Мәделі қожа өлеңін Қоқанның қайсы ханына айтқан?

Мәделіқожа Жүсіпқожаұлының ақындық атын шығарған өлеңдерінің ішінде шоқтығы биік тұрғаны «Қоқан ханына айтқаны» екені белгілі. Бұл шығарманы зерттеушілердің бәрі 1858 жылы Ордабасы бөктерлерінде орын алған атышулы Мырзаби оқиғасынан кейін жаужүрек батырдың хан ордасына барып Қоқан билеушісінің «Кім өлтірді?» деген сауалына өлеңдеп берген жауабы деп бір ауыздан қабылдайды. Оны өлең жолдарының айдары да, мәтіні де айғайлап айтып тұр. Алайда өлең жолдарынан Мәделіқожа қайсы ханға өлеңін айтқанын нақ білу мүмкін емес. Себебі оның есімін батыр бұл өлеңінде де, осы оқиғаға қатысты тағы бір белгілі шығармасы «Мырза биді деген бек шықты» атты дүниесінде де ауызға алмайды. Бұл сауалға жауапты сол жылдары орын алған үлкенді-кішілі оқиғалар мен ел ішіне аты жайылған замандастарының барлығын дерлік жырларына қосып кеткен Майлықожаның шығармаларынан таба алмаймыз. Әрине, Майлықожа өлең-жырларының басым көпшілігі бізге ауыз әдебиеті үлгісінде жеткен себепті бұл шежіреші ақынның талай өлең жолдары ұмытылып, уақыт ағымынан түтіліп кетуі әбден мүмкін. Солардың ішінде Қоқан ханының есімі аталған сөздері де із-түссіз жоғалып кетуі ғажап емес. Олай дейтінім, мысалы, Майлықожаның Мәделіқожа батыр қартайып, денсаулығынан айрылған шағында алдына келіп көңілін сұраған «Мәделі батыр ағамыз» өлеңі Әсілхан Оспанұлының 2005 жылы бастырған «Майлықожа» кітабында 126 жолды құраған болса, 2010 жылы Сейіт-Омар Саттаров шығарған «Терме-арнау» кітабында 364 жолдан тұрып, бұрын белгісіз болып келген біраз ақтаңдақтардың бетін ашып алуға мүмкіндік тудырды. Ал енді Мәделіқожа туралы қалам тербеген әдебиетшілер мен зерттеушілерге келетін болсақ, олар да батыр өзінің әйгілі «Қоқан ханына айтқаны» өлеңін қай кезде, қайсы ханға айтылғанына қатысты тұрақты бір тоқтамға келе алмайды. Міне, осы көмескіленген оқиға жайлы біраз ізденіп әңгіме қозғап көрсем деймін.

Тарих беттерінен Мырзабидің өлімі 1858 жылдың мамыр айында орын алғаны белгілі. Бұл оқиғадан соң бүгінгі күндерге шейін жеткен нақты тарихи дерек көздерін қарастыратын болсақ, олардың ішінде ең құндылары деп орыс отаршыларының қалдырған әскери құжаттарын айтса болады. Себебі, қоқандықтардан жеткен тарихи қолжазбалардағы мәліметтер біржақты, тек отырықшы сарт жұртының тыныс-тіршілігімен тікелей сабақтастықта жазылған да, сол кездері орын алған, қазақтарға тікелей қатысы бар оқиғалар тек сыдыртып ғана баяндалып отырады. Ал енді ел аузында сақталған деректерде – өлең, жыр, аңыз-әңгімелерге назар аударсақ, оларда Қоқан саясатына сай «датқа» деген лауазымға ие болған қазақтардың есімдері көптеп кездесетін ескерсек, тарих беттерінде Мырзаби оқиғасы төңірегіндегі мағлұматтардың мардымсыз сақталмағанын тек халқымыздың жазба тарихнамаға жұрдай болғанынан ғана көрсек болады. Сол себепті Түркістан өңірін жаулап алуға келген, өздерінің әрбір қадамын есеппен басқан орыс отаршыларының барлау мәліметтерінің ішінде 1858 жылғы ұлт-азаттық қозғалысқа тікелей қатысы бар құжаттардың құндылығы біз үшін ерекше болып келеді. Міне, сол хаттамалардың ішінде 1858 жылдың 7 маусымында қағазға түсірілген мәтінде мынадай деректер сақталыпты:

«…эти зякетчии простерли свою дерзость до того, что назначили тогда подать по одной тилле за каждую взрослую девушку за позволение выходить замуж; при этом разным безчинствам не было конца, так, например, зякетчики свидетельствовали всех женщин и по грудям узнавали, замужняя ли она, или девица. Эти безчинства, наконец, вывели из терпения киргиз, они убили прежде всего Мурза-Бия, брата правителя Ташкенда, муллу Маюсупа, пятисотенного начальника и других зякетчиков».¹

Бұдан әрі бұл құжатта, көтерілістің қалай өрбігені қысқаша баяндалған соң, қоқандықтардың тарапынан орын алған іс-әрекеттердің бірі ретінде мынадай мәлімет беріліпті:

«По полученным 30 мая утром известиям Сабдан-ходжа… прибыл в Ташкенд и циркулярами объявил киргизам безусловное прощение и приглашал кочевать снова тихо и спокойно на прежних их кочевьях. Киргизы не хотят отвечать на эти циркуляры, но так как они не имеют средства вести продолжительную войну и сомнительно, чтобы они овладели Туркестаном, которое можно только сделать при недостатке съестных припасов, то очень вероятно, что киргизы принуждены будут примениться и подчиниться снова кокандским властям».²

Алайда, көтеріліске шыққан қазақтар бұл секілді уағызнамаларға алғашқыда құлақ аса қоймай, Түркістанды жаулап алуға жасаған әрекеттерін тоқтатпайды. Бұл жөнінде көтерілістің бас кезеңінде қазақтар Әзірет-Сұлтанның нақыб-ишаны мен шайқыларының Түркістанның әкімі Нияз-мырзамен табысып, артынан «снова возмутились и 15-го числа осадили Туркестан» деген сөзден көруге болады. Бірақ, ақыры уақыт оздырып алған, оның үстіне атүсті соғысқан көтерілісшілер қаланы өздеріне бағындыра алмайды. Бұдан кейінгі олардың қимыл-әрекеттерінің қалай өрбігені жөнінде келесі, 1858 жылдың 20 маусымында хатталған құжаттан оқып білсек болады:

«15 числа… Мелля-бек с мирзой Ахмедом и Сабдан-ходжей прибыли в Чимкент крепостцу… в полтора дни езды от Туркестана и остановились здесь с собранным войском, которого насчитывалось до 3 000. Эти последние обстоятельства поколебали мужество и самых храбрых из возмутившихся конградцев, и хотя хан конградский с своим ополчением и стоит еще под стенами Туркестана, но много аулов конградских и все почти кипчакские перекочевали на р. Сары-Су».³

Бұл мәліметтен бірден аңғарылатыны – 1858 жылдың мамыр айында екі жыл дайындықтан соң⁴ бір күнде бұрқ еткен қазақтардың ұлт-азаттық қозғалысын қоқандық бектер оңайлықпен баса алмағандығы болып табылады. Қайта көтерілісшілер Аликен⁵ (Әлиәкбер Қарабышев) деген төрені хан көтеріп қалайда Түркістанды жаулап алмаққа бар күшін салады. Алайда мұнда қарастырылып жатқан мәселе Мырзаби оқиғасына қатысты болғандықтан бұл қамал-қала үшін болған шайқасты шетке қойып, әңгімемізді бастапқы бағытта жалғастырсақ дұрыс болар.

Сонымен осы орыс отаршыларынан қалған, біздің күнге жеткен тарихи құжаттардың тағы бірінде бұл қанды оқиғаға тікелей қатысы бар құжат та бар болып шықты. Бұл, 1858 жылдың 11 тамызында Қотырбұлақ басындағы қырғыннан кейін бар-жоғы 3 айға жуық уақыт өткен соң Перовский (Ақмешіт) фортінде толтырылған хаттамада мынадай қызық мәлімет сақталыпты:

«По сведениям, полученным на днях, известно, что отправившийся в прошлом июле месяце к кокандскому хану с просьбой об удалении Мирза-Ахмеда бии дулатова и конградского родов еще находятся там, более влиятельных между ними 7 человек, во главе которых бии конградова рода Канай-датха. Ханом все они были приняты ласково и на спрос его у Каная о причинах восстания киргиз последний отвечал, что вынудили к тому народ несправедливые действия ташкендского бека Мирза-Ахмеда, огромные налоги, поборы и, наконец, бесчинства, совершаемые посланными от него над семействами киргиз.

Хан, одарив биев, просил предать забвению совершившееся и кочевать по-прежнему на принадлежащих каждому местах, дав слово поставить беком в Ташкенд человека справедливого, назначив, будто бы тотчас меньшего брата своего Аталык-хана, который, как говорят, уже прибыл к новому своему месту.

Канай об успехе своей поездки к хану сообщил к кочующим здесь однородцам в письме, присланном с находившемся при нем сыном бия бахтиярова рода Унука, объявляя, что за этим ушедшие ордынцы, если пожелают, могут прийти обратно для кочевания в кокандские пределы, но ордынцы еще не верят истине изложенного в письме, тем более, что оно писано не из кочевок, и находятся в недоумении, что предпринять; к числу последних принадлежат лишь бии и влиятельные ордынцы, которые боятся за свою жизнь.

Мирза-Ахмед пожалован в мынбаши с той целью, как говорят и как будто бы хан отвечал даже на вопрос Каная, чтобы ласковыми мерами получить от него все употребленное в свою пользу и скрытое им в продолжение 7-летнего пребывания его в Ташкенде и потом рассчитаться с ним за все».⁶

Егер Қанай бастаған би-датқалар көтеріліс бітпей жатып-ақ 1858 жылдың шілде айының аяғында Қоқанға барып келген болса, онда Мәделіқожа да соларға қосылып хан сарайына барып қайтты ма, әлде жоқ па деген сауал өзінен-өзі туындайды. Себебі, қазақ датқалары Қоқан ханынан кешірім алып келгеннен кейін, тағы үш ай өткен соң, 1858 жылдың 13 қарашасында Құдияр-ханның сүйенген бектері мемлекеттік төңкеріс ұйымдастырып, соның салдарынан ол Бұқар әмірлігіне бас сауғалап қашып кетуге мәжбүр болады да, оның орнына таққа Мәлла-хан деген отырады. Оны таққа отырғызғандар көшпенді тайпалар – ферғаналық қыпшақтар, алатаулық қырғыздар мен күнгейлік қазақтардың кейбір ру басылары болатын. Сол себепті оларды орыс деректерінде «кипчакская группировка» деп атап, Қоқан тағына қонған жаңа билеушіні «қуыршақ хан» ретінде қарастырып отырған. Оның үстіне Мәлла-ханның өзі де көшпенділерге бөтен еместін. Себебі оның әйелі Айым-ханым, тарихта Ташкентті әкім болып билеген жалғыз қазақ – Рүстембектің туған бауыры Құрбанбектен туған немере қарындасы болатын. Сондықтан жергілікті жұрт Мәлла-ханның Айым-ханымнан туған баласы Сұлтан-Сейіт-ханды жұрт сыртынан Қазақбек деп атап кеткені де бар.

Міне, осы қазақтарға бір елі болса да жақын, күйеу болып келетін Мәлла-ханның билік құрған уақыты, Қоқанның бір тарихшысы жазып кеткендей 3 жыл, 3 ай, үш күнге созылады. Ақыры оны өздері таққа отырғызған Қоқанның көшпенді тайпаларының бектері 1862 жылдың ақпанында өлтіріп, орнына Шах-Мұрад-ханды отырғызады. Алайда, тағы да үш ай тастап, маусымның басында Құдияр хан кенеттен оралып келіп Қоқан тағын өзіне қайтарып алады. Бұған қарсы болған, әбден еркінсіп кеткен, билікке құныққан бектер енді Сарымсақ деген біреуге Шахрух деген жаңа ат беріп, хан деп жариялап, бұл әрекеттерінің арты нағыз азамат соғысына алып барады. Содан 1863 жылдың шілдесінде билікке таласқан бектер Қоқан астанасында екі-ақ күн билік құрған Шах-Мұрад-ханды өлтіріп, енді Мәлла-ханның баласы «Қазақбекті» – Сұлтан-Сейіт-ханды таққа отырғызады. Осы бірнеше жылға созылған шиеленістерді ұтымды пайдалана білген орыс отаршылары қысқа мерзімде, 1964 жылдың бірнеше айында Әулие-Ата, Түркістан мен Шымкентті жаулап алады. Алайда бұл да Қоқанның «хандарына» сабақ болмай, келесі жылдың мамыр айында ферғаналық қыпшақтар мен қырғыздар таққа тағы бір жаңа ханды – Құдайқұлы деген бекті отырғызады да, оны бар-жоғы екі ай өткен соң Құдияр-хан қайтадан Қоқаннан қуып шығады…

Бұл хансымақтардың билеген уақыттарын айма-ай, жылма-жыл тізіп өтуім – Мәделіқожа батырдың Қоқанның қайсы ханының алдына барып Мырзабидің өлімін өзінің мойнына алып, үдере көшкен елді қалқалап қалған екен, соны анықтау мақсатынан туындап отыр. Бұдан кейінгі, әсіресе Шымкентті сол жылдың қазан айында полковник Черняев алған соң, Қоқан хандығында орын алған тақтық таласты қарастырудың керегі шамалы. Оның орнына осы «хандар шеруі» мемлекеттің шырқын біржолата алмас бұрын жаужүрек ақынның осы билеушілердің қайсыбірінің алдына барып, қасқайып тұрып өзінің атақты «Қоқан ханына айтқаны» өлеңін айтқан екен, осы мәселеге қайта оралайық.

Сырт көзбен қарағанда қылышынан қан тамған Құдияр-ханның алдына барғаннан гөрі, Мәделіқожа үшін қазаққа туыстық қатынасы бар Мәлла-ханмен тіл табысу әлде-қайда қолайлы болып көрінетіні рас. Ол таққа отырған 1858 жылдың күзінде Қоқан хандығында мемлекеттік билік қуатынан әлі ажырай қоймаған, қоғамдық тәртіп құлдырамаған, ордаға тәуелді аймақтардың ыдырамай тұрған шағы болса да, жаңа ханның көшпенді елдерге деген көзқарасы да Құдиярға қарағанда әлдеқайда дұрыс болатын. Ал одан кейінгі билікке келген хандар кезеңінде орталықты ешкім де елеулі күш ретінде қарастыруды тіпті де қойғаны белгілі. Сондықтан Мәделіқожа бұл хансымақтардың тұсында Қоқан ордасына бармаса да болар еді. Оның үстіне бұлардың тұсында Мырзаби оқиғасының жаңғырығы да сейіліп кеткеніне неше заман, жұрттың есі басқа нәрселерге ауып кеткен болатын. Сол себепті Мәделіқожа тек алғашқы екі билеуші – Құдияр-хан мен Мәлла-хан екеуінің алдынан ғана өтуі мүмкін. Ал олай болған жағдайда  алғашқысы өзінің бегін өлтірген, билігі мен құзырына қарсы шыққан елден кегін алуды қажет етіп батырды қалай кешірер жағын тереңінен ойластырса, соңғысы өзінен бұрын билік құрған ханға бәленің бәрін жауып қазақтарды қайтадан өзіне қаратудың жолын іздестіру мақсатында оны жазаға тартпай-ақ кешірім жасауы ғажап емес. Алайда, Мәделіқожа ақын Мәлла-бектің алдына баруы көңілге қонбайды, себебі ол таққа қонып билікке қолы жеткен күз мезгіліне дейін ұлт-азаттық қозғалысқа қатысып жер ауып кеткен қазақ руларының басым бөлігі бұл уақта өздерінің тастап кеткен ескі қоныстарына оралып үлгірген болатын.

Менің ойымша, батырлығын ақындықпен қайраған Мәделіқожа, жоғарыда келтірілген 1858 жылдың 11 тамызында хатталған орыстардың құжатындағы қоңырат пен дулат руларының 7 беделді адамы бас болып барып қайтқан топтың ішінде анық болған. Бұл жөнінде нақты хатталған деректер сақталмаса да, оның «Тұрмысың аман-есен, Ордабасы» өлеңіндегі мына сөздер ашып бере алады:

Тұрмысың аман-есен, Бадамым-ай,

Қаһар қып атқа мінді адамым-ай,

Көргенше енді сені көп қой деуші ек,

Екі айда қайтып тиді қадамым-ай.⁷

Батырдың мұнда көрсеткен «екі айда» деген мерзімі сол Қанай датқа бастаған елшілердің Құдияр-ханның алдына барған уақытымен үйлеседі. Оның үстіне Қанайлар ханнан кешірім алып, онымен мәмілеге келгеннен кейін үдере көшкен ел біртіндеп ата-қоныстарына орала бастаған шағында жұрт қатары қайтып келген Мәделіқожа хан сарайына датқалардан соңынан өзі де арнайы барып Құдияр-ханнан бір болған іске екінші мәрте кешірім сұрамас еді.

Тағы бір айта кететін мәселе, ол қоңырат пен дулаттың елшілері барып келісіп қайтқан соң қазақ руларының Қоқан хандығынан Мырзаби оқиғасынан кейінгідей тағы да жаппай көтеріліп қоныс аударғандары жөнінде ешбір мәлімет жоқ. Олай болса, кейбір зерттеулерде қоқандықтардың қайтып оралған көтерілісшілерге артынан көрсеткен зәбірі өте ауыр болды деп көп айтылса да, орыс құжаттарының сол 1858 жылдың 7 қазанында жазылған тағы бір хаттамасында кездесетін мына бір мәлімет басты қауіптің сейіле бастағанын анық көрсетеді:

«На рапорт Вашего благородия от 23 прошедшего сентября за № 1460 уведомляю Вас, что во время возмущения киргиз против кокандских властей, вследствие за сим, последних перекочевало из Каратаусских гор на р. Сары-Су более 12 000 кибиток родов конградского, куктунулинского, бистамгалинского, таминского, кипчакского, тарактинского, аргынского и найманского, из них более половины возвратилось в кокандские пределы, а к форту Перовский прикочевало конградцев примерно около 3 000 кибиток, бистамгалинцев – до 2 000 кибиток, кипчакцев, аргынцев, найманцев и тактинцев – до 2 000 кибиток.

Конградцы и бистамгалинцы снова ушли и уходят в настоящее время в кокандские пределы, прочие рода остаются кочевать на Сыре со своими биями…».⁸

Осыншама халық ата-қоныстарына тектен-тек қайтып оралған жоқ шығар. Олай болған шақта белгілі шығыстанушы ғалым Т.К. Бейсембиевтің терең әрі ауқымды зерттеуі «Кокандская историография» монографиясында келтірілген:

«…Устранение Малла-хана родоплеменными главами кипчаков и киргизов в 1862 также можно расматривать как их расправу с неугодным вождем, которого они когда-то избрали, поддержали и посадили на кокандский трон»⁹ – деген сөзі 1858 жылғы қазақ, қырғыз, қарақалпақтардың жаппай көтерілуінің арқасында ойда-жоқта таққа қолы жеткен Мәлла-бек сықылды қауқарсыз ханның алдына Мәделіқожа сынды қас батыр ешқашанда бармайды да. Себебі олай етсе – батыр бүкіл елге күлкі болып, оның «Қоқан ханына айтқаны» өлеңі аңызға айналып кетпес еді.

¹  ЦГА КазССР, ф. 382, on. 1, д. 5, лл. 215-219. (http://kitap.kz/book/1531-qazaq_ult_azattyq_qozhalysy_v_kitap/1531-qazaq_ult_azattyq_qozhalysy_v_kitap)

²  ЦГА КазССР, ф. 382, on. 1, д. 5, лл. 215-219.

³  ЦГА КазССР, ф. 383, on. 1, д. 81, лл. 30-31. Отпуск.

⁴  А. Урунбаев. «Неизвестная рукопись по истории Кокандского ханства». Бұл зерттеуде автор Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының сирек қолжазбалар қорында сақталған «Хуласат ал-ахвал» қолжазбасын талқылап шыққан. Оның жалғыз ғана нұсқасы сақталған. Реттік саны №2084. Қолжазба хижра бойынша 1291 жылы (1874-75 жж) көшірілген. Көшірмені жазған адамның аты көрсетілмегенімен ондағы түсініктемелердің арқасында оны автордың өзі жазған деуге толық негіз бар. «Хуласат ал-ахвал» қолжазбасында 1858 жылғы көтерілісті күнгей қазақтарының нағыз ұлт-азаттық қозғалысы ретінде қабылдауға толық негіз беретін әулиеаталық Құдайберген датқаның аузынан шыққан мынадай сөздер бар болып шықты: «Не один я совершил такое дело – все илатие (көшпенді халықтар – Е.О.) от ташкентских ворот в эту сторону уже в течение двух лет договаривались об этом. Из-за несправедливостей этого «курносого» жестокого тирана [Мирзы Ахмада] мы оказались в тяжелом положении. Знайте, что в тот день во всех илатие также задержали сборщиков закята, мы, все казахские старшины, договорились. Что таким способом мы или покончим с этим «курносым», или перекочуем к русским… Если бы мы знали, что, притесняя нас, он заберет все наше имущество, а нам останется [хотя бы] жизнь, то мы никогда бы не ушли к русским, отвернувшись от государства мусульман».

⁵  Т.К. Бейсембиев «Кокандская историография». Исследование по источниковедению Средней Азии ХVІІІ-ХІХ веков. Алматы: ТОО «Print-S», 2009. 274-бет.

⁶  ЦГА КазССР, ф. 383, on. 1, д. 81, лл. 38-39. Отпуск.

⁷  Мәделіқожа. Шығармалар. Оспанұлы Ә., Айнабекұлы Т. Алматы-2009, 19-бет

⁸  ЦГА КазССР, ф. 383, оп, 1, д. 81, лл. 49-50. Отпуск.

⁹  Т.К. Бейсембиев, «Кокандская историография». 179-бет

Ералы Оспанұлы, суретші