХІІ-ХІҮ ғасырлардағы ескерткіштер. Осы кезең  ескерткіштеріне тән жанрлық, тақырыптық, көркем тілдік сипаттардың ізі, өзара сабақтастық кейінгі  дәуірлердегі  әдебиетімізден,  әсіресе ХІХ-ХХ ғасыр басындағы  қазақ әдебиетінен жақсы байқалады. Ал мұндай  заңдылықтарды  танып-білудің  қажет екендігі  айқын анық. ХІІІ-ХІҮ ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын айқындау талабы шығыс әдебиеттерін дәуірге  бөлу саласында әдебиетшілерімізді көптен толғандырып жүрген  ғылыми ізденістермен  де үндес [15].

Ғалым Мұхтар Мағауин тұтас бір дәуірдің әдебиетін қазақ әдебиетінің тарихына қайталанбас ерекшелік, сипаттарымен, терең ғылыми негізде әбден,  даусыз орнықтыруға  үлкен еңбек сіңірді [16].

Әдебиет тарихын дәуірлердің   мәселесі әрі көп,  әрі күрделі. Соның ішінде тақырып аясынан ауып кетпес үшін,  біз әдебиет тарихында «зар заман»  аталған дәуірге байланысты айтылған ой-пікірлерге, сонан туындап жататын қайсыбір ғылыми,  танымдық мәселелерге  ғана арнайы тоқталуды  мақсат тұттық. Бұл төңіректе қыруар мәселелер ақтарылып, төңкеруді, жүйелеуді күтіп жатқаны анық.

Мұхтар Әуезов зар заман, отаршылық дәуір әдебиетіндегі уақыт мерзімін іштей ХҮІІІ ғасырдың соңымен ХІХ ғасыр әдебиетіне  жатқызды. Бұл жіктеуді кейінгі зерттеушілер ХҮІІІ ғасырдағы   әдебиет, ХІХ ғасырдың алғашқы жартысы мен  екінші жартысындағы   әдебиет тарихы деп  жалпылай  бөлді.

Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесінде  ең әуелі  қай  дәуірден бастаймыз, әдебиет тарихына кімдер ену керек деген  жайлар тұрды.  Қандай-қандай  тұстас кезеңдер  болғаны  сараланды. Әр дәуірдің әдебиеті  – ол бір тұтас, қазақ халқының әдебиеті. Ол әдебиетте  қай дәуірде болмасын   түрлі ағым, сарын, бағыт, бағдар  мән-мазмұн (уақыт,  саяси-әлеуметтік,  тарихи жағдай туғызған) болды. Мәселен,  ұлт-азаттық сарын қазақ әдебиетінің өн бойында жатыр. Шоқан, Ыбырай, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедұлы, Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин негіздеп,  кейін кең арналарға ұласқан  қазақ әдебиетінің ғылыми классификациясы да бір ғана дәуіре  сыймайды. Ол – жүздеген жылдар бойы жасалған  халық әдебиетінің  тұтас еншісі. Орта ғасырлық әдеби ескерткіштерден кейінгі жыр үлгілерін, насихат,  үгіт мәнде  толғаныстарды  көп ұшыратуымыз  кездейсоқтық емес.

Зар заманды әдебиеттің тұтас бір  дәуірі деп емес (ол дәуірде  басқа ағым –сарын  да болуы заңдылық – Қ.М.), қазақ әдебиетіндегі зар заман ағымы деп, және оны  тікелей орыс отрашлдығы түрлі  саяси актілерді  іске  асыруды мақсат етіп,  ақырытындырып болған дәуір –  отаршылдық дәуір аясындағы  әдеби ағым,  өзіндік өзгешелік,  бөлекшелігі  бар бағыт ретінде  қалыптастыру, тіпті сол ХІХ ғасырдың  өзіндегі,  ХХ ғасыр  басындағы  өзгеше  бағыт, сарындармен араластырмау қажет.

Өкінішке орай, ғасыр басындағы барымызды тұтастай  бағалауға, саралауға ұмтылыс ондаған жылдарға түрлі себептермен кешеуілдеді. Сондықтан көптеген  зерттеуші  тектен-текке  алаңдаушылық білдіріп  отырған жоқ. Өзге жұрттар сөйтіп жатыр, біз бүйтейік деген   сырт түрленуден  құтылдық. Өзіміздікін өзімізше танып, өз басымызды  беруге қақымыз  бар және  уақыты келді. Оған өреміз жетпесе, өзіміздің ішімізді өзіміз тани алмасақ,  өз обалымыз өзімізге. Өркениетті елдердің  әдебиет тарихын  жасаудағы  ғылыми концепцияларының тәжірибелерін   ескеріп отыру қажет. Ғалымдарымыздың  әдебиет  тарихын дәуірлеудегі  түрлі кезеңдеріне  келісе отырып, өзгеріс енгізу  де, жетілдіру де қажет.  Мәселен,  бір ХІХ ғасырдың  өзіне екіге  бөліп жүрміз.

Мұхтар Әуезов «Әдебиет тарихында» қазақ әдебиет тарихын  дәуірге  бөлудің алғашқы айғақтарын жасап,  әдебиетімізді  халық ауыз әдебиеті  және  зар заман ақындары деген межелерге  бөліп  қарастырады. Зар заман әдебиеті  жасаған  дәуірді  жүз жылдық  дәуір  деп бөлді.

«Әдебиет тарихы» оқулығының жүйесін  саралай отырып,  ғалым  Мекемтас Мырзахметов әдебиет тарихындағы  М. Әуезов бөлген жүз жылдық кезеңді  отаршылдық  дәуір әдебиеті [17] деп атауды ұсынады; қазақ әдебиеті тарихын  дәуірлеуді  қайта қарау  мәселесін  қозғайды.

Расында да, әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесі  аяқталмаған  процесс. Зерттеушілер  бұған түрлі қисынды  принциптермен  келіп,  өз ой-тұжырымдарын ұсынды, түрлі қисынды, әдебиеттану ғылымымыз үшін  аса құнды  қорытындылар жасады. Әдебиет тарихын дәуірлеу ұзақ,  үздіксіз процесс. Соңғы дылдарда  әдебиет тарихына хронологиялық  тәртіппен  келіп, онан әрі әдеби ағым, бағыт,  сарындарды орнықтыру,  айғақтау процесін  күшейте жүргізу тенденциясы бел алып келеді. Әйтпесе,  қилы сипатты, түрлі мазмұнды әдебиеттің  аражігі  1 жартысы, ІІ жартысы деген дәл  шекпен  бөліп тастауға  көне ме?! Көнбейді. Ал белгілі бір ғасыр әдебиетіндегі ағым,  арналарды ажырату,  айқындау,  орнықтыру  жағын  қарастыру  көп  мәселені  шешіп  алуға   бастайтыны сөзсіз.

Мәселен,  зар заман ағымын отаршылдық дәуір әдебиетінің бар сипатын  бойына дарытқан бағыт деп қарауға болмайды, сол отаршылдық дәуірдегі аса айқын, ауқымды әдеби-саяси ағым ретінде алып қарастырғанда ғана өзндік сырын ашары хақ. Отаршылдық  дәуірдегі   әдебиеттің  өзі жанр жағынан, қоғамдық-әлеуметтік  сипаты   жағынан бірнеше  тұжырыммен шектеуге  келмейтін  аса үлкен әдебиет. Мәселен,  Абай поэзиясы тек зар заман  ағымына  теліп қоюға  келмейтін  ұланғайыр көркемдік әлем.

Біздіңше,  әдеби ағымдарды, дәуірлерді  айғақтауда   қайсыбір жағдайда  шектеулі шарттылықтарға  барудың да  зияны жоқ. Әуелі бір қайырып алып, әрі қарай тарата беруге кеселін  келтірмейтін   шарттылықты тапқан жөн. Кезінде Мұхтар Әуезов зар заман  ақындары  туралы  тұжырымдар  жасағанда  қайсыбір   межелерінің шартты   екендігін  білмейді  дей  алмас едік. Немесе  әдебиет тарихын  дәуірлеу  мәселесінде көптеген ғалымдарымыз өз сөзінің аяқталған, соңғы тұжырым деп санамайтынын, жалғасын таба берер, жаңғыра берер үздіксіз  ізденіс процесі  екендігін  ескертіп  отыратыны осыдан  болса керек.

Әрине, ХІХ ғасыр әдебиетін  екі кезеңге  бөліп келе  жатуымыздың  өзі сол әдеби  ағымдардың, өзгешеліктердің,  сарындардың ара  жігін  ашу үшін   қолданылған  шарттылық сияқты. Ал күндердің күнінде, ХІХ ғасыр  әдебиетіндегі   мына әдеби ағым,  мына бағыт, мына сарын дегендей жіктеулердің  түпкілікті  орнығатыны күмәнсіз.  Профессор Бейсенбай Кенжебаев қазақ әдебиетінің  тарихын дәуірлеуде  ХІХ ғасыр әдебиетін  екіге бөлмейді, сыншыл әдебиет деп тұтас баға  береді. Яғни, ағымдарды, бағыт-сарынды, ерекшеліктері  ғалым әр дәуірдің  ішкі  талдануына  қалдырып отыр.

Зар заман ағымы отыршылдық  дәуірдің  көп өзгешелігін  қамтыған үлкен бағыт. Ол дәуірде өзіндік саяси, теориялық бар өзгешелігімен жаңа сипатта,  әлемдік деңгейдегі, европалық мәндегі  профессионал  әдебиеттің де туып, жасағаны мәлім.

М. Мырзахметов «Отаршылдық дәуір әдебиетін»  зерттеуде  саяси-әлеуметтік  сырларға  баса тоқталғанымен, әдебиеттің  өзіндік  ішкі  сипат-ерекшелігінің өзін  сол саяси ахуалды  айтудың,  көрсетудің негізі  екендігін  көлденең  тастап отырады.

«ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы   аралықта дамыған, заман талабына орай жанрлық,  стильдік сонылықтарды, идеялық тақырыптық  ерекшеліктерді  тудырған   көркем шығармалардың бәрі де,   негізінен саяси-әлеуметтік  лирика шеңберінде  жырланып, өзекті бір сарынды  төсеніш етті. Осы себепті  сөз еткелі  отырған  дәуірдегі  әдебиет  тарихын  дәуірлегенде  оны бұзып-жармай-ақ  бүтін   қалпында «Отаршылдық дәуірдегі әдебиет деп» атауымыз керек деп  тұжырымдауы орынды сияқты [18].

М. Әуезов жүз жылдық дәуір деп бөлгенде ХҮІІІ ғасырдың  екінші  жартысы  тұтастай  енетін  емес пе еді? М. Мырзахметов оны  ұмытып  отырған жоқ. Дәуірлеу мәселесіндегі  өз ойын  басқаша  қисындармен  негізделгендіктен  де қоспай отыр.

Қазақ әдебиетінің тарихында «Зар заман дәуірі»  бұған дейін  ағым, бағыт емес,  тұтас дәуірсипатында да  қолданылып,  айтылып келеді,  солай  қалса қайтер  еді десек, ХІХ ғасыр, ХХ ғасыр  басындағы   барша  ерекшелікті құрсаулап  тастауға   бастайтын сияқты. Сондықтан «Зар заман»  атауын  әдебиетіміздің  ұзақ тарихындағы  айтулы да айбынды, айдынды ағым  ретінде   алып қарап, оның өзіндік  көркемдік сипаттарын,  ғылыми-теориялық негіздерін жүйелеп, сол ағымға  енуге  тиісті  әрбір  ақын-жыраулардың әдеби мұрасын  сол негізде  тұжырымдау қажет.  Мәселен,  Шортанбай  шығармалары  қандай-қандай  сипаттарына  байланысты  осы ағымға  жатқызылды, жатқызылуға   тиіс деген мәселеге  ой жіберейік. Дулатқа да,  Мұратқа да,  Нарымбетке де сол  ғылыми,  көркемдік, саяси-әлеуметтік сипаттамалар негізінде  келген тұста,  әрі қарай  тарамдатып әкетер соқталы,  сүбелі,  арналар  аз емес. Себеті  біз  көбіне  ол әдебиеттің – зар заман  әдебиетінің  тақырыптық   ортақтығынан  алыстай  алмай  жүрміз.

Көркемдік сипат: дәстүрі,  жаңалығы, түрі,  өлең өлшемі, көркемдеу құралдары, т.б.  сияқты таза  эстетикалық   таным тұрғысынан   келгенде  зар заман  ағымына  ортақ  айғақтар  көптеп  табылады. Осы  орайда  М. Мағауиннің  ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы   жыраулар  поэзиясын түр,  ерекшелік жағынан түйіндеуі, сипаттауы  сияқты зерттеу,  зерделеулер  ХІХ ғасыр әдебиетіне  қажеттілігі  байқалады. Арнайы  оқулық  жасаған  профессор Х. Сүйіншәлиевтің  сол  үлкен  әдебиеттің  өкілдеріне  берген  баға,  анықтамалары  ескеріле  отырып дамытар, жетілдірер  шаруа   да аз  болмаса керек.

Бір дәуірдің  әдебиеті,  оның негізгі  сарын-бағыты, түр, мазмұн, өзгешелік-ерекшелігі  дегенде  Шортанбай  өмір сүрген  кезең  белгілі бір   деңгейде  сараланып,  бағаланды. Бірақ  сол ХІХ ғасырдың  бай  әдебиеті   өзінің  бар  қасиетімен тұтас  ажыратылып,  дараланып, сараланып болған жоқ.

Қазақстан Коммунистік  партиясы Орталық Комитетінің «Қазақ  халқының әдеби поэзиялық  және музыка мұрасын  зерттеудің,   сын тұрғысынан қарап пайдаланудың  жайы және оны жақсарту  шаралары туралы»  қаулысы қазақ әдебиеттану  ғылымын жаңа бір арнаға түсуге қозғау салды. Жаңаның бәрі жақсылық, жетістік бола бермейтінін есте ұстай отырып,  сол тұста  қайсыбір  жабулы  жатқан қақпақтардың   қозғалысқа түсіп,  сіресіп қатқан тоңдардың  жіби бастағаны,  орынды-орынсыз  көп әңгіменің  ортақ пайдаға апарар  бағыты белгіленгені  даусыз. Соның  негізінде  қызу әдеби, ғылыми  айтыстар өтті. Жиынтық түрі 1959 жылғы 15-19 маусым аралығында  өткен қазақ әдебиетінің  негізгі  проблемаларына  арналған  ғылыми-теориялық  конференция болды.

Әдеби мұраны зерттеу, кәдеге  асыру   жайы  жан-жақты  сөз болғанымен сол кездегі  жетекші  күш – партиялық  сасаттың  төте  тартқан бетіне  қарайлау  басым,  болғанымен, мазмұнды, мәселелі  кең  әңгіме өтті.

Осы конференцияда  ауызға  аса  көп түскен,  әдеби  мұрасы   белгілі бір дәрежеде  өз бағасын  алған  әдебиет  өкілі  Шортанбай болды.

Конференцияда   Шортанбай  заманның  бұзылуына  көп сөз етіп, қасірет өлеңге айтаны үшін  көбірек  датталды, сыналды; ілгерілеуді,  жаңалықты,  жақсылықты  көре алмаған, саяси  санасы   жетілмеген «күнәһар» ретінде  бағаланды. Осындай  талдау  барысында  Мұхтар Әуезовтің  бір кезде  зар заман  әдебиетінің   бар шындығы, мәні мен мазмұны  жайлы   айтқандары   төңкеріліп түсті. Конференцияның   өн бойында   тиіп-қашып, ара-тұра  Шортанбай заманындағы  әдебиеттің  көркемдік   құндылығы,  сөз өнері   есебіндегі   бағасы  сәл-пәл  айтылғанымен, негізгі  әуен  тапшылықтың   төңірегінде  тұсауланып қалды.

Академик  Сақтаған  Бәйішев конференцияны  ашардағы  сөзінде  қоғам тарихында  елеулі із  қалдыра алмаған [19]   Шортанбай  жайлы  көп айтылғанын,  енді сол бір  әңгімені тұжырымдап, аяқтау,  бітіру керек деген  ұсыныс айтты. Солай бола тұра,  конференция барысында   Шортанбайдың шын бағасын беруге ұмтылу, ұсынысқа түскен дайын тұжырымнан   бұра тарту көзге ұрып тұрды. Сәйділ  Талжановтың  қосымша баяндамасында   аталған кесімге  қисынды   қарсылық білдірмей де  қалмады. Есмағамбет Ысмайыловтың  Шортанбай мұрасына   байланысты   үзілді-кесілді шешімге  келіспегенін  мына пікір  айғақтай түседі. «Алайда кейбірлеулердің  шығармаларында (мәселен,  Шортанбайдың)  өз заманында  бұқараның  ауыр тұрмысын,  отаршылдық қысымды жырлауы көзге түртіп тұрған өмір шындығын танымасқа,  онысуреттемеске  шарасы қалмағандығын, сөйтіп,  өзінің дүние тануында  заман шындығын  дұрыс көрсетуге  ойысқандығын  аңңғартады [20].

Конференция әдебиет тарихын белгілі бір жүйеге салу, оның даму жолдарының  желісін тарту  біршама  қозғалысқа салды.  Бірақ қайсыбір  тұста  көпе-көрнеу  бұра тартушылықтың   не себепті   бел алғанын  бүгін білмей отырмыз десек, қисынсыз.  Дегенмен  айтылған, тұжырымдалған мәселелер жайында  Б. Кенжебаев қынжыла   айтқандай,  онсыз да көп уақыт қара шаруаға жұмсалған  әдебиеттану   ғылымының   жалпы  дамуына  былайғы өрісіне  конференцияның   ықпалы   болғанын  ұмытуға  тиісті емеспіз.

Шортанбай төңірегінде  дәл осы  конференцияда  айтыстың ушыға түсуіне  бір себеп – «көркемөнер-көркемөнер үшінге» қарсылық,  тап болған қоғамда – әдебиет таптық деген   бұлжымайтын  теориялар  көп әсер етті.

Қажым Жұмалиев әдебиеттанудағы   «бірыңғай ағым» – «единый поток» дегенге баса назар аударып [21], оның мәні әдебиеттің   таптық қасиетін   жоққа шығаруға  тырысушылық  деп тұжырымдады. Біздіңше,  зар заман ағымы деп  конференцияның  өн бойында бір-ақ жерде   – Б. Сүлейменов сөзінде   айтулы  тегіннен  тегін емес.

Шортанбай ақын мұрасына  байланысты  кең сөйлеген  ғалым  Ысқақ  Дүйсенбаев  ақынға  20-30 жылдары  берілген  баға қате,  сондықтан   соңғы  жылдардағы тұжырымдарды  нығыздай  беру қажеттігін  аңғартты.

«Бір топ сыншылар мен әдебиет тарихын зерттеушілер (әсіресе,  М. Әуезов, С. Мұқановты, Қ. Жұмалиевті меңзейтіндей, бірақ  атамайды – Қ.М.) Шортанбай ақынның шығармаларын халықтық  туынды деп,  оның өзін сыншыл реализмнің өкілі, бұқара көпшіліктің жыртысын жыртқан халықшыл ақын деп тапса,   екінші бір топ әдебиетшілер  сол ақынның  өлең-жырларына  баға бергенде  Шортанбайдың  көзқарасындағы   қайшылықтарды да  айтуға тырысып  бірлі  жарым  сын айтқан болды [22].

Ал өз көзқарасында  да  ғалымның  шындықтан  аттап өте алмай қалған тұстары да аз емес. Ә дегенде  Шортанбай  ескішіл,  исламға  сүйенген,  феодалдық қоғам жоқшысы  деген тұжырымдарды төгіп-төпіп алып, ақынның  санасы   кертартпа бола тұра  өлеңінде  кейбір тұрмыс  шындығы   көрсетіліп  отыратын  тұстар  бар  дейді [23].

Мұхтар Әуезов Абылай  дәуіріндегі  зар заман ақындарын  екі  жікке  бөліп қарағанды. Бірі – келер  күннің  жұмбағын  шешіп,  елге  үлгі, өсиет   сөз сөйлейтін, болжау  айтқан  қария. Екіншісі – толғау айтқан  жырау. Қариясы – Асан. Жырауы – Бұқар. Бұл жерде Мұхтар Әуезовтың  Асан қайғыға  байланысты  ойының мәніне аз тоқтала кетейік. Абылай дәуірінде  өмір сүрмегенімен  шартты түрде хан  маңында  болуға тиісті  ақылшы  қариялардың  жиынтық  бейнесі   ретінде   аталғаны анық. Өйткені  Асан М. Әуезов  пайымдауында да   ең алдымен  елдің   ақылшы  кемеңгері,  заманның сыншысы, қырағысы.

Зар заман ағымына М. Әуезов ХІХ ғасырда  жасаған  ақындардың  бірін кіргізеді.

«Бұқар жыраудан соң  ХІХ ғасырдағы  зар заман   ақындарының  басы   Махамбет.  Одан кейінгілері Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы  бір буын  Абаймен  тұтас ақындар» [24]. Нарманбет, Шернияз, Досқожа, Күдері-қожа, Нысамбай, Ығылмандардың заманы Абылай  заманы емес,  енді  іс қана қалған, алыстан толғап, ойға тартамын  деп  отыруға  болмай  қалған  заман  екенін ұғындырады.

«Бұқар  жырау  заманынан  клел жатқан бұрынғы әлеуметшілдік, ойшылдық сарынына Махамбет заманында  ісшілдік қосылса, кейінгі ақындардың  тұсінда жаңа әскер сияқты болып  дін мен мәдениет исі кіре бастады» [25]. (Астын сызған біз – Қ.М.).

Мұхтар Әуезов жүз жылдық дәуір әдебиетін  үш кезеңге бөліп, әр уақыттың  өзіндік  ерекшелігін, ортақ сарын  аясындағы  өзгерістерін  атап-атап көрсетіп отыр.

1. Әлеуметшілдік, ойшылдық сарыны – Бұқар заманы.
2. Ісшілдік – Махамбет.
3. Дін мен мәдениет – Ыбырай.

Осындағы  бір ғана дін  төңірегінде,  діни-ағартушылық сарын жөнінде  бүгінгі  әдебиеттану  ғылымы  қарастыра  түсер  көп жай болып  жатыр…

Зар заманның тұсынан бері  қарай дін  сарыны  біздің  әдебиетте жылдан жыл өткен сайын  үлкенірек орын алады. Басы Шортанбайдан  басталған діншілдік (бұл жерде  мін ретінде айтылып отырған жоқ – Қ.М.), ХІХ ғасырдың  аяғына  келгенде  толып жатқан дін  қиссаларына  келіп соғады» [26].

Мұхтар Әуезов зар заманды  әдебиеттегі  елеулі  бағыт ретінде  жан-жақты негіздеудің   мәселелерін қойды.

«Қазіргі қарастырғалы отырған зар заман ақындары: – сол ел  қамын сөзбен жоқтаған жоқшылар. Бұлардың туысы мен бағыт сарыны ел басына  келген тарихи дәуірден  туғандықтан,  барлық ақынды  тарих көлемінде  қарастыру керек» [27].

Түрлі идеологиялық қысымдардан  түтіні басқаша шалқыған  қазақ  әдебиеттану  ғылымының соңғы  хал-қадірін ескере келіп,  профессор Т. Кәкішевтің: «Әдеби, мәдени тарихымыздың   көтерілмей, жазылмай жатқан   көп саласы бар екеніне ғылыми қауымның  назарын  аударғым  келеді. Және  ол кезеңдегіні буржуазияшыл немесе ағартушы-демократтық деп айыра салмай, ішкі көркемдік ерекшеліктеріне, эстетикалық қадір-қасиетіне қарай талдап зерттеуіміз керек… Өйткені өмірді реалистік,  романтикалық, сатиралық, символикалық тұрғыдан  бейнелегенде қазақтың көркемдік таным-талғамында  талай жаңа сипаттар болғаны даусыз. Осы дәуірдің саяси-әлеуметтік   мәніне социологиялық  тұрғыдан көбірек көңіл бөлгендіктен көркемдік,  өнерпаздық  мәселелерді зерттеуп  білуіміз жетіспей жатқанын  ашық мойындауымыз  керек», [28] – дейді.

Жалпы әдебиетіміздің тарихындағы кезеңдерді, дәуірлерді  ажыратып алу мәселесімен бір  қаралуға тиісті  түрлі бағыттар – мәселен,  орыс әдебиетіндегі  классицизм,  сентиментализм, романтизм, реализм деген сияқты; түрлі ағым, сарындарды ажыратып  айғақтаудағы, бөлудегі, Б. Кенжебаев  айтқандай не таза теориялық, не тарихи болғаны жөн. 1959 жылы конференцияда  Б. Кенжебаев әдеби мұра  жасап кеткен  дарындардың  әдебиеттегі  орнын көрсетуде  біреуін  кәсібіне  (кітаби),  келесісін идеясына  (ағартушы-демократиялық) қарай бөлу  дұрыс емес дегені  аса қисынды пікір.

Қайсыбір дәуірдің  әдебиеті өзін  іштей саралауға зәру. Кезең, дәуірге тұтас бөліп,  бағыт-ағымдарға іштей ажырату қажет.  Зар  заман – белгілібір мөлшерде   тұжырымдалған бағыт, ағым. Бағытты – саяси,  тарихи ерекшелігіне,  ағымды – содан туған көркемдік өзгешеліктеріне қарай қарастырған абзал.

Зар заман ағымы жайлы сөз болғанда  М. Әуезовтің «Әдебиет тарихындағы» концепциясын  ғылыми негіз етуге  тиіспіз.  Әуезов әлеуметтік   астар жағынан да,  мазмұндық ерекшелік жақтан да,  көркемдік  өлшем-өзгешеліктер түр,  дәстүр,  өзгеріс,  қолданыс,  жанр,  т.б.  жақтардан  жан –жақтан талдады.

Жүз жылдық дәуірдің  саяси сипатын  мейлінше жан-жақты  қамтыған ғалым сол дәуірдің   зар заман  аталып  отырған  әдебиетіне  байланысты бірнеше басты-басты  тұжырым жасайды.

1. Зар заман әдебиетін   туғызушының бірі жыраулар болғаны  белгілі. М. Әуезов қазақ әдебиетінде  жырау  қандай миссия атқарды,  оның

өмірі, өлеңі немен ерекшеленеді деген  мәселені  мол қамтыды;

2. Жазба әдебиетке ауысу себептерін,  ол әдебиеттің  жалпы

әдебиеттен  айырмашылық,  өзгешелігін  сөз етті;

3. Зар заман әдебиетіндегі тарихи жырларды теориялық,  мән-мазмұн

жақтан талдады; сол әдебет  тұсында туған  түр деп таныды;

4. Зар заман әдебиеті кіммен басталып, кімнен аяқталады дегенді  атап

көрсетті;

5. Зар заман әдебиетінің негізгі  сарындарын айғақтады;
6. Зар заман әдебиетін жанр, түр, өлең үлгісі  жағынан барлады;
7. Бұл әдебиеттің даму, өзгеру себептерін  атап,  3 кезеңге бөліп

көрсетті;

8. Зар заман ақындарының қайсысында  қай сарын басым болғанын

саралады;

9. Былайғы мәіндеттерді тұжырымдадаы.

М. Әуезовтің «Анығында  өсиетшіл қария, толғаушыл жыраудың  негізгі міндеті  өлеңшілік емес,  елге басшылық істеп,  бас алқа айту болатын», –  деген пікірі жырау – өз заманының басидеологы  болғандығын  аңғартады. Жыраулар  өнерпаздығында   тек зар айту емес,  онда сынау да, мінеу де,  ақыл,  насихат,  өнеге де  бар екенін көреміз. Сондықтан жырау табиғатынан:

1) құр өлеңші,  құр ақылшы ғана емес, керекті кезінде  ханның да,  қараның да сыншысы, қатал тезі;

2) саяси салмақ иесі, қайраткер;

3) бітімші би;

4) батагөй ақсақал.

Жыраулық өнер қазақ топырағының өзінен, қазақтың тарихи дәуірінен туған үлгілі әдебиет.

Жыраулар  өнерпаздығы  жайлы Ә. Марғұлан, С. Мұқанов, Е.Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншәлиев, Р. Бердібаев, М. Мағауин, Б. Әбілқасымов, А. Қыраубапева, Н. Келімбетов, Қ. Сыдықов, С. Негимов еңбектерінде  жан-жақты сипаттама берілді.

Бірақ әлі де  әдебиеттану ғылымында  бұл мәселеге байланысты   туындап отырған  түйіндер аз емес. Тегінде  өлең мәні, түрі, үлгісі тұрғысынан келгенде,  ХІХ ғасырдың  өн бойында да,  ХХ ғасырдың өзінде де  тек хан  жанында болмады, немесе жаугершілік заман емес еді демесек,  жыраулық  өнерге сұранып тұрған әдебиет үлгілері, жыр-толғаулар аз емес. Жаугершілік демекші, Ұлы Отан соғысы кезіндегі  толғаулар, халық поэзиясы Жамбылды жырау  дегізбей қоя ма? Жалпы бұл арнайы зерттеуді қажет етіп жатқан сала. М. Мағауин жырау статусын  бекітетін  ерекшеліктерді молайтып, айқындады. Бірақ жыраулық өнер  Бұқармен  аяқталды  деуіне  келісе қою қиын. Қалай болғанда да  жырау  табиғатына   тағы да  қарай   түсу  қажет   сияқты.

Жүз жылдық дәуірдегі  зар заман ағымына  М.Әуезов «ХІХ ғасырда  болған  ақындардың  бәрі  кіреді», – деген ойын Нарманбетпен  тұйықайды. «Зар заманның  артқы ақыны ХІХ ғасыр мен  ХХ ғасырдың   жапсарында  өмір сүріп,  сол кезде өлең  айтқан   Нарманбет заман зарының ең ақырғы күйін шертіп,  тоқтаған осы ақын. …осының заманымен , осыдан кейінгі  дәуірде зар,   күй қазақ  әдебиетінен   бітеді» [29]. Себебі қалың ел  бұрынғы  көп тілекті кемітіп, құлдыққа, қорлыққа, таршылыққа еті үйреніп, өліп кеткен,  жаңа заман жетегіне жүруге  ынтық бола бастаған.

Зар заманның артқы ақыны  Нарманбеттің  әдебиеттің  бір ғасырлық  дәуірін «Сарарқа»  жоқтауымен  тындырғынан  тұжырымдайды.

Сарыарқа,  сарқыраған суың қайда,

Түнде шық,  күндіз мұнар,  буың қайда.

Найзағай жарқ-жұрқ етіп  нөсер құйған,

Көк-жасыл, кемпірқосақ туың қайда…

Күрделі, шешілгеннен шешуін күтіп жатқаны көп шаруа – әдебиеттегі  бағыт, ағым, сарындар  жайы буржуазияшыл-ұлтшылдық, ағартушылық-демократиялық бағыт, діни-ағартушылық ағым,  ұлт-азаттық сарын, әлеуметтік,  ойшылдық сарын,  үгіт-насихат сарыны, дәстүрлі философиялық  бағыт, т.б.  дегендей  тіркес-ұғым біздің әдебиеттану  ғылымымызда  аз қолданылмайды.

1959 жылғы  конференцияда  М. Сильченко «Об основных тенденциях и направлений казахской  литературы  80-90 годов ХІХ века»  деген  арнаулы   баяндама жасады. Бірақ,  өкінішке орай, саясаттың  ықпалымен,  бұл мәселеге  шынайы  ғылыми  кірісу  байқалмады, ғылыми тұжырым  жасалмады.»

«Прямая идейная связь творчества Мурата  с поэзией Шортанбая и общноть  их наиболее  характерных речевых оборотов («Зар заман», «Тар заман»,  Шортанбай, «Сұм заман» – Мурата) позволяют говорить о  продолжающейся тенденции  в основном реакционной, охранительной и   противоборствующей с просветителями» [30].

Әрине бай әдебиетіміздегі  бар бағыт, ағым,  сарынды саралау,  жүйелеу  арнайы зерттеу  нысанасы болып қарастырылатын кез жетті. Сол орайды діни-ағартушылық бағыт төңірегінде, Әбубәкір  Кердерінің   шығармашылық мұрасы жайлы   еңбек жазылды. Шортанбай мұрасын бағалауда  дінилік   жайы көп айтылып  келе жатқандықтан да  осы ағым  және ақын   мұрасының  дінге  қатысы  деген  жайлар  төңірегінде  біраз   ізденіс  жүргізуге  тура келді.

Халел Досмұхамедұлының мына бір тұжырымында  осы мәселенің  бір кілті, бір қыры, бір сыры  жатқан сияқты. «Қазақтың жазба әдебиетінің негізін мұсылманша  оқыған,  сауатты ақындар   салғаны  сөзсіз. Сондықтан да   жазба әдебиеттің  алғашқы   үлгілерін  халық   поэзиясының  діни  және ғибраттық түрлерінен  іздеу қажет» [31].

Бейсенбай Кенжебаев діни ағым,  әдебиеттегі дін  жайы деген  мәселелермен,  әсіресе  ХХ ғасыр басындағы   қазақ әдебиетін  зерттеуінде  жиі-жиі  ұшырасып отырды. 1969 жылғы  «Қисса-сұл Әнбияны» талдауы қандай орынды. Ғалымның  «діни» дегеннен  ешуақытта  шошымау  поэзиясын   ұстанғаны  осыдан-ақ  көрініп тұр [32].

Әзірге шортанбайтануда Шортанбай діншіл  деген  жалпы баға көп айтылғанымен, Шортанбай діншілдігін негіздеп берген  теориялық  тұжырым жоқ. Шортанбай ишан болса болды, «құдай» десе болды – көрсоқыр  діншіл емес. Ал оның шығармаларындағы  дін сарыны,  мұсылмандық шарттары боуы – тіпті де діншілдік емес. Болса да,  жағымды мағынадағы діншілдік ол  – әдебиетіміздің  тарихында   ежелгі ескі  замандардан   жасап  келе жатқан имандылық  идеясының   Шортанбай  толғауларында   толыса түсуі, заман  түріне  қарай мәнін,  мақсатын  айқындай түсуі. Бір кездерде  Шортанбай  діншіл,  Шортанбай  діншіл  деп көп  айтуымыздың   түп  төркін-себептері  өзіміз де  бағымдай  қоймаған  ту-у әріде жатыр.  Ресей  империясы тарапынан  жүргізілген   қазақты   дінсіздендіру саясатын  бүркемелеп,   жуып-шаюда жатыр. Өшіміз қалғандай, дәл бір  Шортанбай  төңкеріс жасап,   орыстан   аларымыздан   кенде қалдырғандай байбалам салдық. Халықтың өзін-өзі  сақтауға,  рухани бағалылықтарын арашалауға  бас көтеруі –  ұлтшылдық,  діншілдік деп  аяусыз  масқараланды.  Бір кездерде үреймен, сұмдық жеккөрушілікпен айтылған «мұсылмандық қозғалыстың» қазақ даласында жандану себебін соңғы жылдары   ғалымдар Т.Кәкішев, Р. Бердібаев, М. Мырзахметов, Ш. Сәтбаева, М.Мағауин, Ө. Күмісбаев түрлі тарихи фактілермен,  себептермен түсіндіруде.

Шортанбайды  ұзақ жылдар бойы  шырылдатып,  шыжғырудан құтқармаған бір пәле – осы дін жайы болды. Бір кезде  Әуезов оны  мін  ретінде емес, зар заман әдебиетіндегі   бір сарын ретінде   атаған  еді. Дін атамзаманнан халықпен  бірге жасап келеді. Ол қай құдайға   сену мәнінен,  мұсылман,  кәпір дегеннен  әлдеқайда кең,  ұлы ұғым.

Дін – аллатағалаға  құлшылықпен ғана, немесе   бірді-екілі  шарттылықпен  ғана түгесілетін   дүние емс, құлашы кең,  бүткіл  тіршілікпен-жаратылыс  құпияларымен астасып жатыр.

Опасыз жалған дүниеден адам танымының  іздеп тапқан  таяныш,  тұғыры. Тіршілік әрекеттің   түпқазық мұраттарын  баянды  етіп  жатқан рухани үлкен күш. Біздің танымымыздағы  Шортанбай діні – сол  ұлы  дін.

Шортанбай иманды айтса,  ақыретті айтса – адамшылығыңды,  кісілік қасиетіңді,  тәңірі – жаратушының оң көрген  ісін сақта деп  уағыздайды. Дүниені көрме,  сезбе,  таныма,  ойланба,  соқыр сенім,   көзсіз құлшылықта  бол деп емес, сергек бол,  сезімді бол, танып,  тауып істе деп айтады. «Ақиретте жалған жоқ,  таразысы басқа бір бөлек», – деп,  күні ертең жауап берер күнәдан сақтандырады. Есеңгіреп,   есі шыққан,  алмағайып заманда   алласынан  жаңылған  пендені  жан, тән, ар тазалығына тартады.

Атамыз – Адам пайғамбар

Топырақтан жаралды.

Мұсылман, кәпір – халық боп,

Сол адамнан таралды.

Бір-біріңе беріскен

Дәм мен тұздың халал-ды,

Ұрлық пенен қорлықтан,

Өтірік, ғайбат зорлықтан

Бойыңды тартып тек жүрсең,

Көрмессің деген залалды.

… Алақандай ай мен күн –

Ғаламның орта жарығы.

Жаббардың екі болмайды

Әмір қылған жарлығы

Құбылаға бас қоймақ –

Мұсылманның парызы.

Ораза намаз  қылғанның

Көңілде құдай барлығы.

Жаулық пенен жалғыздық –

Жалғанның жаман тарлығы…

Шортанбайдың  1993 жылы «Айқап» баспасынан  шыққан  жинағында  құдай,  алла,  дін,  мұсылман, ақырет,  ораза,  намаз,  пайғамбар,  шайтан,  лахат,  иман,  Меке, хаққа тауба, пір,  медресе,  мешіт, молда,  азан, тәкбір,  мүфти,  сахар, таңда мақшар,  тақуа,  құдірет,  пәни дүние, кәләм-шәріп құранда,  тәңірі,  дінді,  дінсіз,   кәпір, алты мыңда  алты жүз  алпыс алты аят,  заманақыр,  лахат, қиямет күн, зекет, нияз, тұмар,  мұсылманның баласы, таңда махшар күнінде,  ажал,  өлім,  өлі,  тірі,  Ғазрайыл, періште,  құдайдан қорыққан мұсылман,  алланың берген ақ дәмі, хұданың болса берері сияқты  діни мәнді сөздер 230 рет қолданылды. Соның бәрінде де адамды  өмір сүрудің  мән-мазмұнына  қарай тарту  мақсатында   қолданады. Өз қоғамының кеселдерін ашып,  ажыратып отырып, сонан шығудың,  сақтанудың  жолдарының бірі,  қорғаныс күш ретінде  қолданады.

Жақсы – жаманнан түңілген,

Жаман – малдан түңілген.

Мұның өзі – зар заман.

Зарлығының белгісі.

Бір-бірлерін күндеген,

Жай-жайына жүрмеген

Мұның өзі – тар заман

Тарлығының белгісі.

Мұсылманнан хал кетті…

Жалмауыз болды үлкенің

Қазақ сенің сорыңа

Арқадан  дәурен кеткен соң,

Қуғындап орыс жеткен соң

Тіпті амал жоқ, қазақтар,

Енді сенің торыңа

Орыс- бүркіт,  бз – түлкі

Аламан деп талпынды…

Шортанбайдың  «мұсылманнан хал кетті» деуі  тек экономикалық   қысымға байланысты емес, қазақ даласына улы зәрін жайған рухани қысымды көріп біліп, сезіп отырғаны.

Профессор Ханғали Сүйіншәлиев «Қазақ әдебиетінің қалыптасу   кезеңдері»  монографиясында  келтірген  қисын  сол рухани  қысымның   түп-төркіні  қайда жатқанын  анық  атайды.

«…Тек билеу системасында  ғана емес,  қоғамдық құрылыстың  басқа салаларында да  жаңа тәртіп қабылданды. Әкімшілік,  сот құрылысы, салық,  жер,  дін, мәдениет  мәселелері  жөнінде  заңдар шығарылды… Дін туралы ереже мұсылман   дінінің  уағыздарына  тежеу салып, христиан дінінің  ықпалын   арттыруды  көздеді. Бұл мұсылман қауымының  наразылығын тудырды» [33].

Әдебиетте дін халық өмірінде  қашаннан болса, сонан бері бар. Діни-сарындық шығармалардың   жанры, мәні, астары әдебиет, дәуір ерекшелігімен бізге өзгеріп,  түрленіп отырды. Наурыз,  бақсы сарыны,  жарамазан, бата, қисса т.б. (Бұл классификация әуелде М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсыновтан бастау алып кейін  Р. Бердібаев, М. Ғабдуллин,  С. Қасқабасов, Х. Сүйіншәлиев, Н. Келімбетов т.б.  ғыл.,ңб.жүйеленді).  Бұл бар ағымға да,  бар сарынға да қатысты жай,  әрқайсыы белгілі бір  кезеңде  туған  діни  сарындағы әдебиет  үлгілері,  жанр, түрлер. Әдебиеттің өзі – дүниетаным.  Дін, ол да – дүниетаным. Адамды табу,  тану,  ашу.  Ендеше әр дәуірде әр  мақсат,  әр көріністе  дін өлеңдерінің, діни сарынның,  бағыттың болуы – заңдылық.

Зар заман  әдебиетіндегі  айрықша бір белгі, сипат саналған діни бағыттың, діни ағым,  сарынның  бар жайы бір  Шортанбай дүниетанымымен шектелмейді. Мұнда  сол дәуірге  кіретін  ақындардың,  ағартушылардың   бас астары  ашылуы керек.

Кезінде көп айтылған  Шортанбай шығармаларының  Иассауи мұрасы  мен қатысына   келер болсақ, Қожа Ахметтің  уағызы да  атамзаманнан  адам баласына   бағытталып  келе жатқан ізгілік, инабат,  иман  уақызы. Оның даналық  кітабы  таза да  нұрлы  сәулеге  толы. Өмірге құштарлыққа,  ізгілікке,  іңкәрлікке толы. Жалпы  Шортанбай  шығармаларындағы  ежелгі  Шығыс әдебиеті   әсері  деген  мәселе – өз алдына  кең әңгіме.

Шортанбай заманындағы  әдебиеттен,  қоғамнан,  оның өз  шығармаларындағы  діни жанына,  діни сарын   мәселесі  дегенде  тоқталғанда  дәл сол  заманда   халық ішінен  әдебиет  үлгілерін   жинап зерттеген,  оған баға берген  В.В. Радлов пікірлері де   сырдың астарын   ашады. Кейінірек  Шортанбайға  діншіл,  діни деген   атақтың  ажырамастай болып жабысуының бір ұшағы  Радловқа сүйене сөйлеуде  жатқан сияқты.В.В. Радлов  әдебиет,  халық жайлы танымдық, ғылыми әдебиеттерінде   ел ішіндегі   үлгісіне,   түріне,  сарынына,  ерекшелігіне  барлау жасайды. Сөз жоқ,  В.В. Радловтың  да қазақтардың қаншалықты  діншілдігі жөніндегі ақпар,  мәлімет жиып беруі  міндеттелді. Ғалым қазақтар  арасындағы  ислам  дінінің  жайлауына,  жайына қатысты   көптеген мәліметі бар.  Әдебиет  түрін   айғақтап  отырып  айтқанда,  ел жағдайын  қамти отырады.

В.В. Радловтың  ғылыми-зерттеушілік  еңбегінің,  қазақ әдебиетінің  ғылыми сипаттамасын  жасауының құны  өлшеусіз.  Алайда Ресей  Империясын халықтың  басқа күйі көбірек  ынтықтырғандықтан  да ғалым  бар жұмысына сипаттама бергенде  империяға  аса қажет   мәліметтерді  алға  тарта  сөйлейді.

«Бұл басылымның  І және ІІ томдарында  жарияланған халық әдебиетінің үлгілері  басқа  көпшілік  тайпаластары  тәрізді  ислам әсеріне  беріле қоймаған  көне  шаман  дінінің әлі де берік ұстаған. Оңтүстік Сібірдегі  түркі тайпаларының  рухани  мұрасын   құрайды. Ағымына   ұсынылып отырған  том Алтайдың  терістігін  жайлаған қазіргі   кезеңде   ислам  дінін тұтынатын   түркі  тайпаларына арналған.  Ол тайпалардың  ретін біз  территориялық  жағынан да,  қоғамдық және рухани  жағдайымен де  Мұхаммед дінінде  жоқ түріктерге  бір табан  жақын  тұратын   қазақтардан   бастаймыз».

Осы, «Образцы нар. Лит. Тюркских и лешен» көптомдығының ІІІ томына  жазылған  алғысөздің  өзінде дін   атауы  бірнеше  рет  келуі  тегін  болмаса керек…

Әрі қарай ғалым қазақтардың  дінге қатысын, көзқарасын тәптімдей баяндайды. Бірнеше жүздеген  жылдар  бойы  ислам  дінін тұтып келе жатқанымен, әлі толық мойындап,  қабылдаған жоқ, көп шартын жай ғана орындай салады, дін иелерін  халық  жақтырмайды, аулақ  жүруге  тырысады деген  тұжырымдар жасайды.

Әдебиетіміздің  тарихын, өзіндік ерекшеліктерін қарастырғанда соқпай өте   алмайтын   бір тұсымыз – осы дін жайы. Өткен ғасырдың [34] орта шенінен  бері қарай күні   бүгінге шейін  бұл мәселе   күн тәртібінен   түскен жоқ. Белгілі бір   тұжырымдарға   келу үшін   соларға соқпай, сүйенбей өте алмасымыз анық.

Ғалым  М. Мырзахметовтың  «Ыбырай және  профессор Ильминский» атты мақаласы   әдебиетіміздегі  діни сарынның  күшейе түсуіне  үлкен  ықпал жасаған  миссионерлік  саясаттың   беймәлім  тұстарын   нақтылы дәлелдермен   аша түседі. Ғалым келтірген тосына  бір жайға назар аударсақ,  біраз мәселенің төбесі көрініп қалады. Әбен  Сыбанұлы  деген   (бұрынғы Шымкент облысы,  Ленин ауданы,  Жаңа-Базар  селосында) адамның  1963 жылы  25 желтоқсанда  көшірілген қолжазбасы: … кешегі  орысқа қарағанымыздан  кейін  1865 жылы атақты дін бұзушы  Ильминский  қазақ арасына шығып, қазақ мұсылман емес, шаман деген дінсіз халық, оларды орыс тіліне айналдыру оңай деп үкіметті  осы  сөзбен  нандырған екен…

Мінеки,  үкіметтің  осындай  тұтқын жолы  қазақ арасын  тынышсыздандырып, 1899 жылы қазақтар  үкіметтің  бұл ісіне  наразылық шығара бастады» [35], М. Мырзахметов осыған орай былай дейді: «Бір назар аударатын мәселе,  осымен бірге  қарияның қолжазба көшірмесінде патшаның  ресми түрде  жүргізілген  миссионерлік  саясатына  қисса-дастандардың  жиі  таратыла  бастауы,  тіпті қазақ әдеби  тілінің  шұбарлану  процесін де   осы  саяси  құбылыспен  тікелей байланыстыра  қарау  танымы  айқын  сезіліп тұрады» [36].

«Ыбырай тағылымы» жинағында  Бүркіт Ысқақов өте батыл пікір айтады. Ы. Алтынсарин миссионерлерге   қарсы болғанына  дәлел келтіре  сөйлейді.

Ш. Сәтбаеваның Ы. Алтынсариннің 1884 жылы Қазақ  университетінің  типографиясында   араб харпімен жарық көрген  «Шарият ул-ислам»  кітабына «Мұсылманшылықтың  тұтқасына» тоқталуы,  талдауы халқымыздың  адам,  мәдени тарихында  дін мәслесінде  көзқарасымыздың  көкжиегін  кеңейтіп,  көтере   түсетіне  елеулі зерттеу.

«Діни кітаптары: «Библияны», «Құранды» зерттеу, талдау жасап,  түсініктемелер жазу ісі  орта  ғасырда  экзегетикалық (діни негіздерді  түсіндіру) дәстүрі қалыптасады.

Бұл дәстүр көптеген  әдебиеттердің  тарихында дамыған. Мысалы, грузин әдебиетінің  Х-ХІІ ғасырларындағы  дамуы  осы  экзегетикалық  дәстүрмен  байланысты» [37].

Ш. Сәтбаева да қазақ әдебиетінде  бұл дәтүрдің  ежелден  бар  екенін  көрсетіп отырады.

Біздіңше,  діннің  негіздерін  ұғындыру  мақсатында  жазылған  Ыбырай Алтынсариннің  «Мұсылманшылықтың тұтқасы» (1884 ж.), Шәкәрімнің  «Мұсылмандық шарты» (1912 ж.) еңбектері – сол дәуірдің   мінез-болмысын  түзу жолға салуға  дін уағызын пайдалану болумен  бірге қазақ арасындағы  дінтану  ғылымының басы. Осы бір пікірлерді   М. Мағауиннің  Шәкәрім дүниетанымына,  оның шығармашылығындағы  дін жайына  тоқтала  келіп   айтқан  мына айқындамасы  бекіте түседі: – «Жалпы, ХІХ ғасырдың екінші   жарымындағы  қазақ әдебиетінде   көнеге бет бұру, жинаушы  ескі замандардан қозғау айрықша  белең алған еді. Мыңға  қарсы жалғыз  шабатын   алып күшті батырлар ерлігі, расул алла заманы, дін жолына бас тіккен ғазылар  күресі, немесе Бағдат,  Мысыр, Шамд әлде басқадай ертеңгілік  елде  болыпты-мыс ғажайыптар. Әрине, мәні, сыры бар, аса  күрделі құбылыс» [38].

Бұл ұғындырудың   астарындағы  отаршылдыққа,  миссионерлікке қарсы  ағым деген  ойды да  сезбеске  болмайды.

Шәкәрімнен  қалған   ұланғайыр  мұраның бірі – 1912 жылғы  басылым көрген «Мұсылмандық кітабы» Мағауин  сонау бір  жылдан-ақ  бұл еңбектің  аса құнды, бағалы   жақтарына назар  аудару   керектігін айтты.

«Ғұлама қаламгердің  ұрпақтарынан әділ  бағасын алуға  тиіс  тағы бір   күрделі еңбегі – «Мұсылмандық кітабы». Үстірт қарағанда,  «иманат,  ғибадат,  басқа әр түрлі  шариғат істерін   ұғындыру  мақсатында   жазылғандай көрінгенімен, еңбектің  шын  мәнісіндегі маңыз-мағынасы  тереңде… Әлбетт,  Шәкәріматеист емес, діндар. Бірақ  оның  мұсылманшылығы да қалыпта  түсінік аясына сыймайды» [39].

М. Мырзахметов сол тұстағы діни,  рухани саясат,  зымиян әрекеттер  жайлы  былай дейді: «Мұның  үстіне  патша  үкіметі  осы тұста  бұрынғы  саясатын  өзгертіп,  енді халықтың  ішкі рухани тірегі болған діні  мен тіліне,  халықтың   тарихи жадына қол сала бастады. Екі  империя  арасындағы   шекараны   ресми түрде  Санкт-Петербург келісімі бойынша бекітіп алысымен-ақ,  бұрын құпия түрде даярланып, сақталып келген  миссионерлік   саясат – отарланған  бұратана халықтарды православие дініне шоқындырып, орыстандыру саясатына  ашық кірісе бастады. Өлкеде  ашылған  орыс-тузем аралас  мектептері де  осы сияқты   жүзеге  асырудың  ұрымтал  құралы деп  қаралды. Ағартушылық саласындағы   миссионерлік  саясатты   жүргізудің   мамандары   Қазанда   ашылған   арнайы духовный  академияда даярланып жатты. Онда «противомусульманская  кафедра» ашылып, оның тұңғыш   меңгерушісіне   миссионер  ғалым  Ильминский тағайындалуы  да көп  нәрседен  сыр береді. Міне,  осы саясаттың   ызғарлы  лебін   сезген қазақ  арасында   ескіше   оқыған ақын  жазушылар   орыстандыру  саясатына  қарсы   идеологиялық  күрес жүргізіп,   қазақ әдебиеті   тарихында  ХІХ ғасырдың   екінші   жартысы мен  Қазан төңкерісіне  дейін созылып  келген  кітаби  ақындар  шығармаларында діндарлық  сарынның  өріс  ала  бастауына  қозғау салды. Осы кітаби  ақындардың   пайда болу,  даму,  тоқталу  процесіне  көз жіберсек,  оның не  себепті   пайда болып,  аяқталу   себебіне көзіміз  жете түседі [40].

ХХ ғасырдың  барысында  қазақ әдебиетінің  тарихын дәуірлеу  мәселесін,  жанр,  түр жағынан  жүйелеп-саралаған Ахмет Байтұрсыновтың  әдебиеттегі   діни сарынға,  жалпы дінге  көзқарасында   сол кездегі  империялық  саясаттың  салқыны   сезілгенмен қазақ әдебиетіндегі діни сарын   жайлы   белгілібір дәрежеде бізге  құнды  мәлімет,  тұжырымдар тастап кетті.  Ахаң қазаққа  жазу дінмен  келген дейді. Дін үйретушілердің  халыққа өлең   сөздің  өтімділігін  пайдаланып көп жайда дін  уағыздарын   өлең-қиссалармен  таратқанын айтады. Сол ой, ағынында Шортанбайға  назар аудара кетеді, «…қожалардың, молдалардың  ішінен  Шортанбай, Ақмолда сияқты   ақындар  шыққаннан кейін   жазба сөздері  бітегене  дәмділенген.  Діни сарынның қыр-сырына Ақаң бірталай  бойлайды.

«Бастапқы  жазба  әдебиетінің  бас мақсаты – дінді  жаю, дінді  күшейту болса, соңғы әдебиеттің бас мақсаты – тілді ұстарту, әдебиетті күшейту, көркейту болады. Сөйтіп,  жазба әдебиеттің  өзі  екі дәуірге  бөлінді: діндар дәуір,  ділмар дәуір» [41].

Әдебиеттегі діни  сарын, мұсылманшылық идеясы,  діншілдік пен  діни-ағартушылық  сияқты   бүгінде де  аражігі  аса ашылмай, ғылыми жүйеге түспей келе жатқан   ойлар әр  кезде  айтылғанын  жоқққа шығаруға болмайды.

Ахмет Байтұрсынов өзі жіктеп отырған діндар  дәуірге  мынандай сипаттама жасайды: «Діндар дәуір  ауыз  әдебиет   түріне  түр  қосып  жарытқан жоқ. Арнайы әдебиеттегі   шығармалардың  түрлерінен  діншілдігімен ғана айрылмаса, айрықша түр-тұрпатымен айрыла  қоймайды. Діндар жағының басымдылығымен айрылатын  түрлері  мынау:  қисса,  хикаят, мысал,  насихат (үгіт), мінажат,  мқтау,  даттау,  айтыс,  толғау, терме» [42]. Бұл пікірдің  негізінде   ол дәуірдің   басқа   шығармаларының сипатымен бірге  Шортанбай  шығармашылығы да   қамтылып  отырғаны даусыз.  Бұл жерде  Ахаңның   ол әдебиеттің   саяси астарына   бармау   себебі  түсінікті.  Сонымен бірге  бірінші  кезекке  ХІХ ғасырдың   орта  шенінде  аса жандана түскен  миссионерлік   саясатқа қарсылық ретінде  бой көтеріп,  етек  жайған  діни-ағартушылық  мұраттар шыққан. Ол құбылысты  әдебиет тарихында  қашан, қалай атасақ та мақсаты сол болғаны даусыз.

Байтұрсынов анықтамасында:

хикаят – діндар дәуірдің  өнеге үшін шығарылған әңгімелері.  Ол дін үйрету үшін ғана емес, басқа да өнеге көрсету үшін  айтылады. Ғалым бұл тұста  Молда Мұсаның  шығармасын келтіреді;

насихат – ақыл, үгіт.  Насихат шариғат жолына тіреліп айтылған. Бұл жерде Әбубәкірден үзінді келтіріледі. Насихат өлең,  ежелгі дәуір әдебиетінен келе жатқан, әуелден бар өлең түрі екенін, кейінде де,  бүгінгі өлеңде де бар  дәстүрлі сарын екенін,  оның тек  А. Байтұрсынов  атап отырған діндар  дәуір   тумасы екенін ескеріп өтуге тиіспіз.  Бұл өзі басқа түрлерге   де  аса  қатысты жай. А. Байтұрсынов  дін жайын  айту күшейе түскен   тұстың ерекшелігін  атап отырып, өзі тоқталған мәселенің  бір дәуірде ғана   туа салмаған  сарындар   екенін тәптіштеп  жатуды  қажет көрмеген сияқты.

А. Байтұрсынов насихатқа Шортанбайдан  ұзақ  үзінді  келтіреді:

– Билер пара жемеңіз!

Жалғанды  жол демеңіз!

Ақирет қамын іздеңіз!

Жанға тіпті тимеңдер!

Кісі ақысын алмаңдар!

Аузына арам салмаңдар!

Дүние жиып өткен жоқ

Бізден бұрынғы пайғамбар.

Сөз айтайын, үлкендер!

Құдайдан қапы кетпеңдер!

Әлің келсе, Меке бар.

Старшын, юолыс болам деп,

Ысырап  қып мал  төкпеңдер!

Мінажат – ғұламалардың  құдайға  айтқан зары, арызы, наласы. Мақтау, даттау, айтыс,  толғау,  намыс толғауы, соғыс толғауы,  марқайыс толғауы, жоқтау мәніне тоқтала   келіп   терменің жайын  айтады.

Терме – діндар дәуір термесі мен ауыз  әдебиет  түрінің термесі  бірдей. Діндарда  дін сөзі көбірек деп келіп, мысалға діндар  әдебиет  термесі  үлгісі  ретінде  Шортанбай шығармасын  ұсынады:

Атамыз – Адам пайғамбар

Топырақтан жаралды.

Мұсылман, кәпір – халайық,

Сол адамнан  таралды…

Ұзақ үзінді  әрі қарай Әбубәкірден  келтірілген  өлең мысалмен  жалғасады.

Халел Досмұхамедұлы да халық  әдебиеті   түрлері  жайлы   зерттеуінде  арнайы түрде  «діни сипаттағы әдебиет» дегенге  тоқталады. «Діни сипаттағы әдебиет (литература  религиозного  характера) ісләмнің   негіздерін,  шариғаттың қағидалары мен талаптарын, тамұқтың   азабын, жұмақтың  рахатын   және басқа  о дүниелік  өмірдің   көріністерін  суреттейді», [43] – деп табады.

Шортанбай  діншілдігі  деген болсын, немесе  басқалардың   діншілдігі тұтасып  жатқан  сарын дегеннің  болсын   біздің  әдебиетімізде көзсіз құлшылық,  шектеулі  діндарлық  мәнінде  ешқашан  болмағанын ашық  айтуға тиіспіз.  Діннің  дүниетаным,  адамшылық  негіздермен  астасып жатқан   ұлы рухани  күш ретінде  мызғымас тірекболып келгенін,  оның өзі тек   мұсылманшылық  аясында  ғана емес,  жалпы  адамзаттық  таным,  биік  мұраттармен сабақтасып  жатқан  өлшеусіз әлем, нұрлы  бастау  болғанын көрмеске болмайды.

Біздің әдебиетіміздегі дін жайы  дегенді   арнайы  қарастырғанда   Б. Кенжебаев  айтқандай,  діншіл бір басқа,  діни ағартушылық  бір басқа екенін де есте   ұстауымыз керек. Өйткені  ғалым Әбубәкір, Мақыш, Нұржандарды кітаби, діншіл, ескішіл  бағыттағы ақындар қатарынан   ажыраа қарайды. Қайта олар   діни қараңғылыққа – надандыққа қарсы   шығып,  қазақ арасында   өте-мөте прогресшіл болған   жаңа оқу – услуги  жадитті  жақтады  дейді.

Сонымен, діни сарын   бір  Шортанбайдан   бастала қалған,  немесе  бір   кезеңдік  қана құбылыс емес.  Ол ежелгі   дәуірде де  орта   ғасырларда  да болды, ХХ ғасырдың   басында да болды. Әртүрлі жағдайда,  әртүрлі  мақсатта шығып,  бой көтерді,  көрінді. Мәселен,  шоқындыру  саясатына   қарсы дін  негіздерін   қисса, хикаяттар, арнайы ғылыми   еңбектер (Алтынсарин, Шәкәрім – «мұсылманшылықтың тұтқасы», «Мақтубат», «Мұсылмандық шарты») сипатында,  немесе   заман   түнегінен  адамшылық  қасиеттерді алып шығуға  уағыз түрінде (Шортанбай,  Әбубәкір, Ақмолла, т.б.) жырлаушылар   қазақ әдебиетінің  тарихынан  бірқыдыру табылатыны даусыз.

Бейсенбай  Кенжебаев әдеби мұраға   көзқарастағы діншілдік, діни  деген   ұғымға  үнемі өз  тұжырымдарымен қарсылық жасап отырғанын   қайта айналып соғып, ғалым еңбектерін  және бір   қарап  шыққанда   тіпті  мойындай  түсеміз.  Бірде-бір  рет дінге  қатысты  болған  себепті  ешкімді де,  ешбір шығарманы да сөкпеген,  қайта ұғындырып,  жалған жаладан   арашалаумен болған. Мұсылманша оқығаны үшін, мектеп-медреседе молда болғаны үшін  ХІХ ғасырдың   аяғы мен  ХХ  ғасырдың   басындағы   жекелеген  ақындарға   тағылған  айдардың   жөнге   келмейтінін  негізгі  дәлел,  қисынды   уәждермен  айғақтап отырды.

«Нұржан … дінді  түсіндіреді. Оны діни  фанатизм түрінде  түсіндірмей діни  ізгілік,  жалпы  адамгершілік,  ағартушылық тұрғысынан  түсіндіреді» [44].

Сонымен, Әуезов атаған  зар заман  әдебиетінің  (жүз жылдық дәуірдегі) бір сипаты болған,  қайсыбір тұста кертартпа кемшілігі ретінде  бағаланған  діншілдік  деген ұғымның  шын мәнібасқада екені, туу,  көріну себептері, мақсаты  неде  болғаны, әрі халықты   қараңғылықта  қамап емес, жарыққа  тартып  отырып туғаны белгілі. Соны әдебиет тарихында, әдебиеттану ғылымымызда  әдебиет тарихындағы   аса елеулі,  аса ауқымды  ағым есебінде   тұжырымдайтын  мезгіл жетті. Сөз жоқ, ол күрделі де   қиын зерттеулерден  тұрмақ.

Коммунистік идеология ыңғайымен  бұл құбылысқа  мүлде басқаша  сипат,  баға беріп  келгенімізі де шындық. Тек діни ұғымдағы  сөз қолданысқа бола да  діншілдік дедік, дін арқылы   бүкіл адамзаттық  игіліктерді уағыздайтын қисса,  хикаялардан  үрке қаншқандай болғанымыз және бар. Қазақ әдебиетіндегі  діншілдік,  діни әдебиет өкілдері дегеннің  сұмдық естіліп,  аяусыз соққыға түскен  науқанның бірі  1957 жылғықаулыға орай өткізілген  1959 жылғы  конференция  болғаны даусыз. Мұнда  дін жайы – күн тәртібіндегі қызына да індете сөйлеуге негіз болған тақырыптардың бірі болды. Бірақ өкінішке орай,  дін деген  нәрсеге  үрейлене  қарау, айыптап,  апарып  тастап сөйлеу   көп болғанымен,  шын мәніндегі  әдебиетімізде  анау замандардан  бері бболып келе жатқан осы сарын, осы ағымның қилы уақыттардағы   көрінісіне,  теориялық  негіздеріне  тереңдей бойлау,  белгілібір заңдылық  ретінде мойындау,   тұжырымдау болған жоқ.

Кертартпа ағым әдебиеті деген ұғым М.С. Сильченко қолданысында: охранительно-тенденциозная литература.

Ағартушы-демократиялық  ағым- просвитительно-демократическое.

Б. Кенжебаев 1959 жылғы конференцияда  ХХ ғасыр  басындағы қазақ әдебиеті  туралы айтқанда  мынандай екі бағытта  атауға  мәжбүр болды:

1. демократиялық-ағартушылық,
2. буржуазиялық-либералдық, фелдалдық-клерикалық «Ақмолла, Әбубәкір, Мақыш,  Нұржан,  Мәшһүр, Шәді). Бұрын  1954 жылы ол кісі  ағартушылық бағыт деп қана,  екіге бөлмей, қарастырған еді.

Байқайсыз ба,  2 бағыт. Бұл жерде бағыт ұғымының  біздің әдебиетіміздің  тарихындағы  қолданысына  байланысты   мәні байқалып  қалады, әр түрлі қисындарға бастайды.  Иә, бағыт. Ағым,  сарын емес,  белгілі бір кезең әдебиетіндегі  бағыт – направление. Әйтпесе,  діни сарын  әдебиетте  үнемі бар,  ежелден бар. Заманға, саясатқа  сай өзгешелігі атауы, бір көрінісі – ағым ұғымының  аясында  қарастырылатын сияқты.

Ысқақ Дүйсенбаев дін мәселесін  біраз сөз етті. Соның ішіндгі  діни сарынды  отарлау  саясатының бір қыры ретінде  қарастырғаны бір есептен  дұрыс пікір. Себебі, біз бұл тақырыптың  көп сырын  әлі аша алған  жоқпыз.

Патша саясаты әуелде  исламды  күшейту  жағында болған  тұстары  да біздің  тарихымызда  байқалған жай. Бірақ  Ы. Дүйсенбаевтың  ислам  феодалдық  тап мүддесін көздеді,  сондықтан патша үкіметі де соны  қолдады дегені  айғақты  тұжырым болған жоқ. Ал мына бір түйін қай мәнде  айтылғанын қарамастан,  шындықты жеткізуімен құнды: «Кейін,  ХІХ ғасырдың   орта шенінде патшалықтың  Орта Азия халықтарына  қарсы  асқындаған  отаршыл  шабуылына байланысты исламшыл феодалдар  «кәпірлерге» қарсы әрекет жасау керек дейтін  кертартпалық бағытты бастағанда,  сол ислам  діні  айқын  үгіт құралына  айналды. Оның ақыры кейін   панисламизм мен  пантюркизм сияқты кертартпа,  реакцияшыл ағымдарға  әкеліп соқты» [45].

Ал Шортанбайға байланысты  айтылған  мына пікір – уақыт,  саясат салған таңба. «Феодал табының сол күнгі өкілі болған   Шортанбайдың тек қана  дін жолын   жақтап өз  кезіндегі   барша  шаруашылық,  саясаттық,   мемлекеттік  жаңалықтардан   мүлде үрке қашуы  табиғи  нәрсе» [46] деген  түйін жалғыз  Ысқақ  Дүйсенбаевтың  ғана емес, сол кезде  әбден қалыптасқан   ортақ сарын болатын.

Ысқақ Дүйсенбаевтың  дін жайы әдебиеттегі  кездейсоқ кесел емес,  ортақ сарын екенін бөлекше  атауы  аса мән берер жай. Әрине, алым теріс, бөтен жағынан айтады. Ал бізге керегі – шынында да   қазақ әдебиетінің  тарихында қилы кезең,  түрлі дәуірлерінде   діни сарынның  болғандығы, қалай, қай түрде   көрінсін  үзілмеген желі  екендігі. Исламды тарату, орнықтыру мақсатындағы насихат,  адамгершілік,  имандылықты негіздеу, білімге,  дүниені тануға шақыру,  т.б.  түрлі  мақсатта  түрленіп,   көрініс беріп отырғаны аян.

Сондықтан,  діншілдік деген  конференцияның  өн бойында   сөз болды. Екі сөздің бірінде  Шортанбай айтылды да,  қортыныды мынандай мәселелермен  барып түйінделді. Ең әуелі, 1925 жыл тұтас  бір   дәуір әдебиеті, оның басты өкілі   Шортанбай туралы ауқымды,  кең  толғаммен дәл, нақ қорытындылар жасаған, жас та болса аса білгірлігін, білімділігін мойындатып, басқалармен терезесі тең  сөйлескен Мұқаңның  1959 жылғы  конференцияда  бойын  тарта ұстап,   тіпті  өткенді мүлде «ұмытып», ғылымға да қайшы, ғалым ожданына да қайшы пікір-тұжырымдар  түюге  көнгенін  айтуға тиіспіз.  Конференцияға  жасалған қортынды сөзде  М. Әуезов Шортанбай  мұрасы   қарастырылған  С. Талжанов  баяндамасына   мынандай баға берді: «Бұл баяндама  Шортанбайдың  көпке мәлім  кертартпа,  қайшылығы мол мұралары, сол қайшылықтарды атай отырып, ақтау жағына бейім болды. Әрбір сыннан   арашалап аршып алу жағы   баса сөйленді. Ал  анығында  Шортанбайдың   бар көзқарасынының   бір ғана   шыны  емес  пе еді? Ол – діншілдік, кертартпалық сарынға соғатын. Шортанбайлық  көзқарастың  түп қызығы,  сарқып  құяр сағасы  десек,  ол: «заман азды,  бұл ақырзаман ғаламаты дегенге саятын» [47].

Конференция қабылдаған  қайлының Шортанбайдың  әдеби мұрасына  берген бағасы:

4. «В отношении Шортанбая Канаева конференция исходя из ведущих  идей инденций эпохи,  считает, что при наличии критического  освещения  Шортанбаем  явлений, сопутствующих колонизации Казахстана царизмом, он идеализирует времена ханов, наполняя  свои произведения  идеологией ислама. Изучение  творчества  поэтов такого  направления  должно иметь место в вузовских  программах в целях  характеристики течений в борьбе с которыми развивалось просвитительское, народно-демократическое направление» [48].

Әр кезеңдегі  қай құбылыс бболмасын  тарихи себебі, астары бар. Ежелгі Қорқыт аңыздарынан бері келе жатқан,  халықтың ауыз әдебиетімен бірге жасап  келген дін  сарынының өлшеусіз  құндылығы да,  кері жағы да,  толып жатқын өзіндік қыр-сырлары да бар. Оған, расында да,  философтардың,  тарихшылардың,  дін танушылардың,  әдебиеттанушы ғалымдардың  ғылыми  жүйеге  сүйенген   тұжырымдары   ғана   бойлатады.

Қазақ әдебиеті   тарихындағы ағым,  бағыттарды саралау,  бекіту   жайы, сарындарды жіліктеп-жіктеу жайы ХІХ ғасырдың   соңынан бері  сөз болып келе  жатқанына  қарамастан,  әзірге ғылыми  жүйеге түскен жоқ.  Өзіміз  сөз етіп отырған  зар заман әдебиеті,  зар заман  бағыты, зар заман ағымы, зар заман сарыны деп,  санамызға әбден қалыптасып сіңіп кеткен ұғымдардың   ғылыми-теориялық   негіздері  тұтастай  сараланып  болмағанын  мойындауға тиіспіз.  Әдебиет тарихындағы түрлі  бағыт, сарын,  ағым аталып жүрген құбылыстардың да   көпшілігінің жай-күйі осындай.  Жұмыс барысында  зар заман әдебиетінің  тақырыптық,  саяси-әлеуметтік,  көркемдік-идеялық сипаттарына  біршама барлау жасауға   тырысқанымызбен,  қайыруға көнбей, ауыздықтауға болмай жатқан түйткілдер көп болды. Оның себебі, ең әуелі осы  ағым, бағыт,  сарындар жөніндегі  түсінік-пайымдаулардың  тек қазақ  әдебиеттану ғвлымында ғана емес, әлем әдебиеттануында   ежелден  таласқа толы,  орын-орнына  қоя салып қарып отыруға көнбейтін,  шарттылықтардың   шеңберінен   шығып кете беретін   аса  ауқымды,  күрделі құбылыс  қырлары екендігінде  жатса керек.

1959 жылғы конференцияда  осы мәселелер арнайы сөз болғанымен ғылымның көсегенсін көгерте қоярлықтай  тынған шаруа көп емес. Профессор Қажым Жұмалиевтің  арнайы баяндамасында  мынандай мәселелер күн тәртібіне қойылды. «… ауыз әдебиеті, тарихи әдебиет,  олардың жақындық және өзара айырмасы, әдебиет тарихын қай дәуір,  кімнен бастаймыз, оның  себебі не,  әдебиет тарихы деп  нені айтамыз, ХҮІІІ ғасырдағы, ХІХ ғасырдың бірінші  жартысындағы   әдебиетінде қандай әдеби бағыттар болды, оның таптық, әлеуметтік себебі қандай, «әдебиеттегі «бірыңғай ағым» дегеніміз не, ХҮІІІ ғасырдың  басындағы   ақындардан   кімдерді  әдебиет  тарихына  енгіңзуіміз керек?» [49].

Кеше де, бүгін де,  ертең әдебиеттану  ғылымының негізі,  қорғаушы күші  мәні  мен маңызы  болар  мәселелер.  Ғылыми негіз.

Қажым Жұмалиев осы мақсатта  түбегейлі,  түйінді  бірталай  мәселені  қамтыды. Әрине, «солақайлықтың қандайына да жол берілмесін» деген  қаулыдан  кейін тіпті  жанданып  кеткен  қайсыбір сыңаржықтық алқыны, көлеңкесі  конференцияның    барысынан   мейлінше  байқалады.  Жұмалиев пікірлеріне де сол  таңба айқын,  басым  түскен   тұс жоқ емес.  Саяси тұрғыларға  мән көбірек  берілді де   ағымдар  сараланып,  бағыттардың  ғылыми  қисындары   қағаберіс қала берді.

Ежелгі зар заман ағымы ұғымына ұзақ жылдар  мойын бұрмағандай көрінгенімен,  ол әр атауда,  әр күйде   әдебиеттану ғылымының даму  барысында  көп сөз болды. Бірақ ағым, бағыт,  сарын дегендер  түбегейлі  айғақталудан алыс болды.

Таптық әдебиет,  әдебиеттегі  тапшылық  деп  дүркіреп  тұрған  уақытта   отаршылдық  дәуір әдебиеті   бар қалпымен   тұтас алынып  аталған « зар заман» атауынан  безгеніміз рас,  өйткені  пәлесі   көп еді…

Енді зар заман дәуір ме,  ағым ба,   бағыт па, сарын ба  дейтін  сұрақ төңірегіне  ойысып көрелік.  Басын ашып   айтар жай:  зар заман  атауы осы  ұғымдардың   барлығына да  анықтама  болып келді. М. Әуезовтің   қолданысында  зар заман – дәуір,  зар заман – бағыт,  зар заман – ағым,  зар заман – әдебиет,  зар заман – сарын.

Зар заман  өкілдері кіретін   әдебиеттің өзгеше сипаты болғанын,  өзіндік беті болғанын қалай айтқанына қарамастан, ғалымдарымыз әр  уақытта да айырып, ажыратып, анықтап айтып отырды.  Кейінгі, сол зар заман   әдебиеті дәуіріне кіретін  әдебиетті бағалау,  саралауда  да ағым,  бағыт,  сарын   сапырылыстыра   қолданылады. Ол өзі – заңда да.

Енді сол қандай заңдылық, теориялық тұрғыдан   қандай   қисындарды   негіз   етуге   тиіспіз   дегендерге   жүгініп көрейік. Сарын дегеніміз біздің   әдебиетте   қай ұғымда   қолданылды: ағым ұғымының мәні не; бағыт қандай жағдайларға қатысты? Бұл атаулардың,  ұғымдардың қолданыста бар екені, көркемдік,  идеялық ерекшеліктерін,  сипаттарын бекіту, айғақтау мақсатында,  мәнінде  айтылып  келе жатқаны даусыз.  Байқап барласақ,  үңіле қарастырсақ,   бұлардың тек жалпы  мәнде емес, өзіндік жалқы   мәнде  қолданылатынын, сонан барып қайсыбірі, кей тұста жалпының да жүгін  көтерісуге ауысып отыратынын  сезіну,  тану қиын емес.

  Ең әуелі – сарын. Сарынға дәстүрлі,  көкейтесті  мұраттар  астар болады. Сарын – мазмұн,  идея. Мәселен,  қазақ әдебиетінің тарихында  оның бар   дәуіріне  қатысты,  үзілмеген,  желілі, дәстүрлі  сарындар аз емес. Ұлт-азаттық, діни,  діни-ағартушылық,  адамгершілік,  ұлтжандылық, т.б…

Сарын – идея, мақсат дегенімізді; әдеби түр емес, мазмұн, мән,  астар-әуен, қал-күй,  насихат,  үгіт,  қоғамның жайы,  адамның күйі екенін Б. Кенжебаевтың   Алтынсарин әдебиетіне   орнықтырған  жаңа мазмұн, мәнге орай айтылған мына пікірі айғақтай түсетіндей. «Ыбырай, оны іле-шала шыққан Абай – қазақ халқының жаңа әдебиетіне яғни европалық стильдегі әдебитке негіз салды, қазақ халқы әдебиетінің тарихында жаңа сарын туғызды. Бұл сарын – жігерленіп,  тіршілікке ұмтыл,   өмірге төзімді бол,  талапты іске кіріс,  атаңның баласы болма,  адамның баласы бол деп жырлаған еді; бұл сарын – заман ағымына қарай халықты өнер білімге,  мәдениетке шақыру,   жаңалыққа бой ұрғызу,  алдыңғы қатарлы елдердің  мәдениет белесіне теңестіру,  орыс, батыс елдерінің мәдениетіне жақындату, жетілдіру  мақсатын   көздеген еді. Бұл сарын – біздің  ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы  әдебиетіміздің  негізгі сарыны, басты бағыты болды» [50].

М. Әуезов сарын атауын  мән-мазмұн, астар,  идея  мағынасында   қолданады. Оған белгілібір  кезең сипаты, әдеби көрініс деп қана   емес, кең ұғыммен келеді. Бұқар жыраудың  «Тілек» толғауын  талдай отырып: бұл толғауды  туғызған  да жаңағы сарын.

Келешек қандай күйлер әкеледі? Не сыбаға тартады? Зәлімнің тіліне еріп,  ел аза ма? Алпыс басты ақ орда  жатқа   жем бола ма? Жер қайысқан қол келіп,  ел саса ма? Тар құрсағын кеңейтіп,   тас емшегін жібіткен аналар аңырап  қала ма? Барлығы да келе жатқан кер заманда   болуы мүмкін [51]. Сарынның бағыт мәніне  ұласуы Әуезов  таңдауларында да   кездесіп отырады. «Сол сұрақ,  сол жұмбық,  жүз жыл бойында қазақтың  есі кірген  әдебиеті  ылғи  бір-ақ сарын,  бір-ақ  бағытпен өтеді. Ол бағыты  зар заман» [52].

Әуезов қолданысында  сарын алуан  түрлі  қалпымен қалқып  шыққан. Мұң, зар сарыны,  әлеумет қамын сөйлеу,  шарт сарыны, қайғылы,  қаралы сарын, жоқтау сарыны, күй сарыны,  әлеуметшілік сарын, ойшылдық сарыны,  дін сарыны,  діншілдік сарын,  күдік,  сыршылдық сарын, т.б.

Әуезов қолданысында  ағым атауы да,  сарын да,  бағыт та,  дәуір де, әдебиет те зар заман  анықтамасымен  қосақталып жүретінін  айттық. Бірақ ғалым   әрқайсысын аса бір дәлдікпен,  ішкі түйсік-сезіммен тек  орнында  қолданып  отырғанын  байқамай мүмкін емес.  Сапырылысып жатқандай көрінгенімен, әр сөздің мәні зор. Әр тұжырымның  теориялық тұғыры бөлек.  Сол қилы сарынды зар заман  ағымының қанатының астына тұтас жиып: «Енді сол дәуірдегі  зар заман   ағымына   кіретін кім?» – деп, мәселе   қоюының өзі осы   пікіріміздің айғағы.

Сарын ұғымы бірге дәуірге де,  әдеби әдіске де,   бағытқа да бағынбайды; бірде  ол әдеби ерекшелігі сараланған ағымның   бір ерекшелігі, бір көрінісі. Сарын бағытта да,  ағымда да  міндетті  түрде болады. Ол бір  тар,  бірде  өлшеусіз  кең ұғым есебінде   қабылдануғатиіс.

Ағым ұғымы жайлы  тұжырым  жасау да оңай емес. Біршама  қарастырғанда   бұл мәселеде   көз жеткізгендей түйініміз:  ағымда бірнеше  сарын болады. Әдеби әдіс,  тәсіл де бірнешеу.

Бағыт – біреу. Жалпы,  аса таратылып, жіктелмегенімен,  әр жылдардағы   ойлар жиынтығы (әдебиеттану ғылымындағы – Қ.М.) сарынның не,   бағыттың не,   ағымның не   екенін дәл ажыратып,  тұжырымдауға негіз болады.

Әдебиеттегі сарын адамның, қоғамның талап-тілегі, мұң-мұқтажымен үндес ұғым. Жершілдік сарын,  күрескерлік сарын,  жікшілдік, отаншылдық, азаттық, діни,  т.б.  Сарынның әлеуметтік-саяси қырлары  көп болғанымен,  ол өз алдына бағыт емес, белгілібір әдеби,  саяси бағыттың   идеялық күйі,  ағымның  көп қырының бірі. Ағым ұғымы  көбіне әдебиеттің әлеуметтік, тарихи,  саяси сипаттарын негіздеп,  бөлектеп көрсететін әдеби түр, көркемдік  ерекшелік-сипаттарға тұтас қарағанда   қолданылады. Мәселен,  әдебиеттегі  діни сарын,  діни ағым  дегендердің   мазмұнында   ұқсастық болғанымен, мәні,  көрінісі  өилы-қилы; айырмашылықтар ажыратып жатар тұстары аз емес.

Тағы бір айта кетер жай, жалпы қазақ  әдебиетіндегі   бағыт,  ағым атаулының ажыратылып айта бастауы ХІХ ғасырда   жатқанымен, ғылыми негізде  қарастырылуының өзі зар  заман   әдебиетін  айғақтаумен  бірге  ғана   басталған сияқты. Мұның өзі айрықша қызық құбылыс.  Жазба әдебиеттің   пайда болуымен   тығыз байланысты   ерекшелік.  Ендеше, бағыт,   ағымдардың айқындалып, әдеби өмірге енуінің  шартының  бірі – әдебиеттің жазбаға көшуі. Зар заман – қазақ әдебиетінің «кезең асқан дәуірі». Ағым,  бағыттар  онымен бірге туды. Ендеше,   зар заман ағымы – қазақ әдебиетіндегә  бар ағым атаулының, бұрын-соңды байқалып, бекіген ағымның (түрі) басы. Әдебиеттің  жаңа сипаты   түрлі теориялық  негіздермен  ғана  бекитінін  есте  ұстасақ,  бұл пікіріміз негізсіз емес сияқты. Жаңа  әдебиет,  жазба әдебиет   әдістен,  түрден,  жаңа мақсаттан,  бағыттан туды. Туды да сол ағым,  бағыт,  сарын, әдіс,   бет құбылыстарын  негіздеді,  орнықтырды.

Әуезов зар заманды  әдеби бағыт,  ағым, сарын,  тұтас дәуір есебінде атағанда,  әрқайсысына арнайы, бөлек тоқталады, өз мәнін беріп   айтатынының бір ұшы осы жайларда жатыр. Ғалымн.ың зар заманды   жазба әдебиетпен,   соның мәнімен, өзгешелігімен негіздеуі   кездейсоқтық емес.

Шығармаларындағы ортақ сарын, ортақбағыт  тұтас бір дәуірдің ақын-жырауларын бір ағымға зар заман ағымына қосты.  Сарын мен ағым бір бағытқа – зар заман бағытына теліді. Бағыт пен ағым бір   сарынға,  бір күйге бөледі, зар заман   сарынымен гөй-гөйлетті.

Көріп отырғанымыздай,  бұл ұғымдар бір қарағанда – дара, бір қарағанда – біртұтас. Ара  жігін ашып тастау  мүмкін еместей көрінеді. Бірақ олардың ара жігін айқын. Сарынның – бағыт, ағымсыз болуы,  белгілібір  кезең қыспағына сыймай жатар  тұстары бар.  Ал ағым – белгілібір дәуірге,  оның саяси ахуалына  тәуелді. Бағыттың да әдеби ерекшеліктер жағынан (романтизм, реализм, т.б. )  әр дәуірде болуытабиғи, ал ағым кезеңдік құбылыс. Мәселен,   діни  ағартушылық ағым, т.б.  Ал бір тиянаққа келу үшін  жүгінер төрелік аз емес. Соның бір осы сарын, бағыт, ағым атауларының  тілдік  ұғымдары   жағынан  келсек  үшеуінің   өзгешелігін   байқау қиын  емес.

Мәнінен келіп қарасақ:

Бағыт – қандай? – сын есім.

Ағым – қандай? Қалай? – сын есім, үстеу.

Сарын – не? – зат есім.

 

Бағыт, сарын бар  тарихқа  тән  болса,  ағым  белгілібір кезеңнің  саяси  тұрпатынан  келіп шыққан  мазмұн,  түр.

1. Бағыт – әдеби, әдіс-тәсілмен бекіген саяси бет.
2. Ағым – белгілібір кезеңнің, немесе  тұтас дәуірдің  саяси-әлеуметтік жағдайынан келіп туған,   көркемдік,   тақырыптық жақтан   ерекшеленген әдеби құбылыс.
3. Сарын – дәстүрлі, көкейтесті мұраттарды   алға тарту. Мазмұн. Мән. Идея.

Бұл үш ұғым бірімен бірі бірлікте,  біріне-бірі  көп жағдайда  тәуелді. Зар заман әдебиетінде бет,  бағыт,  ағым-сарын  қосқабат  өріліп, тұтас бір дәуірдің   өзгеше   сипаты түскен  көркемсөз  әлемі ретінде   көрініс тапты.

Бағыт – әдіс,  тәсіл,  стиль,  бет.

Сарын – идея.

Ағым – әдіс,  идея, түр.

Әрине, мұндай жадағай құрғақ қисын, қиюластырудан бұл ғымдардың мәні бітпейді.  Сондықтан қайсыбір теориялық  тұжырымдарға   жүгініп  көрейік.

Академик  Зейнолла  Қабдолов ағыфм,  бағыт ұғымдарын,  жан-жақты негіздейді.

«Стиль – өнер ерекшелігі. Әр стиль – бір-ақ  суреткердің   өнеріне   тән ерекшелік.  Ал осындай өнер ерекшелігі бір емес,  бір топ  суреткерге   тән болуы   мүмкін бе? Әбден мүмкін.

Әдеби ағымды  дәл осы  тұрғыдан  пайымдау керек» [53]. Ендеше біздің   әдебиетімізде бір дәуірдің   бір топ  суреткері  ортақ ерекшелік,  өзгешелігімен туғызған,   жасаған зар заман   ағымы болды, бар.

«…Әр жазушының әрбір жеке  шығармасында   болатын  мазмұн мен  пішіннің   бірлігі бір емес, барлық шығармасына тұтас  ауысқан бір  оның стилі танылады. Ал осындай мазмұн мен пішіннің   бірлігі бір  шығарма ғана емес, немесе бір  жазушының  барлық шығармасы   ғана   емес, бір топ жазушының бүкіл творчествосына  тән болуы мүмкін бе? Әбден мүмкін. Әдеби  ағымды   дәл осы   тұрғыдан   тану керек. Бір жазушының  бірнеше шығармасы ғана емес, бір топ жазушының бір алуан  шығармасында   өзара ұқсас сипаттар, сыбайлас  сырлар жатады.Мұндай сыр  мен сипатты   әр жазушы  өз шығармасына  әншейін қолдан жасап,   жапсыра салмайды. Мұндай өзара  ұқсас  сыр мен  сипатты  бір топ  жазушының  бір алуан  шығармасына  мезгілдің,  олар өмір  сүрген  дәуірдің   өзі дарытады» [54]. З. Қабдолов тұжырымдамасында:

Әдеби ағым – идеялық-көркемдік  бірлік;

Әрбір әдеби ағым –  әр дәуірдің   идеологиялық  күрестің  әдебиеттегі көрінісі;

Әдеби ағым –  тарихи категория: белгілібір қоғамдық жүйенің  белгілібір кезеңдегі   белгілі  саяси-әлеуметтік  сипатына  сәйкес  туады да, сонымен бірге дамып, бірге жоғалып отырады [55].

Жалпы, әлем әдебиеттану ғылымында   күні бүгінге шейін әдіс,  бағыт, ағым жөнінде   қилы қисындардың  қатар келе жатқанын есте  ұстай отырып, бірде біртұтас қарастырылып қалып жүрген әдіс, ағым,  бағыт ұғымдарының даралық  сипаттарын  қосып жіберуден  сақ болғанымыз жөн. Әдіс,  ағым жөнінде  әлем әдебиеттануында түрлі пікір бар. Дау,  талас та көп.

Әдіс – әдебиеттің жасалу мәні, тәсілі. Біздіңше,  әдеби бет, бағыт ретінде  әдіс,  тәсіл дегенді  қолданған  жөн сияқты.  Мәселен, социалистік реализм әдісә,  романтизм әдісі. Ал ағым (течение) – белгілібір кезең құбылыстары: символизм, натурализм, т.б.

Ал қазақ әдебиетінің тарихында, сөз жоқ,  жалпытеорияға қатысты болғанымен, белгіңлібір құбылыстардың  өзіндік ерекшелік,  сипат,  атауы болуы заңды.Мәселен, зар заман ағымы – скорбизм. Басқа елдерде заманына сай, саяси жағдай, көркемдік талғамына  сай  қалыптасқан түрлі әдеби ағымдар  сияқты, зар заман – қазақ тарихына, қазақ әдебиетінің өзіндік ерекшелігіне  байланысты туған құбылыс,  ағым.  Ағымға берген  теоретиктердің  анықтамасын  тұтастай  негіздейтін әдебиет.

Шортанбай шығармашылығы ерекшелігі –  сол зар заман әдебиетінің  ерекшелігі.

Ағым,  әдіс,  стиль төңірегіндегі  айтыстарға  академик  З. Қабдолов мынандай  төрелік айтады:

«Жоқ,  әдісті ағыммен  алмастыруға да,  стильмен  шатастыруға да  болмайды. Неге десеңіз, – стиль мен  ағым  тарихи  категориялар  болса,  әдіс олай емес,  стиль мен  ағым  қайталанбайтын  құбылыстар  болса,  әдіс – қайталанып отыратын құбылыс,  стиль мен ағым құбылмалы нәрселер болса,  әдіс – тұрақты нәрсе…» [56].

Түрлі қисындардан келіп шығатын ағым мәні  қайсы десек,  ол ұғымның  бірнеше  ерекшелігін стиль,  әдіс,  жанр,  әлеуметтік мән, т.б.  құрайтынын көреміз.

Профессор Рымғали Нұрғалиев ағым,  бағыт  мәселелерін   қарастыруда   оның аса көкейтесті  теориялық  мәселе екенін атап   айтады: «Эстетика – әдеби әдіс,  әдеби бағыт,  ағым проблемаларына бойлауды  талап етеді. Қазіргі әдебиеттану  ғылымында  әрі актуальды, әрі даулы   теориялық   мәселенің бірі – әдеби  ағым  және  әдеби  әдіс проблемасы» [57].

Осы проблемаларды  белгілібір дәуір әдебиетіне – зар заманға  бұрсақ,  көп мәселе  ол тұстан да   қоздап  шыға келеді. Ол әдебиет,  әрине,  белгілібір  дәрежеде  бекіп,  сараланған әдебиет.  Осыдан отыз жылдай  уақыт  бұрын  ғалым Ханғали Сүйіншәлиев сол әдебиеттің жасалу жолдарына,  әдіс-тәсіліне,  бағыт-бағдарына  салмақты да   сабырлы  сипаттама  бергенін де  атап өтуге тиіспіз. Ол баға жиырмасыншы жылдары, отызыншы, қырқыншы, елуінші жылдары берілген бағаларды  ғылыми негізділік,  дәл айырым, нақтылық, таза көркемдік   талғам тұрғысынан толықтыра түскен,  көп науқаншылықтың   кезіндегі   жадағайлықтан   аулақ пікірлер еді.  Бірақ,  сол әдебиет ерекшелігін ағым,  бағыт  тұрғысынан   бағалауда   ғылыми бойлау,  саралау тереңге   тартқанымен, пікірлерде саясат табы   жатыр [58].

Қазақтың әдебиеттану ғылымында   романтизм сарынына телініп келген  Шортанбай, Мұрат, Әбубәкір  шығармашылығының реалистік  сипаттары  жөнінде   айтылған пікірлері – күні бүгін тереңдете талдап,  негіздеуді қажет етіп жатқан тұс. Реализм,  дәстүрлі  реализм  аясында   батыл қарастырар шақ әлдеқашан туды. Сырт елдердің әдебиеттану  ғылымындағы   түрлі қисын,  шарттылықтарды   тұтасымен өзімізге жабыстырудың енді қажеті жоқ. Қазақ әдебиетінің тарихында  жүз жылдық дәуірдің  ар  жақ-бер жағын  қамтыған  ерекше сипатты  әдеби бағыт, бөлекше тұрпатты әдеби арна – зар заман ағымы болды. Ол – тұтас атасақ – зар заман әдебиеті. Айырып атасақ – отаршылдық дәуір әдебиетіндегі   зар заман ағымы. Оның ғылыми тұрғыда бекуі ХІХ ғасырдың  соңын  ала  басталып,  күні бүгінге жалғасып  келе жатыр.

Қазақ әдебиетінің тарихында  Мұхтар Әуезов  жүз жылдық дәуірді  қамтиды деген   зар заман ағымы,  зар заман бағыты, зар заман сарыны ХХ ғасырдың   өн бойында атауы орнықпағанымен мән, мазмұн, бет,  түр жағынан  қарастырылып, бөлініп,  анықталып келе жатыр. Бұл әдебиеттің қилы атауы болды. Соңғы уақытта  М. Мырзахметов тұтас  отаршылдық  дәуір әдебиеті   деп атауды   ұсынды. Ілгерідегі  қарастырулар, осы  төңіректегі  қайсыбір   ізденістер   бізге  басқа   қисындардың   басым екенін байқатты.

Қазақ әдебиетінің тарихында  дәуірлеу  мәселесі  бір  жөнге келіп,  сараланып та қалды. Ежелгі дәуір әдебиеті,  қазақ хандығы дәуіріндегі   әдебиет,  ХІХ ғасыр әдебиеті, ХХ ғасырдың  басындағы   әдебиет,  қазақ совет әдебиеті.

Соның өзінде  әдебиет тарихын дәуірлеуді қай кезеңдерден  бастаймыз деген   мәселеде  кезінде  академик  ӘлкейМарғұлан «Әдебиетіміздің  ескі тарихы  жаңа  аяқтанған бота секілді, жаңа ғана аяқталып келеді. Халық бір кездерде  жасаған әдебиет  үлгілерін  тарих түкпірінен  аршу керек» [59], – деп  меңзеген  біздің ерте  замандағы   көшпелі  тайпалар (сақ, ғұн, үйсін) әдебиеті  мәселесінің  қазірде   көкжиегі  көтеріліп отыр.

Қытайдағы  қазақ  ғалымы  Зейнолла Сәнік [60]  сол дәуірлерден  сақталып  жеткен  нақтылы,  жазба әдеби  мұраның  аса молдығы  жайлы дәлелді  негіздерге   сүйене отырып  хабарлама  жасады.

Әлі де қарастыра  түсер қыруар  шаруасы  болғанымен, әдебиет тарихын  дәуірлеу мәселесі   қазіргі қалпында да  біршама   жүйеге  келген,  орныққан   тұжырымдарды  негіз етіп   отырғанын да   айту парыз.

Әдебиет тарихында   қайсыбір дәуір    бірнеше ғасырды   қамтып, оның өзі іштей бірнеше  дәуірлерге  бөлінгені   де бар. Мәселен, Ежелгі  дәуір әдебиеті. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет – біртұтас әдебиет,  негізінен  жыраулар  поэзиясы  ретінде   қарастырылды.

Ал ағым,  бағыт,  сарын – сол әдебиет,  сол дәуірлердің  – саяси беті, әдеби стилі, дәстүрлі арнасы, мұрат-мақсаты, жаңалық беті. Сол тұрғыдан   келгенде  олардың   әзірге  ашыла,  айқындала,  беки  қоймаған  тұсы көп.  Қилы саяси  науқандарда   бекіттік   дегенімізбен,  әдебиеттің,  тарихтың  даму ақиқаты  бағынбай, бекімей қалған арналар: ерекшелік,  өзгешелік  сипаттар.

Тұтас бір дәуірдің   қал-күйін өзгеше түр,  өзіндік стиль,  белгілі мақсат,  бағыт, негізгі  сарындармен  әдебиетке   түсіретін құбылыс –  әдеби ағым. Сол тұрғыда Шортанбайдың,  Дулаттың,  Мұраттың,  Нарманбеттің  отаршылдық  ойранына қарсылық, наразылық, мін, сын мәнінде туған;  халықтың қасіретін өлеңге   түсірген; саяси сұмдықтардың   сипатын  діни қысым, қоныстан айыру,  тұрмыс күйін аздыру,  әкімшілік биліктен  тайдыру, адамгершіліктен азу,  т.б. жақтарын  сан қырынан ашқан поэзиясы; түрі,  тұрпаты,  сарыны,мақсаты тоқайласып, бірігер тұсы көп өнері – зар заман ағымының  негізі. Бұл ағым – қазақ хандығы  дәуіріндегі  әдебиеттің  жарты  ғасырдан   астам  уақытын, ХІХ ғасыр  әдебиетінің тұтас бір арнасын, ХХ ғасыр  басындағы   әдебиеттің   елеулі   бөлігін  қамтып  жатқан ағым. Ондаған, жүздеген   өкілінің  әрқайсысы  арнайы  зерттеудің  арқауы  болып,  сан  қырымен көп сырымен ашылған  сайын  зар заман ағымы  да   айқындала,  беки түсері даусыз.

Қазақ әдебиетінің   тарихындағы  аса елеулі, саяси мән жағынан  болсын,  өлең  өзгешелігі   жағынан болсын  айқын   тұрған  осы бір   ағымның  зар заман  ағымы  атауын  орнықтырып,  бекітіп,  тұтас алып   қарастыруға   негізі де бар,  әдеби мұра  үлгілері де  ұшан-теңіз.

 

ІІ Тарау

[1] 1 Әуезов М. Әдебиет тарихы. ­ ­- Алматы: Ана тілі, 1991. 193-бет.

[2] Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991, 192-бет.

[3] Әуезов М.Әдебиет тарихы. –Алматы: Ана тілі, 1991, 195-бет.

[4] Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. 69-бет.

[5] Сонда, 22-бет.

[6] Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991. 23-бет.

[7] Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы: КСҒАБ, 1961, 268-бет.

[8] Сүйіншәлиев Х. ХІХ ғасыр әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991, 4-бет.

[9] Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті. Алматы. 1932. 41-бет.

[10] Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Жазушы, 1986. 45-бет.

[11] Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: Жазушы, 1986. 45-бет.

[12] Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. 214-бет.

[13] Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991.

[14] Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1986.

[15] Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. – Алматы: Мектеп, 1988. 4-бет.

[16] Мағауин М. Қобыз сарыны. – Алматы: Жазушы. 1988.

[17] Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі  әдебиет. Жұлдық. № 7. 1993.

[18] Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі әдебиет. Жұлдыз. № 7. 1993.

[19] Әдеби мұра және ооны зерттеу. Алматы. ҚҒАБ, 1961, 16-бет.

[20] Сонда, 27-бет.

[21] Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы. ҚҒАБ. 1961. 97-бет.

[22] Сонда, 113-бет.

[23] Бұл  да  сонда, 115-бет.

[24] Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі. 1991. 208-бет.

[25] Сонда, 212-бет.

[26] Әуезов . Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991, 212-бет.

[27] Сонда, 193-бет.

[28] Кәкішев Т. Санадағы жаралар. – Алматы: Қазақстан, 1992. 190-бет.

[29] Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. 220-бет.

[30] Әдеби мұра және оны зерттеу. – Алматы, ҚҒАБ, 1961, 123-бет.

[31] Досмұхамедұлы Х. Аламан. – Алматы: Ана тілі, 1991,33-бет.

[32] Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – Алматы: Жазушы, 1986, 21-бет.

[33] Сүйіешәлиев Х. Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері. – Алматы:Қазақстан, 1967, 286-бет.

[34] Ыбырай Алтынсарин тағлымы. –Алматы: Жазушы, 1991.

[35] Ыбырай Алтынсарин тағылымы. – Алматы: Жазушы, 110-бет.

[36] Сонда, ІІІ-бет.

[37] Сонда, 199-бет.

[38] Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 289-бет.

[39] Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 289-бет.

[40] Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі  әдебиет. – Алматы: Жұлдыз. №7.1993.

[41] Байтұрсынов А. Ақ жол. – Алматы: Жалын, 1991, 435-бет.

[42] Сонда.

[43] Досмұхамедұлы Х. Алмаман. Алматы, Жалын, 1991. 29-бет.

[44] Кегжебаев Б. ХХ ғасырдың басындағы  әдебиет. Алматы, Ана тілі, 1993, 54-бет.

[45] Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы, ҚҒАБ, 1961, 115-бет.

[46] Сонда.

[47] Әдеби мұра және оны зерттеу. Алматы, ҚҒАБ, 1961. 354-бет.

[48] Сонда,  368-бет.

[49] Әдеби мұра және оны зерттеу.Алматы, ҚҒАБ.1961,94-бет.

[50] Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. Алматы, Жазушы, 1986, 159-бет.

[51] Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, Ана тілі, 1991. 204-бет.

[52] Сонда, 201-бет.

[53] Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы, Қазақ университеті, 1992. 334-бет.

[54] Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. 334-бет.

[55] Сонда, 335-бет.

[56] Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Қазақ университеті, 1992, 342-бет.

[57] Нұрғалиев Р. Телеағыс. – Алматы: Жазушы, 206-бет.

[58] Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің  қалыптасу  кезеңдері. Алматы, Қазақстан, 1967.

[59] Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы, 1986, 325-бет.

[60] Сәнік З. Тарих тұнығы тереңде.  Жұлдыз. № 3. 1993.