Дініміз дәстүрден қол үзбесін
Дін, оның ішінде дәстүрлі дін дегенімізді қарапайым тілмен түсіндіріп көрейік. Егер мына қоғамымызды қазақы тон деп алып қарасақ, сол тонның етек-жеңін қымтап, байланған түйіні етке батпай, желдің өтінен қорғап тұратын ішкі бауындай деуге болар. Бау тозып, үзілсе дәл сондай матадан шақтап тігіп қайта жалғар еді. Ал үзілгенді жалғаудың сәті түспесе, тонның сыртынан кемер белдікпен қаусырары анық. Ол белді қыспай, жүріс-тұрысымызға қолайлы тонның ішкі бауындай бола алса жақсы.
Дәстүрлі дініміз – ислам діні қазақтың бар болмысын, салт-дәстүрін, ғұрпын ислам құндылықтарымен дараландырып, ділімізді ажарландырған еді. Ғасырлар бойы бабаларымызды мына жалғандағы тірлігінен сүріндірмей, ақыретін қамдаған. Қараңғыда адастырмаған шамшырағы. Бұл дін бабаларымыздың рухани танымымен ұштасып, ислам шеңберінде діни қатынастарды қалыптастырды. Оның тірегі – діни ортаның басында жүріп, әрбір қадамын реттеп отырған дін басылары, дін ағартушылары болған еді.
Жалпы, пенденің жер бетіндегі бес күндік сапарында халқымыз дін жолын білімді молдаларға тапсырып, олардың ар жағында тұрған ишандарға қол беріп, дін исламға қатысты ғұрыптың ислам негізінде орындалуын қадағалауды солардың міндетіне қалдыратын. Қазақтың иманы – ислам біліміне ұласып, ихсанымен көркейіп, жаны кемелденуші еді. Дін ағартушылары да ислам аманатына адал болып, жұртының ауызбіршілігі мен берекесін Алладан тілеп, кедей-кепшікке қамқор болып, ел тізгінін уысынан шығармады.
Қазақ даласында осылайша өз мәнерімен, өз ағымымен жүректерге нұр құйған асыл дініміз бір ғасырларда өркендеп, бір замандарда қысымға түссе де өз бағытынан, қызметінен ажыраған емес. Өкінішке қарай, сол қызметті атқарған «қожа-молдалар» түсінігімізден қалып, дін басшысы ретінде имамдар алға озды. Заманына қарай пайда болған ресми дін билігінің өкілдері қазіргі имамдар қалың бұқараны ескі жолынан біршама алыстатып жібергеніне куәміз. Обалы не керек, дәстүрлі дініміз, әдет-ғұрпымыз деп олар да айтады. Бірақ тамырында жемісі бар жерін қазбай, айналып өтеді. Осылайша небір жылдардың сынағынан өткен, елеп-екшеленіп, өзіміздің бар болмысымызбен тұтас болып кеткен діннің түп-тамырынан қоғамды құр қалдырып отырған жайы бар.
Соның нәтижесінде өзге елдің дәстүріне, бөтен ағымына елтігендердің қатары көбейіп, отыз жылда өз қағынан жерінген ұрпақ өсіп жетілді. Бұл да құдайсыз жетпіс жылдықтың кесірінен көмескіленіп қалған дәстүрлі дін жолына ауыр салмақ еді. Өзгенің бұрысын өзіне жөн көріп, бабасы қадірлеген киесін керек етпейтін жаңа ұрпаққа не айтарымызды білмей дағдардық. Өйткені дәл осы отыз жылда дәстүрлі дініміз туралы кем айтылды. Тіпті өз болмысымызды танымағандықтан бөтеннің бұйырғанына ұйып, «өзіміздікі» дегенге күмәнмен қарай бастадық. Дәстүрлі дініміздің туын көтергендердің соңын жарты ғасыр бұрын жер қойнына беріп, олардың көзін көргендердің, бүгінгі қайырусыз қалған жаңа толқынға ес болуы екіталай заман келді.
Дініміздің тірегі болған
Ескі жолымызбен әлі күнге дейін қасиетті әулие-әзиздердің рухына дұға бағыштап, беймаза жанымызға тыныштық іздегенде кесенелерін зиярат етіп жатамыз. Бұл біздің рухани дүниеміздің сан қырлы, тіпті өзімізге де беймәлім мың қатпарлы екендігінен және осы қасиет иелерінің шапағатына дегдарлығымыздан хабардар етеді. Бұл өткен замандарда қазақ халқының тұрмыс-
тіршілігі өзіне тән, Ясауи және мыңдаған сопылардың ізгі жолымен дәстүрге еніп, сол дінмен біртұтас болғанының дәлелі де. Ол ізді іздейтін болсақ, бұрынғы қазақ қоғамының құрылымында ерекше орны болған қожалар құбылысына бастайды. Қазақ жеріне ислам аша келген Бабтардың, ертеден қалған насабнама мәтіндерін зерттеген ғалымдардың еңбектері ғылыми ортада зерттеу нысанына айналып келеді. Қаратаудың арғы-бергі жағындағы ірі тұлғалардың кесенесі төңірегіндегі ізденістер өз жемісін берді. Нәтижесінде Бабтар бастап келген дін ислам жолын таратушылардың атқарған қызметін зерделей бастадық. Ежелден дәстүрімізге тән нәрсе, бабаларға арнап ас беріп, олардың мәңгілік тыныстаған мекенін абаттандырып, шырақшылары зиярат етушілерге жағдай жасап, заманына қарай жаңаша қалыптасып келеді. Айта кетерлігі, мұның бәрі елдегі ресми дін өкілдерінің ықпалымен емес, халықтың өз қалауымен болып жатыр. Ал билік тарапынан да ықылас-ниет көрсеткендері аз болды.
Жалпы қазақ мұсылмандарының ресми билігі патша заманынан бастап қазақтың қолында болмаған. Еліміздің батысы мен шығысына «указной молдаларын» жіберген алғашқы ресми билік Орынбор мұсылман дін жиналысы деп аталды. Қазақтың дәстүрлі дініне келген қатерді сезген Шортанбай ақын:
Ал мына указной шыққалы,
Ұзатқан қызда неке жоқ.
Өлгендерде ысқат пенен
құран жоқ, – деп зарлады.
Ізінше қазақ даласында школдар ашылып, орыстандыру, шоқындыру үрдісі жүрді. Қазақтың алғашқы зиялылары да «жәдидшілікті» қалап қадимшілерге қырын қараған қысқа кезеңі де, дәстүрлі дініміздің көшін шөгере қойған жоқ. Атеизм идеяларына құрылған кеңес кезінде де мұсылмандарды бір орталықтан басқаруға тырысты. Большевиктер билікке келген пәтінде дін ағартушыларын қудалап, Сібірге айдап, атып-жойып болып, жылымық орнаған кезде құдаймен алысуын қойғандай еді. Сонда да қожаларға дін билігін ұстата қойған жоқ. Жақсысы, Ташкентте Орталық Азия және Қазақстан мұсылмандары дін басқармасында ресми билігін жүргізіп, халықтың иманының қалқаны болған қожа-молдаларды жөніне қойды. Дінге адал қожалар, бірде жасырынып, бірде билікке жалтақтап болса да өз қызметтерін атқара берді.
Қожа-молда миссиясы
Патша заманынан бастап, барынша діннен ажыратпақ мүддесіне қарамастан, қазақтың алыс ауылдарында қожалық жолын ұстанғандарға ешқайсысы да тікелей кедергі бола алмады. Өйткені олардың артында халқы болатын. Тар жерде қысылған жұртына жол көрсеткен ишан-қожа-молдалардың функциясы ауыр әрі құрметті болды. Кереметімен де кең жүрегімен де, керек болған кезінде тылсымның күшімен шын мәнінде қамқорлық көрсетті. Дін ислам бір тұлғаның айналасында дамыды, айналасы кемелденді. Сол тұлғаның аузына қарап, шариғатты сол адамнан білді. Халық әрине, білімі асқан, кереметі бар тақуаны таңдады. Оны өзімізге жеткен аңыз-әпсаналардан ғана біліп, таңданып отырмыз.
Ескі жадымен, құдайсыздар қоғамында да қожа-молдаға деген елдің құрметі үдемесе кеміген жоқ. Қазіргідей ауыл сайын мешіт болмаса да сол тұлғаның үйінде дін жоралғыларын жасап, халықтың ауызбіршілігінің рухани орталығына айналдырды. Бұл да халыққа қажет іс, ескі жол, бітелген бұлақтан тамшылап аққан нәр еді. Қожа аталарымыз сол қажеттікті адал атқарды. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарына дейін жасаған үлкен әулеттің ишан-қожалары ауруды жазып, дем салып, тентегін түзеп мың бір бәледен, жүз бір жамандықтан сақтап отырды. Ташкенттегі мүфтияттың ауылдың қожасында ісі болмағаны да сол, қазақтың құбыласы орнында болды.
Бабаларынан бері келе жатқан жолы мен қызметіне адал аталарымыз, өкінішке қарай, көп құпиясын өзімен алып кетті. Әсіресе соңғы елу жылда атеизм қоғамымен барынша тістесіп, өз жолынан жаңылмаған асылдарымыздың мұрасына ие бола алмағанымыздың өкініші, қазір жер ортасынан асқан біздерге қатты батады.
«Жеті атасы пір болған,
Балалары молда боп
Парыздан мағына айырған,
Қияметте қожалар,
Дуана болып барады» деген Шортанбайдың зары біздің тұсымызда шарықтау шегіне жеткендей.
Шортанбай айтқалы, небір тар замандардан жұрнағы болса да бізге жеткен қожалық жолдың елесін болса да жадымыздан шығаруға тырысқан үдерістің, әсіресе соңғы отыз жылда, ел тәуелсіздігін алғанда қатты өршуінің себебі неде? Керісінше ұлттық дәстүрлі дініміздің шамшырақтарын қайта жағып, олардың қоғамдағы орнын жаңғыртуға талап қылуға болатын еді ғой. Қанша дегенмен, неше ғасырдан бері дініміздің тұтқасы болған, әулетінде кітабы сақталған қожалардың беделді ұрпақтары болды, әлі де бар еді ғой?!
Қоғам қажет етпеді ме?!
Осыдан отыз шақты жыл бұрын егемен ел болғанымызда, бұрынғы қазилық, өз алдына шаңырақ көтеріп ҚМДБ құрылып, Мүфтият ашылды. Ташкенттегі басқармадан бөлініп, өз дініміздің иелігі қолымызға тиді. Өкінішке қарай, еге бола алмай қалдық. Нәтижесінде дәстүрлі дінімізден, сол дінге негізделген салт-
санамыздан рухани тірегімізден ажырап, басқа масхаб, бөтен көзқарас, өзге ұстаным қазақ топырағында тамырын жайып, гүлдей түсті. Ерте піскен жемістерінің де ащы дәмі ернімізге тиді.
Отыз жылда рухани өмірінің қаймағының бұзылуын жылдамдатқан басты себебі қилы заманда да исламға адал болып, дін тұтқасын ұстаған, жамағатының тілін кәлимасына келтіріп, жаназасын шығарып жүрген қожалардың қызметін жаңа мүфтият, саналы түрде болмаса да жоққа шығарды. Жұмсақтап жеткізсек, елемеді, ескермеді. Керісінше ескі жол, бізге керек емес жол дегендей, азда болса, сол заманға жеткен ескі білімді қазыналы қарттарының тәжірибесіне сүйенбей, жастарды шетке шығарып оқытуға бейім болды. Діни бірлікке бастайтын құрылым төменнен емес, биіктен құрылды. Орталықтың пәрменін елде жүргізетін лайықты маман тағы жоқ. Дін билігі бұрынғы қожалар әулетінің өкілдерін бұл іске тартуды мақсат етпеді. Егер мәселе дұрыс қойылса, ел-елдегі, жер-жердегі дәстүрлі діннің абыройын аспандататын бұрынғы өткен жақсылардың ұрпақтары табылар ма еді? Есесіне әліпті таяқ деп білетіндер, елге сыйы жоқ небір қулар молда болып, артынша «құрметі мен құрмасына» кенелмеген соң басына асығыс ілген сәлдесін тез шешіп, көз алдымызда дін-сенімімізге нұсқан келтірді. Бұл да мүфтияттың қателігі еді.
Ол аздай, қоғамда қожа-молданың қазақтың мемлекеттік құрылымындағы діни санаттағыларының жалғыз өкілі екенін ұмыттырып, оны рулық деңгейге түсіріп жіберді. Бұл да – қате. Қожалықтың артында үлкен ілім, ағартушылық, тарих пен тәжірибе жатқан еді. Оны жоққа шығару мүмкін емес, сол себепті қиянат деп бағаланды.
Барын бағаламағандық абыройсыздыққа әкеледі. Қоғам бірлігіне, руханиятына бағытталған қызметі әлі де қазақтың кәдесіне жараушы еді. Амал жоқ. Тағы бір үдеріс дәстүрлі дін құрылымының жылдам жойылуына себепкер болды. Бұл – кенттену үдерісі. Бұрындары халықтың құнары қазақы ауылында еді. Бір рулы елдің қожасы, сол тайпаның ортасында қызмет етті. Сол ауылдар кеңестер кезінде іріленіп, колхоздар совхоздарға айналғанда, шоғырын бұзбай көше-көшеге қатар жайғасып, қожасы сол ортада қызметін жалғастыра берді. Не қызмет дегенде, Абайдан артық айтқан ешкім жоқ. Яғни өлілерінің билігі. Олардың дін жолымен жерленіп, дүние есігін ашқан балаға азан айтып ат қойып, жастардың некесін қиып, алыс сапар шексе батасын алып, садақасы мен құдайысын берудің жолын көрсетіп, елдің рухани өміріне сызат түсірмеген батасы қабыл, дуалы ауыздар-ды.
Қазіргі кенттену үдерісінде ауылдағы қалаға көшкенде бұл құрылымның қазақ баласына пайдасы болмай қалғандай. Есесіне қалаға келгенге молда бар, мешіт ұстап отырған имам бар, тағысын тағылар. Ауыл-аудандар да мешітсіз қалған жоқ. Бірақ жамағаты жоқтың қасы.
Тегінде сөзіміздің басында айтып өткенмен, қазақтың дәстүрлі діні бір тұлғаның айналасында, дін ислам білгірінің шуағында жайқалатын. Содан да, шетелден білім алған дипломды имамдар бұрынғыдай қожасына сенгендей, қожасына құрмет көрсеткендей, батасын алып, ауырса дем салдырып, отбасындағы барлық жағдайын бірлесе шешіп, кеңесіп отыратындай қазағына бедел бола алмады. Молданы тек кісі өлгенде іздейді. Жанына дегдар болып, тірлігінде серік еткен ешкім жоқ.
Бірақ дін керек. Қазір «арабқұл» деген сөз қатты айтады. Атеистпін дегенді ашық айтпайтындар «тәңіршілміз» деп адасуда. Бұларға исламның керегі аз.
Сайып келгенде, бізді бөлетін емес, халыққа жақын, жанашыр, тонның ішкі бауындай өз діні керек. Сол дінді алып жүретін, халқын ізіне ертетін тұлғалар керек. Бабалар жолымен жалғасып жатқан сол ізгілік жолының сәулесінің жарық болғаны керек. Сонда біз адаспаймыз. Соңғы отыз жылда елге тұтқа бола алмаған, исламның аты мен мешіттің беделімен күн кешіп жатқан муфтияттың болашағы бұлдырлау, қызметі бұқарадан алыстау, әрі қолжетімсіздеу болып көрінетіні де бастапты арналарының көзін бітегеннен деп білеміз. Көне заманнан келе жатқан мына сөзде, молдаларға: «Адамдарға аптапта сая болыңдар, суықта киім болыңдар, аштықта нан болыңдар» депті. Осы сөз, молдалар бүгінгі имамдар қызметінің бар мағынасын ашып тұр. Басқа не қосып аларымыз бар?!
Айгүл Уайсова
Астана ақшамы газеті Шілде 20, 2023
