Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Озлағ әл-Фараби ат-Түрки (870–950)

ӘБУ НАСЫР ӘЛ-ФАРАБИ (870–950) Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Озлағ әл-Фараби ат-Түрки (870–950) Фараб маңындағы Висич ауылында туып, алғашқы сауатын сонда ашқан. Кейін Фараб қаласына барып, ұстаз-ғалымдардан фиқһ, ғылым негіздері және математикадан дәріс алған. Қалада біраз уақыт қазы болып, сот міндетін атқарған. Әрі қарай Мерв қаласына барып, ғылыми мектепте білімін жетілдірген. Сонан соң Иранға сапар шегіп, біраз қаланы аралап, Бағдатқа табан тіреген. Онда Құран тәпсірі пәнінен сабақ алып, кейін Әбу Бәшір Мәта Жүнісұлынан «хикмет» үйренді. Әбу Бәшір – Бағдатта дүниеге келген ғалым, туған жылы белгісіз, 940 жылы қайтыс болған. Ол христиан дінін ұстанған. Аристотельдің жиырмаға жуық еңбегін соранишадан араб тіліне аударған. Кейбір деректерде оның философ болғандығы айтылады. Әл-Фараби осылайша бірнеше ұстаздың мектебінен, түрлі пәндерден дәріс алған соң, логика саласы бойынша білімін жетілдіру үшін Харран қаласына жол тартады. Сонда Юһанна Һейланұлынан логика пәнінен сабақ алады. Осыдан кейін Бағдатқа қайта оралып, философия, хикмет туралы көптеген кітап оқиды, Аристотельдің шығармаларымен мұқият бастан-аяқ танысады. Әлемге әйгілі ғұлама ғалымның еңбектерін білетін білікті маманға айналады. Әсіресе, грек философының логикалық ілімін терең ұғынып, ол жайында түсініктемелер беріп, оның ғылыми жетістіктерінің мәнін аша білгені үшін «екінші ұстаз» атанады. Ғылыми ортада атақ-даңқы асқақтап, әуелі Мысырға барып, одан соң Шамға қоныс аударады. Шам елін билеп тұрған Һәмдан әулетінің өкілі Сейфолла Һәмданидың (916–967) шақыруымен 941 жылы Дамаск қаласына барып, өмірінің соңғы жылдарын сонда өткізеді. Әмірдің қолдауымен ұстаздық қызмет атқарып, көптеген еңбек жазады. Кейбір деректерге қарағанда әл-Фараби 950 жылы Дамасктен Жерорта теңізі жағалауындағы Асқалан қаласына бара жатқанда 31 қарақшыларға тап болады. Қарақшылар оның: «Мендегі аткөлік, қару-жарақ, киім-кешек, мал байлық, не бар болса – бәрін алыңыз, бірақ маған тиіспеңіз», – деген өтінішіне құлақ аспай, өлтіреді. Бұл жайттан хабардар болған әмір қарақшыларды түгел ұстатып, ғалым қабірінің басында дарға астырады. Әбу Насыр әл-Фараби қазақ даласындағы әйгілі Отырар (кейіннен Фараб атанған) қаласында туған болса, оның оқып, жетілген жері – Бағдат. Білім мен ғылым саласындағы барлық жетістігіне жеткен шаһары Шам болған. Шам – бүгінгі Сирия елінің астанасы Дамаск қаласы. Соған қарамастан парсы елі де «әл-Фараби бізден шыққан» деп таласады. Мәселен, Әлфахуридың «Фәлсәфе тарихы ислам әлемінде» атты еңбегінде ойшылдың иран тектес болғаны туралы мағлұмат кездеседі. Демек, ұлы ғұламаның шыққан тегі туралы мәселе ұзақ әңгіме. Дегенмен жаңа тарихи кезеңде қазақ жұртының бірқатар ғалымы дәлелдер келтіріп, әл-Фарабиді еншілеп отырғаны белгілі. Осыған байланысты Қазақстан мен Сирия үкіметі арасында әл-Фарабидің кесенесін жаңғыртып, қалпына келтіру жөнінде келісімшарт жасалынған. Ұлы ғалымның бейіті мұсылмандардың екінші халифасы – әзірет Омар (ғ.с.) мазары тұрған қорымда. Басына барып зиярат еткендер бабамыздың моласы қорымның шетінде елеусіз де қораштау жатқанын көрген. Осыны ескерген Қазақстан үкіметі Сириямен келісіп, әл-Фарабидің басына лайықты етіп еңселі кесене салу ісін қолға алды. Сөз жоқ, бұл – ұлтымыздың абырой-мерейі үшін сауапты да қайырлы шара. Ақиқатында, әл-Фараби – ғылымда Аритотельдей үлкен із, бай да бағалы мұра қалдырған, бүкіл адамзат, оның ішінде ислам әлемі, қала берді түркі дүниесі мақтаныш ететіндей тарихи тұлға. Сондықтан да ол елеп-ескерусіз қалмауы тиіс. Әл-Фарабиді біздің бабамыз деп еншілейтін себебіміз: оның әкесінің аты – Тархан, атасының аты – Озлық не Өзлік, қазақша Үздік, яки Озық деп айтылады. Әкесі мұсылман болғандықтан есіміне қосымша Мұхаммед атауы жалғанған. Осылай әкесі мен атасының атыжөні таза түркі болғандықтан түркілер оны түркі текті деп таниды. Әбу Насыр әл-Фараби жайында деректер аса көп болмағанымен баршылық. Мысалы, Бабырдың немересі Акбар шаһтың 32 (1542–1605) Үндістандағы сарайында қызмет еткен атақты шежіреші ғалым Әмин Аһмет Рази 1587–1593 жылдары жазған «Жеті климат» дейтін еңбегінде Фараб уәлаяты мен әл-Фараби туралы біраз мәлімет келтірген. Онда: «Фараб қаласы Шаш шаһарынан жоғарыда, Баласағұнға таяу жерде орналасқан, тұрғындары сұнни шафи болған», – деп жазады. Ғылыми қауым мойындап, бағалағандай, Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед Тархан ибн Озлағ әл-Фараби ат-Түрки көне кезеңде ислам әлемінің ең кемеліне жеткен төрт ғалымының бірі саналады. Ежелгі заманда Аристотельдің аты шықса, одан кейін ислам әлемінен Әбу Насыр мен Әбуәли дүниежүзіне танылды. Аристотель бірінші ұстаз болса, әл-Фараби екінші ұстаз атанды. Әбу Әли ибн Сина Фараби жайында: «Мен метафизика ғылымы жөнінде ізденуді доғарып, үмітімді үзген кезде Әбу Насырдың бір кітабын тауып алдым. Соның арқасында үмітім қайта оянды. Сол үшін шүкір қылып, шама-шарқымша садақа бердім», – деген. Әл-Фарабидің түркі делінуі ол әу баста түркі тілін өте жақсы білген, арабша хабары болмаған. Бағдатқа барғанда араб тілін жақсы үйреніп, жетік меңгеріп алған. Аристотельдің кітабымен Әбубәшір Жүнісұлының жанында жүріп танысқан. Оған өз қолымен: «Осы кітапты екі жүз рет оқыдым», – деп жазған. «Аристотельдің «Табиғи әуендер» атты еңбегін қырық рет оқысам да тағы екі рет оқуым керек», – деген екен. Одан біреу: «Сіздің біліміңіз артық па, әлде Аристотельдің білімі артық па?» – деп сұрағанда: «Егер мен оның жазғандарын түсіне алсам, әрине, оған берілген ең жақын шәкірті болар ем», – депті. Сондай-ақ «Хакімдер этикасы» кітабында жазылғанындай: «Смайыл Аббадұлы ұлықтардың бірі Әбу Насыр әл-Фарабимен кездескісі келіп, оған көптеген сый-сияпат жіберген. Алайда Фараби сыпайылық таныта отырып, оларды қабылдаудан бас тартқан. Біраз уақыт өткеннен кейін бір оқиға болған. Шейх Әбу Насыр әскери киіммен бір қалаға келгенде кездейсоқ әлгі тәкаппар Смайыл Аббадұлының бір жиынына қатысады. Үстіндегі жұпыны киіміне қарап сарай ғалымдары мен қызметкерлері оны менсінбейді. Тіпті кемсіте сөйлегенде де Әбу Насыр шыдап бағады. Сәлден соң мың бұралған сұлу даяшылар әлгі кісілерге 33 шарап кесесін ұсынған кезде Фараби музыка аспабын шығарып ойнай бастайды. Шараптың буына, музыкаға мас болғандар қалың ұйқыға кетеді. Сонда Әбу Насыр бір даңғырашының алдындағы кесеге: «Фараби сендерге келіп еді, оны келеке еттіңдер, ол сендерді ұйықтатып кетіп қалды», – деп жазып, жиыннан шығып, Шамға қарай бет алады. Мәжіліс иесі мен оның жандайшаптары ұйқыдан оянып, әлгі жазуды көргенде қатты ұялып, жерге кіре жаздайды. Әсіресе думан иесі Аббадұлы пұшайман болып, айқайлап көйлегін жыртып, нөкерлеріне «Фарабиді тауып келіңдер!» деп бұйырады. Бірақ қуғыншылар оған жете алмайды. Осы қателігі үшін Смайыл Аббадұлы өмір бойы өкініп өтеді». Кейбір тарихи кітаптарда мынадай дерек айтылады. Бір жолы Әбу Насыр Шам өлкесіне барғанда Сейфеддәуле патшаның мәжілісіне түркілер қатарында қатысады. Жиында ғұлама ғалымдар арасында қызу әңгіме, айтыс-тартыс жүріп жатады. Фараби де тұрған күйінде әңгімеге араласады. Оны көрген Сейфеддәуле: «Отыр», – дейді. Әбу Насыр одан: «Қайда отырайын?» – деп сұрайды. Патша: «Қай жерді отыруға лайық деп тапсаң, сонда отыр», – дейді. Фараби еш қымсынбай патшаның жанына барып отырады. Бұған ашуланған патша жандауылдарына өздері ғана түсінетін басқаша тілде: «Мына көргенсізге сыртқа шыққан соң әдептілікті есіне салып, сазайын беріңдер!» – деп бұйырады. Әбу Насыр оған: «Әй, әмір, сабыр етіп, істің артын бағу керек шығар», – дейді. Сейфеддәуле: «Бұл тілді қайдан білесің?» – деп таңғалады. Ол бұл тілді әуелден білетінін айтады. Қонақтар сирей бастағанда патша Фарабиді қасына шақырып, қайтадан жиын ашады. Әбу Насырға менсінбей қараған ғалымдар өз қателіктерін түсініп, мойындайды. Патша өнерпаздарды шақырып: «Ән салыңдар», – дейді. Әбу Насыр оларға онша мән бермейді. Сонда Сейфеддәуле одан: «Сіздің өнерден хабарыңыз бар ма?» – деп сұрайды. Фараби: «Аздап», – деп дорбасынан музыка аспабын шығарып, ғажайып сиқырлы үнмен ойнай бастайды. Бұрын-соңды мұндай әуенді естімеген жұрттың көңілі босап, көздеріне жас келеді. Енді бір әуенді орындағанда тыңдап отырғандар қалың ұйқыға кетеді. Осының бәрін көзбен көріп таңғалған Сейфеддәуле Әбу Насырға бас ұрып, одан тағы біраз уақыт Дамаскте қалуын сұрайды. 34 Әл-Фараби ұсынысты құп алып, біраз уақыт қалада қалады. Уәде еткен мерзім аяқталған соң қайтадан жолға шығады. Жолжөнекей қарақшылардың шабуылына тап болады. Арада қатты шайқас жүреді. Әбу Насыр мерген болғандықтан қорамсағында соңғы жебесі біткенше атысады. Жебесі біткен кезде қарақшылар оны өлтіреді», – деп жазылған (ІII т. 1647. – 48–49 б.). 750–1030 жылдар ислам тарихының алтын ғасыры, ренессанс, яғни қайта өрлеу заманы саналады. Әл-Фарабидің өмірі осы уақытқа тұспа-тұс келгендіктен ол ғылым бұлағынан терең сусындады. Сол заманда ғалымдар арасында қалыптасқан үрдіс бойынша әл-Фараби де жан-жақты білім алып, хикмет, жаратылыс, музыка, метафизика, этика, логика, саясат, т.б. ғылым салаларымен айналысты. Әуелі білімін ғылымның ең бай ошағы Бағдат қаласында шыңдаған болса, шығармашылық өрісін Дамаскте дамытты. Әл-Фараби Шам әмірі Жүсіп Һамданидың қолдауына ие бола тұра, мемлекеттік қызметке қызықпай, қарапайым өмір сүрді. Ұстаздық етіп, барынша ғылыммен айналысты. Зерттеуші ғалымдардың болжамынша, ол алғашқы сауатын өз атамекені қазақ топырағында ашып, әрі қарай Бағдат пен Шам елінің ғылыми орталықтары және оқу орындарында жалғастырған. ӘлФарабидің бір артықшылығы – кейбіреулер сияқты «болдым, толдым» демей, өмір бойы ізденіп, білімін жетілдіріп отырған. Ол көптеген елдің ғылым мен мәдениетін жақсы білген. Сондықтан да жұрт оның есімін аңыз ғып айтып, «жетпіс елдің тілін біледі» деп тамсанған. Расында да, егер бірнеше тілді меңгермеген болса, онда мәдениет пен ғылымнан жан-жақты хабардар болуы екіталай еді. Оның энциклопедиялық білімі болғанына араб, парсы, түркі, күрд, т.б тілдердің зерттеуші ғалымдары әлі күнге таңданып, бас иеді. Әбу Насыр әл-Фараби шығыс пен батыс мәдениетінің ежел­гі және ортағасырлық екі дәуірінің рухани қозғаушы күші болды. Ол – мұсылмандарға қараңғылықтан имандылыққа адами сана арқылы жетуге болатынын көрсетіп, жетелеген ұлы ағартушы. Әл-Фараби ислам дініне иланды. Ислам қағидасынан өзінің іліміне негіз қалады. Ортағасырлық дәуірде исламның 35 екі құндылығын: «ақыл» мен «жүрекке» ден қойып, білім-ғылымға даңғыл жол салды. Сондай-ақ ол көне Грекияның әйгілі философтары: Аристотель (б.з.б. 384–322), Платон (428–347) және Сократтың (470–399) мектебінен нәр алып, исламдық дүниетаным мен философияны қалыптастырды. Әсіресе, ол Арис­тотельдің логикасына құлай беріліп, оны басшылыққа алып, осы бағытта көп ізденді. Бірқатар заңдылықтар мен ережелерді ашты. Өйткені «логика – ойлау, оның формалары мен заңдылықтары туралы ғылым. Логика дәлелдеу мен теріске шығарудың белгілі бір әдіс-тәсілдері қаралатын ғылыми теориялар жиынтығын құрайды». Әрине, адам жаратылысынан ойлау қабілетіне ие болғандықтан ойлану оның болмысының ажырамас бөлігі, ерекшелігі һәм артықшылығы саналады. Санасында пайда болған ойын өзгеге жеткізуге тырысып отырады. Себебі адам қоғамда болғандықтан жеке-дара, көпшіліктен оқшау өмір сүре алмайды. Сондықтан өзгенің алдында дұрыс ойлау мен ойын дұрыс жеткізе білуге ұмтылу әрекеті логикалық процесті бастан кешіртеді. Тіпті ойының көрінісін іс-қимылымен де үйлестіруге тырысып, логиканың арқасында өзінің мінез-құлқы мен жүрістұрысына бағыт береді. Адам жақсы ойлап, ойын дұрыс жеткізе білген сайын оның әрекетінен психологиясына өзгеріс енеді. Соның арқасында адамның ұстамды болуы өзгешелеу қалыптасады. Сондықтан да логика ой қуатының бір бөлшегі ретінде ежелгі Қытай, Мысыр, Үнді, Иран, Грек ойшылдарының шығармаларында қарастырылған. Демек, логика оймен бірге жетілу процесін бастан кеше отырып, философияның бір бөлігі ретінде дами түсті. Осының барысында ойлау қабілеті жоғары болғандар басқаларды өздерінің ұшқыр ойларымен алдапарбап алатын болды. Ондай сұрқиялықты сезген Аристотель алаяқтардың алдауына жол бермес үшін ойдың дұрысы мен бұрысына таразы болатын «логика ғылымының» негізін қалап, философиядан дербес, ойдың сапасын өлшеуге арналған жаңа ғылым саласын (Fjrmol logic) дүниеге әкелді. Әйтпесе логика адамның әу бастағы жаратылысында оның ойымен бірге егіз сипатта келе жатқан қуат болған. Осыдан кейін логика ғылымның барлық саласы үшін ойдың жүйелену формасына айналды.  Мәселен, математиканың да өзіндік логикасы бар екендігі секілді логика өмірдің, ғылымның барлық саласы мен бағытына қажетті нәрсеге айналды. Егер де кімде-кімнің логикалық ойлау қабілеті болмаса, ол мешеу адам ретінде әуелі өзіне, қоғамның басқару тобында болса қоғамға орны толмас зиян келтіреді. Сондықтан да логиканың негізін қалаған Аристотель адамзат тарихында «бірінші ұстаз» болып танылды. Олай етпеген жағдайда қарапайым халық арамзалардың жемтігіне айналып, ешқашан құлдық бұғаудан арыла алмас еді. Аристотельдің талантына тәнті болған әл-Фараби оның шы­­ғармаларын сан рет оқып, бойына әбден сіңіріп алған соң өзгелерге де түсінікті етіп жүйелеп қайта жазды. Ежелгі гректің логикалық ойлау жүйесін ислам қағидаларымен ұштастырды. Логика жайында қырық сегіз трактат жазып қалдырды. Оның тең жартысы ғана бүгінгі күнге жетті. Сол жартының өзі құндылығын жоғалтпады. Сондықтан да әл-Фарабидің логика жайындағы жазбалары батыс елдеріне Аристотель шығармаларымен қоса танылып әрі дін мен философияның үндесуіне даңғыл жол ашып, «екінші ұстаз» және «Ислам логикасының атасы» атанды. Жалпы өмірлік тәжірибе көрсеткендей өзіндік логикасы болмаса, ғылымның кез келген саласының дамуы екіталай. Мәселен, ең кінәратты да күрделі саланың бірі саясат дейтін болсақ, әлемдегі саяси ойындардың құрбаны болмау үшін адамзаттың ұлттық құндылығы пен мақсат-мүддесі белгілі бір логикалық талапқа бағынуы керек. Өйтпеген жағдайда дүниежүзіндегі саяси бәсекеде жеңіліске ұшырап, өзгенің құлына айналады. Аристотель әу бастан алдампаз үстем ойшылдардың қармағына түсіп қалмау үшін адамға ой таразысын, яғни логика ғылымының негізін жасап берді. Дәл солай әл-Фараби де адамның бақыты үшін ой жүйесінің қайырымды қалаға жұмсалу керектігін айтып, біршама еңбегін осыған арнады. «Бірақ оның бастауында міндетті түрде Жаратушының өзі – Тәңірі тұру қажет, адамның «хикметі» осы болмақ», – деді. Біздің ойымызша, адамзат XXI ғасырдың алғашқы ширегіне аяқ басса да, геосаясат пен экономикада күрделі бәсекелестік һәм қақтығыс жүріп жатқан заманда өскелең ұрпақтың санасын 37 ояту үшін әл-Фараби шығармаларын оқулық етіп, барлық мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту қажет. Өйткені оның еңбектерінің мән-мазмұны әлі ескірген жоқ. Олай дейтініміз – кезінде Алаш қайраткерлері қазақтың ұлттық саяси философиясын жетілдіру үшін әдебиет пен журналистиканы ұтымды пайдаланды. Осының негізінде 1904–1919 жылдар аралығында Алаш дәуірі қалыптасты. Ондағы ұлттық саяси философия өзінің бастауын әл-Фараби, Ибн Сина, Қожа Нәсир Туси, Жалал Дауани, Әлішер Науаидан алып, Абай Құнанбайұлы арқылы жалғасып, алаштықтарға жетті. Бүгінгі таңда да елдігімізді жоғалтпау үшін ұлттық саяси философияның нығайып, жетілуін билік болып, халық болып ойластыруымыз керек. Әйтпесе «ислам» деген желеумен мұсылмандардың адасу процесі жалғасып, халқымыз алауыздық апанына түсіп, дін атаулының құрбанына айналуы ықтимал. ӘлФарабише айтқанда, теориялық ақылдың жемісін практикалық тәжірибе көрсете алмаса, оның құны көк тиын. Мәселен, Фараби «Ғылымдардың сандық көрсеткіші» дейтін еңбегінде логика ғылымының мәні мен пайдасы жөнінде айта отырып, адам болмысында ақылға сәйкес келетін табиғи логикалық түсініктер бар екенін айтады. Мысалы, «Тұтас нәрсе өзінің бөлшегінен үлкен», «Көк түс ақ түстен өзгешелеу», «4 саны жұп келеді» деген тәрізді айқын нәрселерді айта аламыз. Алайда кейбір ойлар қателіктерге ұрындыруы мүмкін. Сол үшін оны дәлелдеу керек болады. Ондай жағдайда өзіндік ережелер мен заңдылықтар қажет етіледі. Олар арқылы ой түрлі қателіктерден сақтандырылады. Осы тұрғыдан алғанда логика заңдарын тілдегі грамматика ғылымына теңеуге болады. Өйткені тілдің грамматикасы болмаса, ойдың күрделі мазмұнын ала-құла, негізсіз, ережесіз сөздермен өзгеге ұсына алмаймыз. Ал логикамен терең біліп, оның болмысын тани алмасақ, бір-біріне қайшы түрлі ойларға қарсы ешқандай саралау таразымыз болмағандықтан сергелдең күй кешіп, бір шешімге келе алмай әуре боламыз. Сол үшін де қоғамда ой қабілетін теориядан практикаға ауыстыра алатын ақылгөй даналарды қазақ қоғамы қашанда қажетсінеді. Қай кезде де логикасы жоқ адаммен қандай да бір тақырып бойынша сөз қозғап, талқылап, 38 одан қорытынды шығару қиынға соғады. Қазақ: «Ақымаққа айла жоқ, айтқанменен пайда жоқ», – дегенді бекер айтпаған. Демек, әл-Фарабидің логикаға мән беруі жайдан-жай емес. Әл-Фараби логикаға үш түрлі ұғым жүктейді. Олар:

1) сөз логикасы;

2) зейін немесе нәпсі логикасы;

3) сана логикасы. Адам тілге тиек еткен сөзінен оның ойының анық түрі мен анық емес түрін байқап, сараптай алуға мүмкіндік туады. Сондықтан сөздің өзіндік жүйесі бар. Халқымыз «Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады» дегенде терең ойды меңзеген. Ал зейін логикасы – адамның нәпсісіндегі ой-қиялдың тұтас көрінісі. Сол себепті онда жақсы да, жаман да ой аралас, бір-бірімен бәсекелесіп, талас-тартыспен уақыт өткізіп жатады. Егер де тартыста жеңіс сұрқия нәпсі жағына өтсе, ақыл логикасы жамандықты жүзеге асыруда бөгет болуға тырысады. Сондықтан да көбіне ақылдың жұмыс жүйесін адамның нәпсілік сұранысы бекітіп отырады. Адам нәпсісі игілікке ауысса, ақылдың логикалық қуаты соған жұмсалады. Бұл орайда Абай: Жүректе қайрат болмаса, Ұйықтаған ойды кім түртпек? Ақылға сәуле қонбаса, Айуанша жүріп күнелтпек, – (2-22) дейді.

Мұнда ақын жүректің қайратын, яғни адам пиғылын нәпсісінің сұрқия сұранысы бұзған жағдайда сәулесіз қалған ақыл  адасып кететінін айтады. Абай шығармасы да жүрек, ақыл, логика және соларға құрал бола алатын білім мен өнерге негізделіп жазылғаны байқалады. Өйткені оның жазғандарында нақты логика айтылмаса да, оқырманын дұрыс ойлауға үндеп, жетелеп отырады. Мысалы, ойдың өлшемі, таразысы жоқ жағдайдың сипатын Абай: «Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа ұқсамайды. Бірімізді-біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырамыз. Өстіп, жер жүзіндегі жұрттың қоры болып, бірімізді-біріміз аңдып өтеміз бе?» – деп жазады (2-109). Бұл орайда жүгенсіз өрісте жүрген ойды әл-Фарабидің сипаттап: «логика жоқ жерде адамның ойы әуре-сарсаңға түседі» дегенін растай тұра, Абай шығармаларындағы ой-толғамның Фарабидің дүниетанымымен сәйкестігін де көрсетеді. Тек екеуінің айырмасы Абай өз ортасында қазағының логика мен логикасыз өмірінің шынайы бейнесін көріп, соған күйініп, оның ой-өрісінің шек пен шетіне қойылатын логикалық санасын көргісі келіп ғұмыр кешкенін айтуға болады. Сондықтан ақын ой мен дұрыс ойлану үшін өзінің «Абай этикасын» жазып, мұра етіп қалдырды. Сондайақ жүгенсіз ойларды қалай жүгендеу керектігін де өзінің этикалық мектебінде айтып, өлеңдерінде жырлады. Демек, абайтану ғылымында оның шығармасындағы ой, ой өлшемі және оған жету
тәсілдерін нақтылап, «Абай этикасы» дейтін оқу құралына топтастырып, анықтама берген жөн болмақ. Осы тұрғыдан алғанда ұлы ақынның мына өлең жолдары ойға оралады:
Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,

Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымбат.

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік

Ер табылса жарайды, қылса сұхбат.

Керек іс бозбалаға – талаптылық,
Әртүрлі өнер, мінез, жақсы қылық.

Кейбір жігіт жүреді мақтан күйлеп,

Сыртқа пысық келеді, сөзге сынық.
Кемді күн қызық дәурен тату өткіз,
Жетпесе, біріңдікін бірің жеткіз!
Күншілдіксіз тату бол шын көңілмен,
Қиянатшыл болмақты естен кеткіз!
Бір жерде бірге жүрсең басын қосып,
Біріңнің бірің сөйле сөзің тосып.
Біріңді бірің ізет, құрмет етіс,
Тұрғандай бейне қорқып, жаның шошып.
Қазақтың қайсысының бар санасы?
Қылт етерде дап-дайын бір жаласы.
Пысықтықтың белгісі – арыз беру,
Жоқ тұрса бес бересі, алты аласы.
Бұл өлең жолдарында ол, біріншіден, адам ойының логикасына тиісті ядросын тізіп берген. Мәселен, бастапқы шумақтағы «арзан және қымбат күлкі» ой логикасына берген ядросы болмақ.
Тағы бір мысал, соңғы шумақта сана бір негізге сүйене отырып ойланбаса, жалақор, арызқой, надан адамның кейпін кешеді. Өйткені онда логикалық ядро мүлдем жоқ. Бұл өлеңнің екінші мәні – педагогика-психологиялық ғылыми-тәжірибелік негіздерге сүйене жырланғандығында. Әрі бұдан отбасылық, жастық, ер мен әйелге тән психологиялық таным мен пайымдарды байқаймыз. Өлеңді толық оқып шыққанда Абай ойлану мен дұрыс ойлануда қаншама ядроның бар екенін тізбелеп анықтап бергенін аңғаруға болады.
Оның қаншалықты құнды екеніне көз жеткізу үшін биік парасатпайым керек болады. Жетесіз адам Абайдың гүлзарындағы хош иісті сезе алмайды. Оның өлеңдерін зерделеп, оқуға құлқы да болмайды.
Әл-Фараби өзінің мектебін исламдық қағидалар негізінде қалыптастырды. Құранда: «Күллі аспан әлемінде және жерде не нәрселер бар екеніне һәм не болып, не қойып жатқанына ақыл
көзбен қараңдар», – деп айт» деген Алла елшісіне» (Жүніс-101).
Себебі «ақыл» – адамды өзге тіршілік иелерінен ерекшелендіретін Тәңірінің берген өзгеше сыйы. «Ақыл» – дүниені тану құралы. Айтқандай-ақ, Құранда: «Егер жәрдемге шақырғандарың сендерге
қол ұшын бере алмаса, біліп қойыңдар, Құран тек қана Алланың шексіз ілімімен түсірілді және одан басқа Құдай жоқ. Ендеше, мұсылман болсаңдар, Алланың үкімін мойындаңдар», – делінген
(Һуд-14). Олай болса, исламтану Алланың үкімі мен Алла берген сана арасында таразыға түсіп, илаһи танымға ие болмақ. Әл-Фараби Аллаға сенуге үндейді. Сондықтан да ол ислам философиясының негізін қалады. Демек, мұсылман үшін Алланың бар екенін, оның Құраны мен елшісін мойындау Алланың үкімін қабылдау болып, ақылдың ойлануына бастау болады. Сол
себептен Абай да:
Алланың өзі де рас, сөзі де рас,
Рас сөз еш уақытта жалған болмас, – деп Алланың үкіміне иланған соң өмір мен илаһи тағдырын
жүректің қалауы мен ақылдың таразысына салып өлшеуге ұмтылған.
Әл-Фараби Аллаға сенгендіктен де Алланы ақыл таразысының арқасында танып-біліп, оны ғылыми негізде де саналы түрде қабылдауға бола алатынын айтқан. Табиғат жаратылысының әр бөлшегі бір себепке тәуелді. Ал осылай бір себептен бір себепке ұласқан сайын жаңа болмысқа ұласа береді. Оның соңында себептердің себебі бірінші себеп, барлық себептердің  Жаратушысымен қауышады. Ол – барлық жаратылысты жаратқан Тәңірі.
Әл-Фараби – ойлауда, баяндауда, дәлелдеуде логикаға сүйенген философ. Ол шығармаларында Аристотель зерттеулерін негізге алып, логикаға көбірек ден қойған. Әрі араб ғалымдарына логика ілімін жақсы таныстыра алған. Ойшыл теориялық салыстыру негіздерін қарапайым тілмен түсіндірген. Талдау түрлерін беске жеткізген. Талдау дәйекті болып, шындыққа жетелей алса, оны «дәйекті», ал жартылай шындыққа жанасатындай болса «таласты» деп атаған.
Егер де ол бір адамды қиялға жетелесе, оны «поэзия» деп таныған.
Әл-Фараби философиясы өзінше тұтас бір мектеп саналады. Оның жолын қуушы философтардың мақсаты ақиқат, яғни шындықты іздеу болған. Барлығы бірігуді көксеген. Мәселен, Платон мен Аристотельдің әрқайсысы өзінің философия мектептерін қалыптастырған және бір-бірінен
айырмашылығы бар сияқты болып көрінгенімен, ақиқатты іздеуде бір-бірімен үндесіп жатыр. Осы тұрғыдан алғанда әл-Фарабиді «Философияның үйлесімді негіздерін» қалаған тұңғыш философ деп атаған абзал.
Әл-Фараби философиясы – Аристотель хикметі мен Платон философиясының жаңа мектебі (neoplatonism) түріндегі ислами мазмұн мен формаға айналған түрі. Фарабитанушы-ғалымдардың пайымдауынша, ол логика, жаратылыста – Аристотель, этика, саясатта – Платон, метафизикада Плотиннің (204–207) көзқарас-танымынан нәр алған.
Ескендір патша (б.з.б. 323–356) Мысырды жаулап алғаннан кейін сонда жиырмаға жуық қала салдырған болса, оның өз атын алып, ең атақты қалаға айналғаны Мысырда болды.
Осыған байланысты гректің философиялық мектебі Афинадан Мысырдың Ескендірия қаласына ауысқан. Сонда III ғасыр аясында өмір сүрген Плотин Платон философиясын тың талдау,
пайымдармен дамытып, жаңа философиялық мектептің негізін қалады. Ол «философияда үш негіз бар» деп айтқан. Олар: «1) жалқы, серігі жоқ, жаратылыстың жаратушысы; 2) ақыл,
сана, ойлану қуаты; 3) рух». Осы үш негіз ислам философиясының метафизикалық іргесін қалауға қайнар бұлақ болған деседі.
Өйткені Плотин: «Философиялық ойлап-зерделеудің негізгі мақсаты – сопылар сияқты болмыстың жалғыз бұлағы, яғни Тәңірге қауышу». Сондай-ақ: «Философияны адам жаратты, сондықтан әу бастан философиялық ойдың соңғы талдауы да адамның болмысы мен оның бұл дүниедегі орнына бағытталғанына таңғалмау керек», – деген.
Фараби ислам философиясында пайғамбарды белсенді ақыл иесі атап, ол өзінің нұрымен адамдарды тура жолға жетелейді деп таныған. Сондай-ақ философия ұғым ретінде
бір мақсатқа жетелейтінін өзінің «Қайырлы қаланың тұрғындары» кітабында айтқан.
Маңыздысы – әл-Фараби исламның саяси философиясының негізін қалаушы ретінде өзінің ислами философиясында адамның шағын қоғамы, яғни отбасы және үлкен қоғам – қала
мен елдің бақытты болуын арман еткен. Ол арман-мұратын, өзінің ойларын «Негізгі ой түйіндері» деген еңбегінде түйіндеген. Онда: «Осы трактаттың әңгімелері тарихтан өткен ойшылдардың мемлекетті басқару негіздері, отбасының дәстүрлі жүйесі, білімнің дәйектері, қоғам-қалада жүйелі
түрде лайықты істердің жүзеге асырылып, гүлденуін қамтуды, адамдардың жақсы мінезге ие болуы, қала тұрғындарының бақытқа бет алуына даңғыл жол ашылуын көздейді», – деген
жолдар бар.
Ғұламаның «Негізгі ой түйіндері» трактаты саяси философия мазмұнында жазылған. Оның құндылығы мен маңыздылығы, қазіргі заманда сәйкестігі шүбәсіз сезіледі. Сол үшін адам табиғатымен ұштасып келе жатқан сыртқы және ішкі қуаттары оның бақытты болуы үшін керек екенін ескермейді.
Әл-Фараби бір кездері білім алудың нақты ұтымды тәсілін айқындап берген Аристотель еңбектерін ондаған рет қайталап оқып, бойына сіңіргенін айтқан. Сондықтан да адам
баласы әуелі ақылдың теориялық бөлімінде оны жүрекпен сезіп, ақылмен қабылдау үрдісінен өтуі керек. Ал оның шынайы тиімділігіне көз жеткізу үшін практикалық кезеңіне кірісумен
анықтай алады. Мұндай ойлау қашанда логика ғылымының дәйегіне сүйеніп барып жүзеге асады. Мәселен: «адам», «жануар», «ақыл» сынды үш сөз логикалық жүйеге ене қойса, жалқы
ұғымнан жалпы ойға ауысып, ойдан-ойға ұласа береді. Адам ақылды, адам жануар. Ендеше, кейбір жануарлар ақылды, кейбір жануарлар ақылды емес. Сыни реттелген ұғымдар ойдан
ой тудыра алады. Фарабидің біз сөз етіп отырған трактаты оқырманды бақытты қоғам құру үшін бір ойдан ендігі бір ойға жетелеп отырады. Сондай-ақ Тәңірінің берген жан мен
санасын адам бақытына жұмсамай қойсақ, оның ешқандай құны болмайтынын айтады. Оның мұнда айтып отырған практикасы көбіне батыс елдерінде қолданыста өмірлік жүйесін тауып, табиғат ғылымының үлкен жетістіктеріне қол жеткізді. Ал көптеген мұсылман елдері күні бүгінге дейін әлФарабидің ғылыми-философиялық еңбектерін оқып ұғынбаған сияқты. Өйткені бүгінгі ислам дүниесінде теориялық ақылдың да, практикалық ақылдың да көрінісі байқалмайды. Тек әурешілікпен жүрген тәрізді. Бағалай білгенге әл-Фараби ислам әлемі үшін бақытты елдің сын-сипатын айқын дәлелдермен, тіпті, теорияның практикалық кезеңіне өту өткелдеріне дейін
көрсетіп берген. Фарабидің танымы бойынша, жалпы түсініктің бұлағы – теориялық ақыл. Бұл түсінік екі түрде көрініс табады: 1) практикаға қатысы бар түсінік. Мәселен: «әділдік – жақсы
нәрсе, сұрқиялық – жаман нәрсе» деген қорытынды практикалық хикмет саналса; 2) практикаға қатысы жоқ түсінік, мәселен, материалдық емес жаратылысты жаратқан жаратушы және оның сипаттары, ақыл мен нәпсіні материалдық түсінігінен бөлек танып-білуі осы түріне жатады. Сондықтан да философия болмыстардың түріне қарап хикметті екіге бөледі:  1) адамның қалауы бойынша жасалған болмыстар; 2) адамның пайда болуында ықпалы жоқ болмыстар. Адамның
қалауымен болатын болмыстар қолайлылығы тұрғысынан
алғанда практикалық хикметке жатады.

Оның үш түрі бар: 1) этика ғылымы; 2) мемлекеттік саясат; 3) отбасы саясаты мен жүйесі. Практикалық хикметті адамның жеке және қоғамдық өмірі тұрғысынан үш бөлімге бөлуге болады. Олар: 1) адам бір іс-қимылдың пайда болуын өзгенің қатысуын қажетсінбей талдап, тиісті үкім шығара алатын болса, «Этика ғылымы» делінеді; 2) ал адам бір шараға өзгелердің қатысып, көмектесуін қажетсінген жағдайда «Отбасылық саясат ғылымы» немесе «Отбасылық хикмет» деп аталады; 3) адам бір іс-әрекеттің пайда болуына бүкіл ел азаматтарының қатысуын қажет етсе, «Мемлекеттік саясат» немесе «Мемлекеттік хикмет ғылымы» болады.
Теориялық хикмет те төрт бөлімнен тұрады: 1) логика; 2) табиғат; 3) математика; 4) дінтану. Бұл бөлімдердің пайда болу себептерінің бірі – олардың болмыс-бітімі жайында ешқандай түсінігіміз болмаған соң, олар жайлы білгіміз келді.
Сондай-ақ өзге ғылымға қол жеткізу үшін қажет саналатын ғылымдар деп таныдық. Бірінші бөлімде логика ғылымының заңдылықтарын үйрену өзге ғылымдарды игеруде бастапқы
баспалдақ болмағы сөз болды. Екінші бөлімде болмыстардың жай-күйін білу өздерінің болмысын тану үшін керек болды. Бұлар үш түрге бөлінеді: 1) олар туралы білгіміз келген болмыстар, олар біздің зейін мен одан тыс жерде материяға қажеттілік бар десе, оны «Табиғи хикмет» дейміз; 2) адам зейіні мен одан тыс жерде материяға мұқтаж емес болса, ол «Илаһи хикметке» жатады; 3) зейіннен тыс жерде материяға қажеттілік болса, бұл ғылым «Математика хикметі» аталады.
Қорыта айтқанда, әл-Фараби ислам шариғаттарын қабылдай отырып, Тәңірі мен діни қағидаттарды ақылдың қуаты арқылы танып-білуге болатынын, дін мен философия
арасында көпір тұрғызып, ақылдың теориялық қуатын практикалық ақылға ұластыру керектігін айтты. Және де адам болмысындағы түрлі күш-қуаттарды, әлеуетті ақылға бағындырып, ең бастысы, адамға сана берген Тәңірді тану арқылы оларды бақытқа жету жолына жұмсау қажеттігін
көрсетіп берді. Сондай-ақ адамзаттың бақытты болуы үшін ойдың жүйелі болуына жете мән берді. Осыған қарап әлФараби мектебін «логикалық философия» деп атаймыз. Оның логика ғылымына ерекше мән беруі өзі ұстаз тұтқан Аристотельдің ықпалынан деуге болады. Әл-Фараби Аристотель
еңбектерін жылдар бойына қаншама рет оқып, бойына сіңіре отырып, араб ғалымдарының да одан пайдалана алуын және гректің ежелгі философиялық мектептеріне батыстың көңіл
бөлуін қамтамасыз еткені үшін де «екінші ұстаз» атануына лайық болғанын дәйектеп жаздық. Сондай-ақ біз көптеген фарабитанушы-ғалымдар айтқандай әл-Фарабидің «Негізгі
ой түйіндері» аталатын трактаты кейінгі «Арман қала» немесе «Қайырымды қала» шығармасына негіз қалаған деген тоқтамға келдік. Сөйтіп, әл-Фарабидің «Негізгі ой түйіндері»
атты трактатының қазақ тіліндегі жаңа аудармасын ұсынуды жөн көрдік.