Қыз-Жібек жыры

Бұл – жырдың «Қисса «Қыз Жібек хикаясы» деген атпен Жүсіпбек Шайхисламовтың бастыруымен 1900 жылы Қазан қаласында жарық көрген нұсқасы. «Бабалар сөзі» сериясы бойынша жарық көрген кітаптан алынды.

Мен сөйлейін, жарандар,

Тыңдап құлақ салыңыз.

Аз әңгіме қозғайын

Келгенінше халіміз.

Зекетсіз болса пайда жоқ

Қасықтап жиған малыңыз.

Қыз Жібекті тыңдаңыз,

Замандас еркек, ұрғашы,

Ақсақалды шалыңыз.

Жүсіпбек қожа жырласа

Қыз Жібектің сөзіне

Енді әбден қаныңыз.

Басында менен жайылды,

Қисса болып бұл Жібек.

Басы-соңына қарасам,

Бәрі шала сөзінің,

Еңіреп жылап жүр жүдеп.

Басында менен шыққанда

Тыңдаған адам жылаған,

Сүйейін мұны бір демеп.

Қиссасын қайта түзейін,

Әруақтарың жар болса,

Сіздер де мені жүр жебеп.

Осыны бұрын баспаға,

Кім жазғанын білмеймін.

Қисынсыз болған сөздері

Жыламақ түгіл күлмеймін.

Мыңнан озған жорғамын,

Ұлы дауға салғанда.

Қамшыласаң желмеймін.

Қисайғанда түзеткен,

Басында Тәңірім жаратты,

Әр нәрсеге бір себеп,

Қисса қылып жазып ем

Әуел бұрын басында.

Ғасылықтан жазып ем,

Үйсінге алғаш келгенде,

Жиырма үш жасымда.

Сол кездердің уақытында

Бар еді қайғы басымда.

Бір күндерде қарасам,

Баспа бопты бұл Жібек

Қисынсыз кетіп сөздері.

Баспаға жазған адамның

Әр сөзіне қарасам,

Ноғайлы екен өздері.

Қазақшаға төселмей,

Далаға көбін жіберген,

Әйтеуір бар іздері.

Әгар қазақ жазғанда

Жоқ па екен деп айтар ем,

Басындағы көздері.

Ал тыңдаңыз, жарандар,

Өзге сөзді қоялық.

Қыз Жібектен сөз қозғап,

Қызығына тоялық.

Сыры түскен жерлерін

Жаңғыртып қайта боялық.

Сөз дүкенін құрған соң,

Тамақ керек әркімге,

Бір тоқтыны соялық.

Кешегі өткен заманда,

Дін мұсылман аманда,

Кіші жүздің ішінде,

Жағалбайлы елі бар.

Жағалбайлының мекені

Ақ теңіз деген көлі бар.

Жаз жайлауын сұрасаң

Қара теңіз жағасы

Ұлан, Шәмбіл белі бар.

Жағалбайлы елінде

Базарбай атты байы бар.

Байлығын оның сұрасаң

Өлшеу қылып айтуға

Хисап жетпес жайы бар.

Байлығында өлшеу жоқ,

Жеті жүз түйе жүгі екен

Тілләсі менен жамбысы

Мың түйе жүк тағы да

Қант пенен шайы бар.

Аяқты малда хисап жоқ

Айдалып бағып жайылар.

Сол байда үш қатын бар, тоғыз ұл-ды,

Хисапсыз Тәңірі берген сонша пұлды.

Еліне оба келген бір кеселден

Бірі қалмай тоғыз ұл бәрі де өлді.

Тоғыз ұл ажал жетіп бәрі де өлді,

Ашумен алты қатын тағы да алды.

Базарбай сексен жасқа келген шақта

Тауыпты кіші қатын бір ұлды.

Оны тапқан қатыны қырық төрт жаста,

Бала жоқ өзгесінде мұнан басқа.

Періште сипат бір ұл берді Құдай

Жүргенде көзі толып қанды жасқа.

Төлеген деп қойыпты ұлының атын,

Құдай артық жаратқан оның затын.

Баланы сипат қылып айтып болмас

Көрген жан ақылынан бір талатын.

Базарбай баласына көңілі тойды,

Қайғыны ішіндегі бәрін жойды.

Тоғыз жылда артынан бір ұл туып,

Жұрт жиып Сансызбай деп атын қойды.

Жүріпті екеуіне қалың бермей,

Дұшпанның әрне деген тіліне ермей.

«Тірі жүрсе өздері алар бір қыз,

Өліп қалса, күйігін тағы көрмей.

Алса да патша қызын малым жетер,

Менікін жаратпаса сәнім кетер.

Күйікті қатты тартып жүрген басым

Жазым болса күйермін онан бетер».

Төлеген сонда он екі жасқа келді,

Қыз іздеп аралады тамам елді.

Он алты жасқа шейін қыз жаратпай,

Ат жетер жерді арылтып тамам қылды.

Еліне бір саудагер келді дейді,

Бұлардың әбден жайын білді дейді.

«Дүниеқор Базарбайды көрмедім» деп,

Саудагер мазақ қылып күлді дейді.

– Бұл малды бекер жиып керегі не,

Бермепті ұлының қалың біреуіне.

Көзінің ағы менен қарасындай

Артында жанға мирас, малға ие тіреуі не?

Сонда біреу айтады оның жайын:

– Бақ, дәулет берген артық бар Құдайым,

Ел-жұрттан қыз жаратпай жүр Төлеген,

Малын аяп жүрген жоқ Базарбайдың.

Мұны естіп сөйлейді қарт саудагер,

Ал сонда Төлегенді шақырып алар.

Төлегенге айтады: – Сүйінші бер,

Мен таптым жақсы қызды саған жарар.

Қыз жақпай өз еліңнен жүрсе саған,

Төлеген, сүйінші бер енді маған.

Елі бар Ақжайықта алты шекті

Аласың жақсы қызды барсаң соған.

Жайықта қызы сұлу артық ел бар,

Ерінбей қыз іздесең сен соған

Ерінбей қыз іздесең сен соған бар.

Шетінен-ақ аласыз бір сұлуды

Болмағын мұнда тұрып қаперің тар.

Әлқисса, сонда Төлеген мұны іздеуге көңілі кетті,

– Жолы бар неше күндік оның?– депті.

Саудагер айтты: – Жолы жүз күндік,– деп,

Төлеген іздемекке талап етті.

Төлеген он жетіге келген шағы,

Аз емес бір Тәңірінің берген бағы.

– Шөлі бар,– дейді саудагер,– қырық күншілік,

Төте жол жетпіс күндік болса-дағы.

Онымен жүре алмайсың барғанменен,

Өлесің жолда шөлдеп арманменен.

Жүр,– деді, – алыссынбай су жағалап,

Әрқашан бардың ісі пәрменменен.

Төлеген Ақжайыққа жүрмек болды,

Тәңірінің жазған ісін көрмек болды.

Басшы болып сол елді тапқан жанға

Жүз жамбы сүйіншіге бермек болды.

Жаратты бір қара көк тұлпар атты,

Өзі жорға жануар құс қанатты.

Тұрманының һәммасын алтындатып

Күміспенен төрт аяғын тағалатты.

Шамшырақ тас орнатты жүген, ерге,

Басшы, қосшы жүз жігіт алды бірге.

Тоғыз нарға алтын мен күміс артып,

Бес жігіт тағы да алды қызметкерге.

Ерлерге жәрдем берсін бір Құдай-а,

Қырық түйе болды азық қант пен шайы.

Азық-түлік һәммасын даярлап ап

Жөнелді туғаннан соң наурыз айы.

Әлқисса, ендігісін үшбу хикаяны жырлап сөйлейін.

Хикая Төлеген.

Базарбайдың Төлеген,

Ерте туған көбеген.

Сексен жігіт қосшы алып,

Он бес жігіт басшы алып,

Ақжайыққа жөнеген.

Айдың өткен нешесі,

Ай қараңғы кешесі.

Падишадан кем емес

Ер Төлеген мүшесі.

Әулиеге ат айтып,

Қорасанға қой айтып,

Шыбын жанға жан айтып,

Артынан қуып келіпті,

Өлгенде көрген шешесі.

Шешесі келіп сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Мінген де атың аласың,

Менен туған баласың.

Халал бала тастай ма,

Атасы менен анасын.

Қал дегенде қаласың,

Айтқан тілді аласың.

Қал дегенде қалмасаң

Айтқан тілді алмасаң,

Құрттың анаң шарасын.

Өлгенде көрген қарағым,

Ата-анаңды зарлатып,

Қай жаққа кетіп барасың?

Анаң келді зарланып,

Әкең отыр сандалып,

Көре алмаған көп дұшпан

Сыртыңнан келер қамданып.

Сен кеткен соң, қарағым,

Өледі кемпір-шалыңыз,

Сансызбай болса жас еді

Жүреміз кімге алданып?

Төлеген сонда сөйлейді:

– Қой, шешеке, жылама,

Жылағаның бола ма?

Бекер босқа, шешеке-ау,

Көзіңнің жасын бұлама.

Жиырмаға келгенше,

Маған қалың бермеген,

Тең құрбымдай көрмеген,

Құм құйылсын көзіңе,

Осы екен сізге сыбаға.

Шешесі сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Келгін, балам, қайт-сәна,

Әкеңе сырың айт-сәна.

Патша қызын алсаң да

Өз еліңде жат-сәна.

Біреудің тілі тимей ме,

Қартайған әкең Базарбай

Сенің үшін күймей ме?

Ел ішінде тентек көп,

Жаһан кезіп жүргенде,

Тентіреген демей ме?

Ата-анасын зарлатып,

Бір қыз үшін кетті деп,

Дос-дұшпаның күлмей ме?

Төлеген сонда сөйлейді:

– Айналайын, шешеке-ау,

Тай, құнан, қой қаңғырып

Бұралқы болар қораға.

Бір сұлу алмай, шешеке-ау,

Сірә да, көңілім тына ма?

Талап қылған ісінен

Ат басын ерлер бұра ма?

Жаман-жақсы болса да

Алланың болар әмірі,

Өз айтқаның бола ма?

Тілімді алмай кеттің деп

Ғамкүн болып жылама.

Мен Жайықтан келгенше,

Жүзіңді аман көргенше,

Тапсырдым ата-анамды,

Жаратқан Қыдыр Құдаға.

Анасы сонда сөйлейді:

– «Өлкенің көркі тал болар,

Өзеннің көркі жар болар,

Жігіттің көркі мал болар».

Малың болса, қарағым,

Қара басың хан болар.

Алуа асап, іштің бал,

Жая шайнап, жедің жал,

Кетер болсаң, қарағым,

Жылқыдан таңдап қырық жорға ал.

Сансызбай болса жас еді,

Сен кеткен соң, қарағым,

Сүйеніп кімге күнелтер,

Артыңда қалған кемпір-шал?

Төлеген сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Мінген атым аламын,

Сенен туған баламын.

Көңіліме түсіп бір қиял

Сапар шегіп барамын.

Алла нәсіп әйласа,

Бір сұлуды аламын.

Алла нәсіп қылмаса,

Ендігі сөздің қысқасы

Меккеге таман барамын.

Әлқисса, онда анасы ойлады «менің балам бұ сапардан қайтпайын деп талап қылған екен. Бұған ризалық батамды беріп жіберейін» деп, Аллаға Тағала, екінші әнбие-әулиелерге тапсырып мінәжат қылғаны.

Анасы ғаріп жылайды,

Жылайды да толғайды.

Қой десе де баласы

Оған, сірә, болмайды.

Бір сұлу қыз алмай Төлеген

Дүниеге көңілі толмайды.

Шешесі сонда сөйлейді:

– Аһ дедім, Құдай-а,

Дәргаһыңа бас ұрдым.

Сөзді сөзге ап келіп

Күйгенімнен жапсырдым.

Кетер болсаң, қарағым,

Әуелі Құдай мен сені,

Кәміл пірге тапсырдым.

Көл егесі Қамбар-ау,

Шөл егесі, Қамбар-ау,

Қарағыма көз сал-ау.

Рақым қылсаң, Құдай-а,

Сенен өзге кім бар-ау?

Ғашықтардың пірі едің

Ләйлі-Мәжнүн сіз бар-ау,

Ғашықтардың сәруары,

Зылиха-Жүсіп пайғамбар,

Әйелдің пірі Бибі Бәтима,

Баламды сізге тапсырдым.

Адасса жолға салып жүр,

Сүрінсе қолдап алып жүр,

Пәлекет кетсе қағып жүр,

Қосақтап қойдай бағып жүр.

Бір ғашықтың дертінен

Қарағым, менің нағып жүр.

Хазірет ер сұлтан

Рақым қылып сіз тұрсаң,

Баба түкті шашты Әзіз,

Баламды сізге тапсырдым.

Әлқисса, бұ сөзді айтып анасы қайтып кетті. Онда Төлеген қасындағы жігіттерге айтты:

– Анамның маған не айтқанын білдіңіздер ме?– деді. Жігіттер айтты:

– Ешнәрсе білмедік – деп. Төлеген айтты:

– Мен кірекеш емеспін, болмаса көп жігіттер ертіп баратұғын. Жортуылшы болмасам, мұным жарамайды екен. «Жылқыдан жорға ал» деді ғой, – деп, ол жерге тоқтап, қайтып келіп жылқыдан екі жүз елу жорға алып, бірнеше күн жол жүріп, шекті деген елге келіп, шатырды тігіп, жорғаларын жайып салып, жұртқа жар салды.

– Әркім жақсы қызы болса әкеліп көрсетсін. Өзі ап келіп көрсеткен адамға қызын алсам да беремін бір жорға, алмасам да беремін бір жорға, – деп. Жұрт есітіп қыздарын жиып келіп көрсетті. Бір жорғадан келген қыздар алып қайта берді. Ешбірін жаратпады. Бірнеше күнде екі жүз он қыз көрді, екі жүз он жорға берді. Сонда қасындағы сексен жігіттер ойлап кеңесті:

– Бұ Төлеген малды бекер ысырап қылды. Ендігі келген қыздарды өзіміз көрелік. Жаһаннан асқан сұлу қыз болса Төлегенге көрсетелік, болмаса «Төлегенді білмейміз» деп, жасырып көрсетпелік. Болмаса Төлеген қалған қырық жорға біткен соң біздердің астымыздағы атымызды да берер. Онан соң жаяу қалып, елден жүген алып, ат іздегеніміз жарамас, – деп келген қыздарды даладан қайтарды.

Онда Төлеген: – Бұ елдің қыздары сұлу деген саудагер шал бекер айтқан екен, – деді.

Сол уақытта алты шекті елінің ханы Сырлыбай деген бар еді. Ол ханның алты ұлы бар еді. Және ханның ең кенжесі Жібек сұлу деген жалғыз қызы бар еді. Және ханның Қаршыға жыршы деген ақын уәзірі бар еді. Ол Қаршыға сенімді болған соң ханның тоғыз мың жылқысы бар еді, жылқыны отарға шығарып, Қаршығаны жылқышылардың басы қылып қойған еді. Ол Қаршыға Төлегенді естіп бармақ болды. Қаршыға ойлады «мен Төлегенді көрейін. Төлеген маған жақса, Қыз Жібек те жақтырар» дейді. Мұны ойлап, бір бедеу атты алдырып мініп, Төлегенді іздеп келеді.

Отарда жатқан Қаршыға

Бір бедеуге мінеді,

Алладан пәрмен тіледі.

Ойпаң жерден орғытып,

Жарлау жерден ырғытып,

Тегіс жерден сырғытып,

Аяңдамай желеді.

Сексен жігіт елшіге

Салып жетіп келеді,

Келіп сөйлей береді:

– Асу да асу бел, – дейді,

Аса бір соққан жел, – дейді.

Сексен жігіт ішінде,

Базарбайдың баласы

Төлеген мырза кім? – дейді.

Басыр, басыр, басыр-ды,

Аққа құлпы жасыл-ды.

Сексен жігіт ал сонда

Төлегенді жасырды.

– Мінгенде атың дөнен-ді,

Көкке тойған көбен-ді.

Біз білмейміз, Қаршеке-ау,

Төлеген мырза дегенді.

Сонда Қаршыға бұлардан жол болсын сұрап айтқаны:

– Ассалаумағалейкүм, көп жігіттер,

Сайланған бәрің бірдей бек жігіттер.

Сайланып шыға қапсыз табыңыздан

Сөйлей тұр сөзің болса, ей, жігіттер.

– Келеміз елімізден біз жолаушы,

Бет алып шыққан жерім Көкбояушы.

Үйірін қысырақтың жауға алдырып,

Келеміз сұрау салып біз сұраушы.

– Күн көріп жүруші едім өнерменен,

Төтелеп келдім сізге кемерменен.

Көрдім де қараларың жанай шаптым,

Баласы Базарбайдың дегенменен.

– Келіпсіз біздің көріп қарамызға,

Жауапқа жауап таппай қаламыз ба?

Сыртынан Базарбайды естуші едік,

Төлеген біздің жоқ-ты арамызда.

– Әр жерден асып туған тегім деп ем,

Төлеген жұрттан асқан бегім деп ем.

Сұрасам жолаушыдан сіздер дейді

Жасырдың Төлегеннің несін менен?

Осынша осы Төлеген жасырынып

Ол өзі кімнің ұрлап ақын жеген?

Әлқисса, онда Төлеген шатырда жатыр екен. Қаршығаның сөзін естіп «бұлар мені неге жасырып тұр» деп сығалап қараса, Қаршығаның түрі жақсы адам екен. Шатырдың есігінде тұрған көп жігіттерге бұлай тұр демей, шатырдың іргесін көтеріп шығып, Қаршығаға өзін танытып, бір сөз деді:

– Ассалаумағалейкүм, Қаршеке,

Мен едім Базарбайдың Төлегені,

Қозының ерте туған көбегені.

Қаршекем араз ба еді, бұрын маған

Қасыма танып тұрып келмегені?

Мен едім Базарбайдың үлкен ұлы,

Алланың шыныменен сүйген құлы.

Қаршекем сәлем берсем қарамайды

Бар еді Төлегеннің неден міні?

Осы келген Қаршыға

Табынан асқан ер еді.

Шетте тұрған Қаршыға

Төлегенге келеді,

Келіп сөйлей береді:

– Ауыл алды бел,– дейді,

Белден көшкен ел,– дейді,

Сексен жігіт ішінде,

Базарбайдың баласы,

Төлеген мырза, сен,– дейді.

Нәсіліңе қарасам

Қас патшамен тең,– дейді.

Мен жайымды айтайын,

Алты шекті елінде

Сырлыбай ханның уәзірі,

Қаршыға жыршы мен,– дейді.

Төлеген болсаң сен,– дейді,

Кел, соңымнан ер,– дейді.

Жұртқа берген олжаңнан

Бүлдірмей маған бер,– дейді.

Мен бір сұлу табайын,

Патшамыздың жалғызы

Аты Жібек сұрасаң,

Кереметім көр,– дейді.

Базарбайдың Төлеген,

Қаршығадай ақынның

Бұ сөзін мақұл көреді.

Айдап жүрген жорғадан

Екі жорға береді.

Сексен жігіт елшіден

Бес жігітті бөледі.

Өзгесін елге қайтарып,

Қаршығамен ілесіп,

Ақжайыққа жөнеді.

Неше дүркін бел болып,

Ойпаңды жер қыр болып,

Төлегеннің сөздері

Соңғыларға жыр болып.

Ойынға бала шығады,

Айдын көлдің шетіне,

Адам қарап болмайды,

Ер Төлеген бетіне.

Қамшы басып кіш-кіш деп,

Көкжорға аттың көтіне.

Дәл сегіз күн жол жүріп,

Аз ғана емес мол жүріп,

Сонда жеткен секілді

Ақжайықтың шетіне.

Құланнан атты қодықты,

Көлден тартты борықты.

Арада неше қоныпты,

Жетемін деп зорықты.

Сәске махал болғанда,

Қыз іздеген Төлеген,

Көшкен бір елге жолықты.

Әлқисса, онда Қаршыға айтты: – Біздің ел жайлауға қарай бұзыла көшкен екен. Мен енді Жібекті Төлегенге көш жөнекей көрсетейін, – дейді. Қасындағы бес жігітті сол жерге тастап кетті: – Сіздер асықпай түстеніп, артымыздан жай келіңіздер, – деп. Екеуі қалың көшті аралап, аттарына қамшы басып «шүу» деді.

Базарбайдың Төлеген

Талай көштен өтеді,

Сонда бір көшке жетеді.

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Шытырма көйлек етінде,

Нұр сәулеті бетінде,

Бұралып кетіп барады

Перінің қызы секілді.

Өзі он төрт жасында,

Жарқыратып маңдайын

Айырып қойған кекілді.

«Осы екен, – деп,– Қыз Жібек»,

Жетіп келді қасына,

Базарбайдың Төлеген.

Артынан келіп Қаршыға,

«Жібек емес» деген соң,

Онан бір өтіп жөнеген.

Енді онан өтеді,

Және бір көшке жетеді.

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Таң мезгілі болғанда,

Шолпанның туған жұлдызы,

Кигені Алтай қырмызы.

Бейіштен шығып келмесе,

Бұ жалғанда хор қызы.

Сондай-ақ болып туар да

Адамзаттың бір қызы.

«Осы екен,– деп,– Қыз Жібек»

Жетіп келді қасына

Базарбайдың Төлеген.

Артынан келіп Қаршыға,

«Жібек емес» деген соң

Онан да өтіп жөнеген.

Қаршығамен ілесіп,

Төлеген көңілі түзелді.

Асығып жүрді тез енді,

Бір көрмекке Жібекті

Төлеген мырза кезенді.

Қаршыға мен Төлеген

Жағалай салды өзенді.

Сол уақытта алдынан

Бір көш шықты түбектен.

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Отыз түйе жетелеп

Сары мая үлектен.

Мұрындығы сары жез,

Бұйдасын ескен жібектен.

Толған айдай толықсып,

Ақ сазандай бұлықсып,

Бұралып кетіп барады

Неше алуан қылықсып.

Мұны көріп Төлеген

Атының басын бұрады,

Әңгіме дүкен құрады.

«Осы ма,– деп,– Қыз Жібек»

Қаршығадан сұрады.

Қаршыға жетіп келеді,

Әзіл айтып күледі,

«Бұл емес, – деп,– Қыз Жібек»,

Онан да өтіп жөнеді.

Онан өтіп Төлеген

Атына қамшы басады.

Тұлпардан туған көк жорға ат

Аузынан көбік шашады.

Жер тарпынып жануар

Ауыздықты басады.

Алдындағы белестен

Орғытып келіп асады.

Белестен түсіп желеді,

Ойға түсіп келеді,

Тағы айқасты бір көшке.

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Жанасалай сұлудың

Қасына жетіп келеді,

Төлеген мырза көреді.

Көш алдында сұлудың

Он қыз нөкер қасында,

Өзі он бес жасында,

Ақ маңдайы жалтылдап,

Танадай көзі жарқылдап,

Алтын шашбау шашында.

Қырық нарға жүк арттырған,

Қымқап зерлі кілемді

Жүк үстіне жаптырған.

Қазинелі қырық нарға

Жібектен арқан тарттырған.

Әсемдіктің бәрін де

Бұ жаһаннан арттырған.

Дүрия бешпент белсеніп,

Бұ дүниені кең салып,

Алтындай қамшы қолға алып,

Әб жыландай толғанып,

Бұралып кетіп барады,

Жын соққандай теңселіп.

«Осы екен, — деп, — Қыз Жібек»,

Жетіп келді қасына

Базарбайдың Төлеген.

Артынан келіп Қаршыға

«Жібек емес» деген соң,

Онан да өтіп жөнеген.

Тау басында қарағай,

Төлегеннің мінезі

Болып кетті баладай.

Осындай болып әр жерден,

Он бір қыз өтті сәулетпен

Бәрі де қалды жарамай.

Тағы айқасты бір көшке,

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Орта бойлы дембелше,

Алтынды камзол жейдеше,

Сипатына қараса

Бұрынғы қыздан өзгеше.

Алтын шыны кеседей,

Екі көзінің шарасы.

Бейіштен жанған шамшырақ

Көзінің гауһар қарасы.

Туған айдай иілген

Екі қастың арасы.

Сымға тартқан күмістей

Он саусақтың саласы.

Сондай-ақ болып туар да

Адамзаттың баласы.

«Осы екен, — деп, — Қыз Жібек»,

Жетіп келді қасына

Базарбайдың Төлеген.

Артынан келіп Қаршыға

«Жібек емес» деген соң,

Онан да өтіп жөнеген.

Енді онан өтеді,

Және бір көшке жетеді.

Көш алдына қараса,

Бір қыз кетіп барады.

Қара жорға мінгені,

Қара торқа кигені,

Екі көзі сүрмелі.

Бұ сияқты перизат,

Қыз іздеген Төлеген

Жоқ еді, сірә, көргені.

Сексен түйе қомдаған,

Сексені де болмаған.

Сексен түйе үстінде

Алтынды жағдан орнаған.

Асфаһани кілем бар,

Жібектен гүлін торлаған.

Қыз сипатына қараса,

Ақ бетінде кіршік жоқ

Айдын көлдің қуындай.

Екі көзі жалтылдап

Патшаның алтын тонындай.

Сөйлеген сөзі мазалы,

Әб зәмзам суындай.

Аузынан шыққан лебізі

Сары алтынның буындай.

«Осы екен,– деп,– Қыз Жібек»,

Жетіп келді қасына

Базарбайдың Төлеген.

Артынан келіп Қаршыға

«Жібек емес» деген соң,

Онан да өтіп жөнеген.

Онан өтіп Төлеген

Атқа қамшы салады.

Тұлпардан туған көк жорға ат

Көзі оттай жанады.

Сымға тартқан күмістей

Сүмбілдей болып жарады.

Тағы айқасты бір көшке,

Көш алдына қараса

Бір бәйбіше нұрлы жүзді

Көшті тартып барады.

Көш алдында бәйбіше

Сары алтыннан жабдығы.

Екі жүз түйе қазине

Қызыл алтын сандығы.

Ағажүніс перідей

Көркі раушандығы.

Жазығы қатын демесең,

Қартайса да ілгері

Әлгі қыздан салдығы.

Айдың өткен нешесі,

Ай қараңғы кешесі.

Жазығы қатын демесең,

Қартайса да ілгері

Әлгі қыздан мүшесі.

Асылдай болып есіліп,

Нұрдай болып шешіліп,

Ақ маңдайы жарқылдап,

Танадай көзі жалтылдап,

Алтынды кебіс сартылдап,

Көшті тартып барады,

Жібекті тапқан шешесі.

Жібекті тапқан шешесі.

Берсе Тәңірі жігітке

Ертесі мен кеші не?

Ертеңгі күн бесінде,

Зорға жеткен секілді,

Қыз Жібектің көшіне.

Көш сәулетін қараса,

Асфаһанның жауһары,

Стамболдың гауһары.

Тамаша қылған адамның

Тояды көзінің баһары.

Хисабы жоқ дүниені

Есептелік несіне.

Келсе Жібек жоқ екен

Сол секілді көшінде.

Мұны көріп Қаршыға

Атының басын бұрады,

Әңгіме дүкен құрады:

– Жібекжан қайда кеткен? – деп,

Әккі болған Қаршыға,

Шешесінен сол жерде

Сылтауратып сұрады.

– Жібекжан ерте кеткен,– деп,

Болжалды жерге жеткен,– деп,

«Көшпенен бірге жүргенде

Бетіме тозаң тиер» деп,

Көк пәуеске күймемен

Азаннан тұрып кеткен,– деп,

Шешесінің сол жерде

Бұларға берген жауабы.

Әлқисса, енді Төлеген менен Қаршыға Жібектің [шешесінен] бұ сөзді [естіп], көштің алдына шықты. Жібектің сонда арбасының ізіменен көш басшыларының ізінен басқа ешкімнің ізі жоқ екен. Оны көріп аттарына қамшы басып, «шүу» деді.

Найзасы аумай қолынан,

Желі тұрып оңынан.

Ай мүйізді қошқардың

Бөрі тартар қоңынан.

Төлеген сонда жөнелді

Кеткен Жібек соңынан.

Базарбайдың Төлеген

Енді белін түйінді,

Асыл киім киінді.

«Бағымды, Алла, ашқыл» деп,

Пірлеріне сыйынды.

Атқа салды сәндікке,

Төгілдіріп кілемді.

Енді ойланып Төлеген

Келгеніне өкінді.

Тұлпардан туған көк жорға ат

Ор қояндай секірді.

Қаршығаменен ілесіп,

Атқа қылды өкімді.

Ертеңгі күн бесінде,

Қыз Жібектің ізімен

Келе жатқан секілді.

Алмас қылыш сартылдап,

Алтынды жүген жарқылдап,

Көк жорға тұлпар қырланды

Екі көзі жалтылдап.

Өмілдірік сом алтын

Омырауда алқылдап.

Солқылдайды қара жер

Көк жорға ат басса былқылдап.

Ұршықтай саны бұлтылдап,

Құйындай шаңы бұрқылдап.

Алмас қылыш белінде

Қолында найза қылтылдап.

Төрт тұяқтан шыққан от

Шақпақ тастай жылтылдап.

Құлақ салсаң дабысы

Тау суындай сыңқылдап.

Қолтығынан аққан тер

Төгіледі шылқылдап.

Шамның жанған шырағы,

Жақынның болмас жырағы.

Жеті қырдан асқанда,

Күлдірлеген қоңырауды

Есітті сонда құлағы.

Шапса балта өтер ме,

Шағырлаудың тасына.

Нелер келіп, не кетпес,

Ер жігіттің басына.

Қоңырау дауысы келген соң,

Көк жорға атты ағызып

Жетіп бір келді қасына.

Әлқисса, Төлеген қасына келіп алдына бір шықты, артына бір шықты, Жібекті көре алмады. Пәуескенің қақпағы жабулы. Үш қара жорға атты тройкеге жегіп бара жатыр екен. Қайтерін білмей, артына қараса Қаршыға көзінің ұшында қалған екен. Тағат қылып тұра алмады. Және көшірінде отырған кісі жоқ, Жібектің ешнәрсеменен ісі жоқ. Сонда Төлеген қызды шақырып айтқаны.

«Кім бар деп бұл күймеде» дауыстады,

Ақылын ашуланып тауыспады.

Төлеген үш қайтара шақырса да,

Қыз Жібек сөйлесуге намыстанды.

Төлеген сонда тұрып қапа болды,

Өзінің елін ойлап іші толды.

– Қыз түгіл өз елімде еркек қорыққан

Қайран басым, бұл жерде бекер болды.

Өз елімде тең едім хан затымен,

Алдыма келмеуші еді жан атымен.

Мынау қыз жауап бермей қапа қылды,

Жүргенсіп өз елінде сәулетімен.

Төлеген қапа болып, қалды тұрып,

Атының кейін қарай басын бұрып.

Сол уақта Қаршыға да жетіп келді,

Сөйлеспей Жібек кетті Құдай ұрып.

Қаршыға Төлегенге келді жетіп,

Атына қамшы басып екпіндетіп.

Төлеген Қаршығаға сөз сөйлейді:

– Кетті, – деп,– жауап бермей, қапа етіп.

жалғасы

 

 

 

 

 

***

Бадана көзді кіреуке,

Тоғыз қабат көк сауыт,

Саған арнап соқтырып

Будырып кеттім кілемге,

Оны үстіңе кигейсің.

Олай-бұлай боп кетсем,

Асыл туған Жібекті

Еш жаманға қор қылмай,

Өзің бір алып сүйгейсің.

Шағыңа Құдай жеткізсе

Үстіңе баса киіп ал,

Алтынды сауыт көбені.

Жау дегенде жайнатып,

Толғамалап қолыңа ал

Қозыжауырын жебені.

Сапар шегіп жол жүрсең,

Жолдасын жауға алдырмас,

Басшы қылғыл Шегені.

Айтқаны болмас адамның

Алланың болар дегені.

Бұ сөзді айтып Төлеген

Сансызбайдың бетінен

Үш қайтара сүйеді.

Жерге алып қойып інісін

Қол ұстасып, қоштасып,

– Қош, Алла!– деп жөнеді.

Бектер мінер сұр қасқа,

Шаба алмаса ұр басқа.

Батырлық, байлық кімде жоқ,

Ғашықтық жөні бір басқа.

Інісіменен қоштасып,

Базарбайдың Төлеген

Белін буды тұрмасқа.

Базарбайдың Төлеген,

Жайыққа қарап жол тартып,

Алладан пәрмен тілеген.

Жайық пенен Теңіз арасы

Үш айшылық жол екен.

Үш айшылық жерлердің,

Қырық бес күндік ортасы,

Атырабы шөл екен.

Шөл жазира ішінде

Қособа деген көл екен.

Ұры, кәззап, қарақшы

Мекен қылған жер екен.

Төлеген сынды мырзаның,

Шалығып келген уақытында

Соғып бір кетер кезі екен.

Атаңа лағынет Бекежан

Қыз Жібектің сыртынан

Көп ғашықтың бірі екен.

Баяғы алпыс жігіт қасында,

Төлеген енді келер деп,

Қособаның көлінде

Жолын тосып жүр екен.

Төлеген тап сол күні келмесе,

Азықтары таусылып,

Қайтып бір кетер күні екен.

Құланнан атты қодықты,

Көлден тартты борықты.

Арада неше қоныпты,

Тұлпардан туған көк жорға ат

Жүз күндік алыс жолынан,

Қырық бес күндік шөлінен,

Он жеті күн-түн су ішпей

Шөлдеуменен зорықты.

Шөлдеген соң Төлеген

Атынан көңілі торықты.

Жақындап суға келгенде,

Бесін махал болғанда,

Базарбайдың Төлеген

Бір шұбалған шаңға жолықты.

Шаңға таман салады,

Қасына жетіп барады.

Алдынан шығып алпыс жау

Төлегенді қамады.

Базарбайдың Төлеген

Алды-артына қарады.

Бесінде жаумен атыс

Бесінде жаумен атысып,

Намаздігер болғанша,

Алдырмай кетіп барады.

Еркімен аты жеткен соң

Жау ортаға алады.

Сол уақыттар болғанда,

Жамандатқыр көк жорға ат,

Шөлдеуменен зорығып,

Басын жерге салады.

Жау қамалап жеткен соң,

Атынан қайрат кеткен соң,

Базарбайдың Төлеген

Тәңірге қылды наланы.

– Құдіреті күшті Құдай-а,

Батар күнмен батайын,

Өзінен бұрын атайын.

Тым болмаса Құдай-а,

Бекежанды өлтіріп,

Жастығымды ала жатайын.

Мұсылман болса бұ жаулар

Жақындап жауап қатайын.

Атым шаршап бұ жерде

Қайратым менің жасыды.

От болып жанған көңілім,

Су сепкендей басылды.

Жүгірмек өлім қылмаққа,

Он сегіз жаста алмаққа

Жазып па едің Тәңірі жасымды?

Құдіреті күшті Құдай-а,

Алыстан жарға ғашық қып,

Әуреге салдың басымды.

Бұ сөзді айтып Төлеген

Қорамсаққа қол салды,

Бір салғанда мол салды,

Садақты қолға алады,

Толғап тартып қалады.

Кірістен оғы кетеді,

Топ арғынға жетеді.

Селдірлеген шетінен

Жетеуінен өтеді.

Енді оғын алғанша,

Қорамға қолын салғанша,

Атаңа лағынет Бекежан,

Арғыннан шыққан қу екен,

Әккі болған сұм екен.

Төлегеннің артында

Алпыс қадам жақындап,

Бір қурайды паналап,

Жеткен екен жағалап.

Төлегенді атқалы

Жақындап келіп тұр екен.

Мылтыққа білте басады,

Әруағы оның асады.

Төлеген сынды мырзаның

Қанын судай шашады.

Қой боғындай қорғасын

Ажал болып жабысты.

Атаңа лағынет Бекежан,

Жібермеді намысты.

Базарбайдың Төлеген,

Талықсып атта тұрғанда,

Қолтығынан сүйейтін

Таба алмады танысты.

Бекежан атқан жалғыз оқ

Маңдайдан келіп ұрады.

Алтынды сүйек Төлеген,

Алланың салған қорлығы-ай,

Иттердің қылған зорлығы-ай,

Талықсып аттан құлады.

Жалғыздық түсіп басына

Қамығып сонда жылады.

Атаңа лағынет алпыс ит

Жанын өзі берсін деп,

Қорлықпенен өлсін деп,

Анталап келіп тұрады.

Әлқисса, сол халде Төлеген есін жиып алып, көзін ашып қарады. Көрді, өзі шалқасынан жатыр екен. Барша киімдерін тонап алып қойыпты. Сонда «тым болмасса көміп кетсеңші» деп Бекежанға қарап, «замандас емеспісің» деп бір сөз дейді.

Назым Төлеген

– Пұл жібердім қалаға,

Бейсағат күн, Құдай-а,

Мен шығып па ем далаға?

Шығып едім жолықтым

Бұ сықылды бәлеге.

Қарға, құзғын жемесін

Жасыра кеткін жүзімді,

Замандас едім, жан аға.

Пұл жібердім бақшаға,

Қызыл тіл енді қақсама.

Қарға, құзғын жемесін

Жасыра кеткін жүзімді,

Замандас едім, жақсы аға.

Төлегеннің тілдері

Осы сөзге келеді,

Екінші сөзге келмеді.

Атаңа лағынет, алпыс ит

Не айттың, сірә, демеді.

Бір баланың олжасын

Алпыс адам бөледі.

«Мал опасыз» деген сол

Төлеген мінген көк жорға ат

Су ішіп әбден қанған соң,

Бір қарақшы астында

Ойнақтай басып жөнеді.

Әлқисса, сол халде Төлегенменен жерінен бірге шыққан алты қаз бар екен. Сол суға Төлеген қазбенен бірге келген екен. Қаздар суға қонайын десе, қарақшылар мылтық алып атайын деп қондырмады. Айналып ұшып жүргенде, Төлеген көріп, елінен бірге келген жолдасы хайуан да болса, «аһ, дариға» деп қоштасып, қаздарға қарап бір сөз деді:

– Әуелеп ұшқан алты қаз,

Етің шекер, сорпаң баз,

Атайын десем оғым аз.

Қонар болсаң жануар,

Міне майдан, міне саз.

Өлмеген құлға Құдай-а,

Болып қапты енді жаз.

Әкемді айтып қайтейін,

Шешемді айтып қайтейін,

Мен кеткен соң, дариға,

Көкешім деп Сансызбай

Еркелеп кімге қылар наз?

Әуелеп ұшқан алты қаз,

Жерге түсіп қонбайсың.

Сіздер тірі, мен өлі

«Жатырсың нағып» демейсің.

Қасірет, қайғы халімді

Неге келіп білмейсің?

Тілсіз мақұлық жануар,

Бірге келген жолдасым

Қасыма неге келмейсің?

Мұнан былай кеткенде,

Теңізге таман жеткенде,

Төбеге шықса белім деп,

Ойға түссе тізем деп,

Қартайған әкем Базарбай

Алдыңнан шығып жануар

«Қарағым менің Төлеген

Көрдің бе» десе не дейсің?

Онан әрмен өткенде,

Үйге таман жеткенде,

Жая десе жал берген,

Шекер десе бал берген,

Майға салып нан берген,

Әр алуан дәм берген,

Алақандап өсірген,

Еркелік қылсам кешірген,

Алпыс жасар сорлы шешем

Алдыңнан шығып жануар,

«Құлыным менің Төлеген

Көрдің бе» десе не дейсің?

Онан әрмен өткенде,

Малға таман жеткенде,

Қарға жүнді қаттасым,

Үйрек жүнді оттасым.

Таласып емшек еміскен,

Тай-құнандай тебіскен.

Бір төсекте жатысқан,

Көп қызыққа батысқан,

Асық ойнап алысқан.

Өлгенін аға көре алмай,

Қолынан сусын бере алмай,

Арыздаспай, қоштаспай

Ажалым жетті алыстан.

Жалғыз інім, бауырым,

Қанатымда қияғым,

Табанымда тұяғым,

Жылжымас жерден ауырым,

Алдыңнан шығып Сансызбай

«Көкешім менің Төлеген

Көрдің бе» десе не дейсің?

Сауытының көзі сетіліп

Сетіней кетті дегейсің.

Баратұғын жеріне

Жетпей кетті дегейсің.

Алтынды сауыт, шөже көз

Түймеден кетті дегейсің.

Өлі екенін білмейміз,

Тірі екенін білмейміз,

Қособаның жонында

Қоса кетті дегейсің.

Маңдайынан аққан қан

Жоса кетті дегейсің.

Алтынды жабдық көк жорға ат

Бір қарақшы қолында

Босқа кетті дегейсің.

Қособаның жонында,

Құс қонбас құла жапанда,

Жылай-жылай бір жалғыз

Дүниеден өтті дегейсің.

Төлегеннің тілдері

Осы сөзге келеді.

Ендігі сөзге келмеді,

Батқан күнмен қарайып

«Уа, дариға, Құдай» деп,

Лә иләһа илла Алла кәлима айтып,

Жұлдыз шыға Төлеген

Ақырет сапар жөнеді.

Маңдайдан тиген жалғыз оқ

Желкеден ағып өтіпті,

Алланың жазған пәрмені

Ажалы бүгін жетіпті.

Айтып-айтпай немене

Сол секілді асылдар,

Кебіні жоқ, көрі жоқ,

Ит пенен құсқа жем болып,

Мұратына жете алмай,

Арманда болып кетіпті.

Әлқисса, бұлар Төлегенді өлтіріп, атын, тонын алып, елдеріне келіп, еш адамға сездірмей жата береді. Сегізінші жыл болғанда бір күн Бекежан ойлады «Жібекті енді өзім алайын» деп. «Әуелі Жібекке Төлегенді өлтіргенімді естіртейін. Онан соң Жібек маған тимей кімге тиеді» деп ойлады.

– Өлгенін естімесе маған тимес,

Күдер үзсе өзгені, сірә, сүймес.

Білген соң анық менің ерлігімді

Өзі де Төлегенге қатты күймес.

Бұған мен бекер жерде естірпейін,

Жай жерде айтып шошытып кештірмейін.

Бір тойда айтысумен естіп қалсын,

Адамға оған шейін сездірмейін.

Мұны ойлап Бекежан той қылады,

Жібекті алайын деп ой қылады.

Көк жорға атты сыдыртып жетіп келіп,

Тұсына кеп Жібектен сөз сұрады.

Көк жорға ат ерттеулі тұр алтын жабдық,

Көп жігіт жеңілген соң кетті қаңғып.

Бекежан түн болғанда айтыспаққа

Тұсына Қыз Жібектің келді аңдып.

Әлқисса, Бекежанның Жібекке айтқан өлеңі:

– Айтамын айт дегеннен ар ма, Жібек,

Ботасы өлген түйедей зарла, Жібек.

Кеткелі жаман жарың көп жыл болды,

Хабары сол жездемнің бар ма, Жібек?

[Жіб е к:]

– Арасы екі ауылдың бүрген шығар,

Етегін түнде жүрген түрген шығар.

Артымда жеткіншегім жас деуші еді,

Айналып сұм дүниеге жүрген шығар.

[Бекежан:]

– Қыз Жібек, тарылтармын заманыңды,

Білмей жүрсің айырылып қалғаныңды.

Ат ізін сегіз жылдай бір салмаған

Мырза деп мақтай берме жаманыңды.

[Жібек:]

– Алаштың несін алып не бермеймін,

Дүниеде тірі жүрсем не көрмеймін.

Арғында алты шекті алпыс мырза

Ізіне басып кеткен теңгермеймін.

[Бекежан:]

– Айтамын айт дегенде әуелім жар,

Қыз Жібек әлі-ақ болар пиғылың тар.

Өліп қалған немеңді сонша мақтап,

Көк жорға ат астымдағы қылған бауыр.

[Жібек:]

– Жоқ екен, әй, Бекежан, ақыл айлаң,

Қанеки, құрбы болып тиген пайдаң?

Атаңа алты лағынет, ит қарақшы,

Көк жорға астыңдағы алдың қайдан?

[Б е к ежан:]

– Жол тосып Қособада жатып алдым,

Біреуді мергендікпен атып алдым.

Өзім батыр болған соң кімді аяйын,

Өлтіріп Төлегенді тартып алдым.

Қыз Жібектің жылағаны

Бекежанның бұ сөзі,

Мұңды болған Жібектің

Өкпесінен ұрады,

Өксіп-өксіп жылады.

Ғашық болсаң сондай бол.

«Уа, дариға, Құдай» деп,

Керегені құшақтап

Етбетінен құлады.

Қыз Жібектің беттерін

Кереге көзі жырады.

Лажын таппай Қыз Жібек

Ішінен судай тынады.

Біреудің қуаныш тойы еді

Адыра талқан қылады.

Бекежанға сөйлейді:

– Атаңа лағынет, Бекежан,

Көрсетпе маған түсіңді,

Бітіріпсің ісіңді.

Қайтіп көзің қиды екен,

Сол сықылды мүсінді?

Алдыңа Құдай келтірсін,

Маған қылған осыңды.

Атаңа лағынет, қарақшы,

Құдайым сені қарғасын.

Тәңірі мені жаратса

Қатын, балаң зарласын.

Басыңа қиын іс түссе

Қасыңа досың бармасын.

Қыз Жібектің айласын

Бекежанның мен көрдім,

Осы жерде пайдасын.

Туыспай кеткір, алты аға,

Бармысың тойда, қайдасың?

Сырлыбайдың алты ұлы

Алтауы бірдей бөрі еді.

Отырған жылап Жібектің

Тұсына жетіп келеді.

Қыз Жібектің тұсында

Бекежанды көреді.

Көк жорға атты таниды,

Бір сұмдықтың болғанын

Сонда бұлар біледі.

Бекежандай батырды

Енді ортаға алады,

Мойнына арқан салады.

Сүйретіп барып алтауы

Төлегеннің жолына

Құрбандық қылып шалады.

Әлқисса, бұлар мұнда тұрсын. Ендігі сөзді Сансызбайдан есітіңіз. Сол халде Сансызбай он жеті жасқа келді. Төлегенді сағынып, бір күндері қару-жарағын киіп, Төлегенді іздемекші болып ойлайды «атамнан бата алып кетейін» деп атасына келіп арыз қылып айтқаны.

Он жеті жасқа келген соң,

Сансызбай атқа мінеді.

Батасын алып кеткелі

Атасына келеді,

Келіп сөйлей береді:

– Айналайын, жан ата,

Ботаңның айтқан сөзіне

Құлағыңды сал, ата.

Арызға келді балаңыз

Рұқсат бата бер, ата.

Айналайын, жан ата,

Көтергін бермен басыңды.

Төлегенді сағынып,

Қайғыменен қан жұтып,

Іше алмадым асымды.

Төлегенді іздейін

Жеткізді Құдай жасымды.

Мен Төлегенді іздейін,

Жер шаршысын кезейін.

Жоқтаусыз кеткен лайық па,

Туған соң іні біздейін.

Разылық берсең, жан ата,

Ешкімге көзім сүзбейін.

Батаңды бергін, жан ата,

Тірі-өлісін білгенше

Күдерімді үзбейін.

Әлқисса, сонда атасы басын көтеріп: – Балам, ағаңды іздейін деп пе едің?– дейді.

– Құп іздейін, рұқсат бер,– дейді. Сол күнде атасының көзі көр болып, көңілі жер болып, Төлегеннің қасіретінен сәнаменен сарғайып, қайғыменен қарайып жатады екен. Сонда Сансызбайға: – Қолыңды жай, батамды берейін,– дейді. Әуелі Алла Тағала, екінші әнбие-әулиелерге аманат деп тапсырып, зар-зар жылап бір сөз деді.

Баласына қол жайып

Батасын берді Базарбай.

Тұра келіп қол жайды

Әумин деп Сансызбай.

– Бақытын ашқын баламның,

Жаратқан Алла бір Құдай,

Патшасысың Құдай-а,

Он сегіз мың ғаламның.

Ғаршы менен Күрсінің,

Лаух пенен Қаламның.

Жаратқан Алла жар болып,

Бақытын ашқыл баламның.

Балама менің рақым қыл

Қадір Алла Құдайым,

Құрметі үшін Кәламның.

Қызыр Ілияс қырық шілтен

Балама менің назар сал.

Адасса жолдан жаңылып

Тура бастап жолға сал.

Жазатайым сүрінсе,

Ғауыс, Ғияс әулие

Баһауаддин қолыңа ал.

Жарандар, медет қыла көр

Сіздерсіз мен де жоқ-дүр хал.

Бір өзіңе аманат,

Тапсырдым мынау баламды,

Жаратқан Тәңірі Зұлжалал.

Разылық бермей жіберіп,

Төлегеннен айрылдым.

Қалыңға соққан қырандай

Қанатымнан қайрылдым.

Тасқа тиіп тұяғым

Табанымнан тайрылдым.

Жол жүруге қимаған,

Бір сағаттай көрмесем

Дидарына тоймаған,

Төлеген сынды баламды

Ақырында Құдай-а,

Бір көруге зар қылдың.

Жұмла ғайып ерендер

Медеткер болғыл балама.

Үйде, түзде болса да

Бұйрықтан адам қала ма?

Жолың болсын бар, балам,

Тапсырдым сені Аллаға.

Іздеп келгіл ағаңды

Екінші және тапсырдым,

Шарапатты өткен бабама.

Бұлайша деп ұлына

Батасын берді Базарбай.

Атасы рұқсат берген соң

Батасын алып Сансызбай,

Рақым қыл деп бір Құдай,

Төлеген айтқан көк бурыл

Ат болған екен он жасар.

Піранменен белдіктеп,

Шұғаменен желдіктеп,

Мақпалменен терліктеп,

Айылын жұптап салады.

Жел тимейтін бауырға

Орай тартып қалады.

Ер Шегені басшы қып,

Екеу ара үш тұлпар

Қос атқа бірін алады.

Амандасып айрылып,

Қоштасып жұрты қалады.

Төлегенді іздеп Сансызбай

Сапарға басын салады.

Жол көрмеген жас бала

Тәуекел Алла Құдай деп,

Әркімге Тәңірі пана деп,

Жайыққа кетіп барады.

Әлқисса, бұлар бірнеше күн жол жүріп Жайыққа келеділер. Ханның ауылын сұрап келе жатып, бір белге шықса, ханның ауылының үстінде жүрген атты адамның көптігіне есеп етіп бола алмастай. Енді мұны көріп мәнісін білейік деп бір қойшыға келіп: – Бұ жиылған атты қалай?– деп сұрадылар. Қойшы айтты:

– Ханымыз Сырлыбайдың Жібек деген қызы бар еді. Өзі жаһаннан асқан сұлу еді. Соның атағын естіп, қалмақтан Қорен деген хан шығып іздеп келді. Тоғыз мың әскерменен келіп «Жібекті маған беріңдер» деді. «Бермесең еліңді шабамын» деді. Соған ханымыздың халі келместей болған соң, қызын бермек болды. Енді Жібек атасына арыз қылды: «мені шыныменен кәпірге бермек болсаңыз, тым болмаса қырық күн той қылып отыз күн ойын қылып, ұзатыңыз» деді. Енді үшбу күнде той бітіп, ойын басталғалы үш күн болды,– дейді. Онда бұлар айтты:

– Ол Жібекті күйеуге берген бе еді?– дейді. Қойшы айтты:

– Төлеген деген жаһаннан асқан күйеуі бар еді. «Қособаның көлі деген жерде Бекежан қарақшы деген атып өлтіріпті» дейді.

Мұны естіп Сансызбай көз жасы атының жалына тізіліп, жылап жүріп кетті. Шеге артынан келсе Сансызбай жер бауырлап жылап жатыр екен. Сонда айтқаны.

Сансызбай сонда жылады,

Көзінің жасын бұлады.

«Бауырың өлді» деген соң,

Неше мықты болса да

Қайтіп шыдап тұрады.

– Екеуміз бірдей жыласақ,

Жұбататұғын кім бар,– деп,

Шеге ақын сабыр қылады.

Бір жерлерге келгенде

Сансызбай аттан құлады.

Құбылаға қарай бас қойып,

Мінәжәт айтып Аллаға,

Сәждеге басын салады.

Сонда жатып жылайды,

Жылайды да толғайды.

– Падиша туған көкешім,

Бұ дүниеден өтіпсің,

Шын дүниеге жетіпсің.

Мен мүсәпір ініңді

Қасіретке тастап кетіпсің.

Жолбарыс қашар қалыңмен

Айқайлаған дабыстан.

Басыңа Құдай салған соң,

Көкешімнің ішіне,

Ғашықтық оты жабысқан.

Жаһан кезіп жүргенде,

Қыз Жібекті тауыпсыз

Осынша қиын алыстан.

Тапқаныңмен не көрдің,

Кебінің жоқ, көрің жоқ

Жапанда жатып жан бердің.

Қайран да менің көкешім,

Ит пенен құсқа жем болдың.

Өлгенде жаудан өлмедің,

Ту байласып шабысқан.

Батырлар жауға шабады,

Қолына жасыл ту алып.

Төлегенді табам деп

Мініп ем атқа қуанып.

Бұ жерлерге келгенде,

Дария шалқар көліміз,

Жер болып қалған суалып.

Қайран да менің көкешім,

Кебінің жоқ, көрің жоқ,

Ит пенен құсқа жем болып,

Жапанда қапсыз қуарып.

Айналайын көкешім,

Жүреріңде қимадым,

Тоқтатып алып қалам деп,

Шыбын жанды қинадым.

Алтынды сүйек көкешім,

Атам менен анамның

Маңдайына сыймадың.

Өлгеніңді есітіп

Көзімнің жасын тыймадым.

Асылық қылмай сөйлейін,

Рахман атты Құдай-а,

Төлеген сынды пендеңнің

Жолдас қылғыл иманын.

Әлқисса, сол кезде Шеге келіп, атынан Сансызбайдың қасына түсіп, басын сүйеп тұрғызып алып «өткенге өкініш қылма» деп насихат қылып айтқаны.

Назым Шеге

– Айналайын, Сансызбай,

Көлге біткен құрағым,

Суырылып озған пырағым.

Жасын тыйғын көзіңнің

Жыламағын, шырағым.

Рас болса өлгені,

Төлеген сынды ағаңның

Ұжмақтан жазсын тұрағын.

«Ноқталы басқа бір өлім»

Өкініш қылма өлімге,

Өз тілегің сұрағын.

Бәрі де өлген ойласаң

Жүз жиырма төрт мың пайғамбар.

Бұрынғы жаннан біреу жоқ,

Өлмей тірі кім қалар?

Қазаға разы болмаған,

Тәңірі алдына барғанда

Рахметтен нәумез құр қалар.

Өлімге қатты налиды,

Ғапылдықпен пенделер.

Шайтанға, сірә, өлім жоқ,

Жақсылық тағы көру жоқ.

Өлмесек шайтан боламыз,

Рахметтен құры қаламыз.

Қарғысы тиген Алланың

Онан пенде не табар?

Қанаты бүтін сұңқар жоқ,

Тұяғы бүтін тұлпар жоқ.

Алладан үкім келген соң

Өткінші өмір сұрау жоқ.

Құдай ісі болған соң

Қанша айтсақ та бұру жоқ.

Айы біткен айында,

Күні біткен күнінде,

Дәм таусылса жүру жоқ.

Айналайын Сансызбай,

Құлақ салғыл сөзіме.

Тәңірі өзі айдады,

Ата-ана менен інісін

Көрсетпеді көзіне.

Жиылған қалың дүниенің

Төрт түлік малдың бірісін.

Айдап барып Құдайым

Бұйырған жері топырақ,

Келтіріпті кезіне.

Құдай ісі амал жоқ

Зар болып қалдық мінеки,

Кешегі жүрген Төлеген

Басып бір кеткен ізіне.

Өкініш қылма өткенге,

Мүсәпір жолда жүргенде,

Қуат берсін өзіңе.

Әлқисса, Шеге бұ сөзді айтып, Сансызбайды атқа мінгізіп, Шеге айтты: – Енді, шырағым, елге қайталық, көп елдің халі келмеген кәпір қалмаққа біздің де халіміз келмес. Төлегеннің өлгенін естідік, енді Жібекті ала алмаспыз, неміз бар?– деді. Онда Сансызбай айтты: – Шәке, ол не дегенің? Құдай Тағала нәсіп қылса Жібекті алып кетелік, болмаса жүзін көріп кетелік,– деді,– барыңыз, Жібекті тауып қандай жайда, қандай күйде отыр екен көріңіз. Онан мені шақырыңыз, мен де көрейін,– деді.

Мұны айтып келе жатып өзі ойлады «бұ Шеге мені аяп жүрген шығар, не де болса әуелі кәпір, мұсылман араласқан тойы қандай екен. Мен өзім барып көріп келейін» дейді. Атын Шегеге беріп, өзі жүгіріп тойға келді. Келсе қалмақ, қазақ араласып ойын, тамаша қылып жатыр. Әр жерлерге келіп қарап тұрса, бір үлкен үйден зарлаған дауыс шығады. Ол адамның дауысын тыңдаса, Жібектің дауысы екен. Сол уақытта Жібектің айтып отырған зары ұшбу-дүр:

– Жайықтың суы лай-ай,

Көр болды көзім жылай-ай.

Төлеген сынды мырзадан

Айырдың өзің Құдай-ай.

Көргеннен-ақ қорқып ем

Көрінбегір түсімді.

Төлегеннен айырып

Оңдамаған екенсің,

Қадір Алла Құдай-а,

Басынан-ақ ісімді.

Құдіреті күшті жан Алла,

Жаратсаң мені пенде қып,

Осы қалмақ алып-ақ

Құрта ма менің мысымды?

Жайықтан көшкен көп шекті

Қонады барып Тарбаққа.

Не пиғылмен Құдай-ай,

Іліндім мұндай қармаққа.

Жаратқан Ием Жаппар-ай,

Пендең емес пе едім мен?

Шыныңмен нәсіп қылдың ба,

Нәсілі жаман қалмаққа-ай?

Әлқисса, бұ сөзді естіп, Сансызбайдың тап-тақаты қалмады. Қайтадан жүгіріп, Шегеге келіп «Жібектен бір жауап алып келгіл» деп айтқан сөзі:

– Айналайын, Шеге аға,

Артық туған ер аға,

Жібек сынды жеңгеме

Жұмсадым сізді мен, аға,

Дереу барып кел, аға.

Жалғыз-ақ арыз сөзім бар,

Қыз Жібектей жеңгемнен

Бір жауап ап кеп бер, аға.

Жау жағадан алғанда,

Кіріптар қылып бәлеге

Кетпейін тастап сені, аға.

Жалғыз-ақ арыз сөзім сол

Шерменде болып Құдайға

Өтірік айтып келме, аға.

Батыр туған Шеге ақын

О да бір асқан ер еді.

Қолындағы тұлпарды

Сансызбайға береді.

Жаяу басып Шеге ақын

Елге таман жөнеді.

Өлең айтқан ақ үйдің,

Тұсына таман келеді.

Тойдың ішін аралап,

Қалмақтың қалың әскерін

Тамаша етіп көреді.

Әлқисса, Шегенің келген уақытында Жібектің айтып отырған сөзі бұл екен. Шеге тыңдап тұра қалды.

– Әуелі бас қосқаным жағалбайлы,

Жылқысын көптігінен баға алмайды.

Өлгені Төлегеннің рас болса,

Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды?

Тағы да бас қосқаным жағалбайлы,

Жылқысын көптігінен баға алмайды.

Сол елде сері жігіт жоқ па Тәңірі-ай,

Жесірін іздеп келіп неге алмайды?

Тағы да бас қосқаным жағалбайлы,

Жылқысын көптігінен баға алмайды.

Сол елді өзім іздеп кетер едім

Жіңішке әйел жолы таба алмайды.

Мұны естіп ал сонда

Жібекті Шеге біледі,

Алладан пәрмен тіледі.

Ұмтыла басып Шеге ақын

Жібекке таман жүреді.

Қалың қолды қақ жарып,

Арық қойдай тырысып,

Бәзбіреумен ұрысып,

Бәзбіреумен жұлысып,

Өлдім-талдым дегенде,

Қыз Жібектің тұсына

Шеге де жетіп келеді.

Әлқисса, сонда Шеге Жібектің тұсына келіп өлең айтады, қыздың тұсына өлең айтқан жігіттердей болып. Жібекке ешкім өлең айтпайды екен. Айтайын десе де батпайды екен, өзі қайғылы болып отырған соң. Енді Шегенің айтқаны:

– Жібекжан, ешкімнен туа бермес сіздей перзент,

Бітіпті хор қызындай саған келбет.

Тәуір сыйлап өлең жарқын айтқыл маған,

Адамға о да болса бір ғанимат.

Жібек:

– Басы екен өлеңімнің айым-қайым,

Бітеді қия тауға тал мен қайың.

Қашан өлең адыра қалған менен

Білмейтін қандай жансыз менің жайым?

Шеге ақын:

– Көрдім де шырай жүзің көңілім толды,

Бейіштегі көреді сарай жолды.

Естіп ем осы тойды сіздікі деп,

Жарқыным, не себептен болдың мұңлы?

Жібек:

– Көргендей жол бейнетін жүзің сарық,

Тұсыма қалың топты келдің жарып.

Торға түскен тұйғындай пенде болып,

Айрылған ел-жұртынан мен бір ғаріп.

Әй, Шәке, мен көрмеген жан екенсіз,

Отырмын порымыңа қайран қалып.

Нәсілің алыс жердің адамысыз,

Қай жақтан келіп тұрсыз арып-талып?

Шегенің сөзі:

– Бітіпті хор қызындай саған көрік,

Сүйегім әр сөзіңе барады еріп.

Жарқыным, қалайша боп түстің торға

Мәнісін айтыңызшы есітелік?

Жібектің сөзі:

– Алланың үкіміне жүрмін көніп,

Зар болдым жаққан шырақ отым сөніп.

Құдайым айырған соң қосағымнан,

Отырмын жау қалмаққа пенде болып.

Сауал Шеге:

– Сары ағаш қиған сайын құм болады,

Замана жылдан-жылға сұм болады.

Қайын ата, қайын анаң қай ұрудан,

Аттары күйеуіңнің кім болады?

Жауап Жібек:

– Жақсының бал тамады тіл-жағынан,

Өлімнің кім құтылар қармағынан?

Алдында жүріп қызмет қылғаным жоқ

Қорқамын ат атауға ата-анам әруағынан.

Сауал Шеге:

– Жақсыға жаман адам, сірә, жетпес,

Жамандар жақсыларды басып өтпес.

Сұрадым зәруратпен білмек үшін

Бір жолға атай қалсаң ештеме етпес.

Жауап Жібек:

– Қыз-бозбала жиылып,

Ертеңді-кеш тамаша

Әңгіме дүкен құруы.

Білгенімді мен айтсам

Сөзімнің болмас бұруы.

Қайын атам аты Базарбай

Жағалбайлы ұруы.

Төлеген оның баласы,

Ілгері еді патшадан,

Ақылының данасы.

Қайран да, Тәңірім, қайтейін,

Болмады аз күн жүруі.

Төлегеннен айрылып,

Құрыды Құдай қылған соң,

Екі де жұрттың шарасы.

Ат ізін бір де салмады,

Жоқ па екен деп ойлаймын,

Сансызбай ердің санасы.

Қой ішінде марқадай,

Омырауда тіллә алқадай.

Қайын енем атын айтайын

Алпыс жасар Қамқадай.

Қуантар ма екен Құдайым

Біздей ғаріп пендесін,

Қабағым неге тартады-ай?

Тірі болса Сансызбай

Жетер уақыты боп еді,

Біздей ғаріп міскінді

Неге бір іздеп келмейді-ай?

Кешегі өткен Төлеген

Ақылға диқан кен ед

Елімнің ақын көсемі

Батыр Шеге деп еді.

Қайтейін, қайтейін,

Қайсыбірін айтайын,

Кешегі өткен Төлеген

Айтқан бір сөзі көп еді.

Сонда Шеге сөйлейді

Сөйлегенде бүй дейді:

– Асу да асу бел,– дейді,

Аса бір соққан жел,– дейді.

Мойныңды созып, Жібекжан,

Бері таман кел,– дейді.

Мен бір жауап айтайын,

Бұ сөзімді біл, – дейді.

Сансызбайға басшы боп

Іздеп келген өзіңді

Ақын Шегең мен,– дейді.

Әлгі болған Қыз Жібек

Алдап жүрген біреу деп,

Бұ сөзіне сенбейді,

Шеге тағы сөйлейді:

– Шын айтқан сөзге нанбасаң,

Жарқыным, саған не дейін.

Бекер деп білсең шын сөзді

Қасыңа қайтып келмейін.

Дұшпан деп білсең досыңды

Қапалықпен өлейін.

Мұсылманды қас көріп,

Жау қалмақты дос көрсең,

Расыңды айтшы, Жібекжан,

Ізімше қайтып жөнейін.

Сонда Жібек сөйлейді:

– Шын айтқан болсаң, әй, Шәке,

Соңыңда жүріп өлейін.

Ақылым танған уақытымда,

Кім екенін білейін.

Сансызбай қайда көрсетші,

Айналайын, Шәкежан,

Сөзіңе сонда сенейін.

Ат байлаған ақыр-ды,

Көк түскен жер тақыр-ды.

Көп дұшпанның ішінде

Атын айтсам білер деп,

«Ат қосшым кел» деп шақырды.

Сансызбайдың тұрғаны,

Бір шақырым жер еді.

Ер Шегенің дауысын

Естіп, танып біледі.

Асығып тұрған ер сабаз

Алла деп атқа мінеді.

Екі тұлпар жетелеп,

Ер Шегенің қасына

Іркілмей жетіп келеді.

«Жалғыз қайның келді» деп,

Батыр туған Шеге ақын,

Жібекке хабар береді.

Жарық алып Қыз Жібек

Сансызбайды көреді,

Көріп сонда сөйлейді.

– Алтыннан соққан қияғым,

Күмістен соққан тұяғым.

Құдай қайдан ұқсатқан

Көкесіне сияғын.

Жаратқан Алла жар болып,

 

Жанды ғой өшкен шырағым.

Ашылсаңшы қабағым,

Өлгенім тіріліп келіп тұр,

Жарылсаңшы жүрегім.

Жаратқан Ием жар болып,

Бергей де менің тілегім.

Сансызбайды көрген соң

Жібектің көңілі тояды.

Басындағы істерін ұмытып,

Қайғысын іштен жояды.

Көп дұшпанның ішінде,

Көрісуге жер қиын

Амандасып қояды.

Бір-біріне екеуі

Көңілі әбден тояды.

Әлқисса, бұлар сонда амандасты,

Көңілі ғаріптердің судай тасты.

Сансызбайды Шегемен құрмет етіп,

Алдырып бір табақпен қойды асты.

– Ас жеген соң аттарыңа мінгіл,– дейді,

Ізіңмен кейін қайта жүргіл,– дейді.

Мені алғалы кеп жатқан жау қалмақтың

Екі тұлпар аты бар білгіл,– дейді.

Қарағаш кезеңінен жол асады,

Сол жолда мені тосып тұрғыл,– дейді.

Құдай оңдап тұлпардың мінсем бірін,

Ертең түсте сол жерде көргіл,– дейді.

Біздің ел ертең тұра көшер деймін,

Түннен-ақ үйдің бауын шешер деймін.

Құдай біздің тілекті берсе әгар

Шырағы жау қалмақтың өшер деймін.

Екеуін жөнелтеді уағда қылып,

Көшеді ханның елі түннен тұрып.

– Бүгін көшке мінейін бір тұлпарын,

Жүрейін деп қыздармен ойнап-күліп.

Жұмсады жеңешесін алып кел деп,

Қоренге бізден хабар салып кел деп,

Көңілімді көтерейін тұлпарменен,

Жеңгесін жібереді барып кел деп.

Әлқисса, жеңгесі келіп Қорен қалмаққа: – Бикеш сәлем дейді. Тұлпарының бірі берсін, көшке мінемін дейді, – деп еді, қалмақ: – Бикеш маған тимеймін деп айтады, – дейді,– атымды бермеймін,– дейді. Онда жеңгесі қалмақты алдап айтқан жауабы:

– Ау, күйеужан, күйеужан,

Еркелікпен қылады,

Бикештің сырын білесің.

Біле тұрып дұшпанның

Тіліне неге ересің?

Бүгін көшке мінеді

Сандалкөкті бересің.

Бүгін күннің батысы,

Ақ отауға кіресің.

Ойын-күлкі, тамаша

Көп қызықты көресің.

Нұр сипатты бикештің

Кеудесіне мінесің.

Шытырасы алтын көйлегін

Басына таман түресің.

Сонда Қорен сөйлейді:

– Ау, жеңеше-ау, жеңеше-ау,

Мінгенде атың құла ма,

Алтынан жүзік бұрама.

Біреу жарлы, біреу бай

Бәрін де Құдай қыла ма?

Тимесе Жібек тимесін,

Сандалкөкті сұрама.

Тимесе Жібек тимесін,

Сандалды сұрап күймесін.

Ерлер мінер тұлпарды

Әйелдер мінер бола ма?

Әлқисса, қалмақ атын бермеген соң, жеңгесі ыза болып, Жібекке жылап келді. Сонда Жібек ойлады «енді өзім барайын. Өзім барсам тұлпарды алып мінермін» деп, қасына он бес қызды ертіп алып, Қорен қалмаққа жүгіріп келді. Келе жатып өзі ойлады «Құдай Тағала тілегімді берер, қалмақтың кеудесін бастырар» деп ырым қылды және қыздарға айтты:

– Сіздер жездеңменен ойнасаңдаршы, – дейді. Сол халде Жібек Қоренге жетіп келді. Қорен Жібекті көріп, есі шығып балқып кетті, мас болды. Сонда Жібек айтты: – Атыңды мен сұрағанда неге бермедің?

Қорен айтты: – Мен сенен ат аяйын ба? Мен мұнда келгелі екі ай жарым болды. Сонан бері маған бір көрінбегеніңе өкпелеп бермеп едім. Енді қайсысын аласың? – деді. Жібек айтты: – Сандалкөкті мінемін, – деді.

Қалмақтың екі тұлпарының екі ер-тоқымы бар екен. «Өз ер-тоқымы болмаса өзге ер-тоқым тұлпарға тұрмайды» деп өз ерін ерттеп берді. Қалмақ тұлпарды ерттеп жатқанда Қореннің төсегінің жанында тығулы он бес құлаш ақ семсері бар екен, Жібек ішінен беліне байлап алды. Атты қалмақ ерттеп болғанда, жылдам атқа мініп алып, тізгін, шылбырын қолына алғанда, көңілі тасып кетіп, қалмаққа қарап айтқаны:

– Атаңа лағынет, хан Қорен,

Хандығың сенің қайда бар,

Алдауменен бердің атты әрең.

Тәңірі берсе қолыма

Жерге бір сені таптар ем.

Сандал сынды тұлпарың,

Қынабы алтын қырқарың,

Иә, сенікі, иә менікі,

Тұзымды Құдай көтерсе

Мұнда жоқ сенің тең парың.

Атаңа лағынет, хан Қорен,

Ұғып тұрғыл сөзімді.

Ұлық біліп сен тұрсың

Осы күнде өзіңді.

Ердің бағын Тәңірі ашса

Қарға, құзғын, шыбынға

Шұқытармын көзіңді.

Атаңа лағынет, қу қалмақ,

Тұрмайын сенің қасыңда.

Аламын деп келіп ең

Адырайып басында.

Тәубе еттім Құдай-а,

Күнәһаршылық асыға.

Әуелінде амалсыз

Үкіміңе көнген ем.

Тілеуді Құдай бергені

Сандалкөкті мінгенім.

Ит қалмақ көзің ағарды

Ақымақтықпен білмейсің,

Ажалыңның келгенін.

Әлқисса, Жібек мұны айтқаннан кейін көңіліне түсіп, «асылық сөйлеп, жібердім бе?» деп тәубе қылып, бір сөз деді:

– Тәубе қылдым Құдай-а,

Қаталық сөзім кешіргіл.

Жүзіне лағынет кәпірдің

Шырақ отын өшіргіл.

Тәубе қылдым жан Алла,

Тәуекел қылдым өзіңе,

Не қылсаң да өзің біл.

Әлқисса, Жібек бұ сөзді айтып, Алла Тағалаға сыйынып, атының басын бұрып жүріп кетті. Тұлпарының етін қыздырып алайын деп, олай-бұлай орғытып шапты. Сонда Қорен қалмақ Жібекті көріп, «тұлпарының еті қызған соң алып қашып, жығып кетер ме екен» деп, қазмойынды қара тұлпарды ерттеп мініп, Жібекке келе жатыр. Һәм семсерін алайын деп келе жатып, Қорен қалмақтың айтқаны:

– Япырым-ау, япырым,

Байқадың ба бозбала,

Қыз Жібектің ғапылын?

Көксандалды жүгіртер

Қыз Жібек менің қатыным.

Басы қатты сандалкөк

Тастап кетіп жүрмесін.

Айналайын, Жібек-ау,

Ақырын шапшы, ақырын.

Әлқисса, сонда Жібек келе жатқан қалмақты көріп ойлады «бұл қалмақтың маған қылайын деп келе жатқан ісі болса, оны ұмыттырып жіберейін» деп, алдынан шығып Қоренге қарсы келіп айтты:

– Әй, тақсыр, сіз неше атаңыздан бері хансыз. Хан болған өз басыңыз ба, атаңнан бері хансыз ба?– дейді. Онда Қорен айтты:

– Мен жеті атамнан бері ханмын,– дейді. Онда Жібек айтты:

– Сен хан болмай, жерге кір,– дейді,– хан кісі сіздей бола ма? Бойында биттей билік жоқ, шын дегдар хан болсаң, мен сіздің қатын болсам, көш жөнекей құл-қойшыға ұқсап неге менің қасыма келесіз,– дейді,– Бұ жерде тұрмаңыз. Ілгері барып шатырыңызды тіккізіп жатыңыз, біз көшпенен барамыз,– дейді. Онда Қорен айтты:

– Мен сенің қасыңда жүрмеймін. Әншейін мына тұлпардың еті қызса алып қашып кетеді. Соны айтайын деп келдім. Семсерімді өзіме бер,– дейді. Онда Жібек айтты: – Міне, сенің ақымақтығыңмен мына елдің көңілін сескендірейін деп қылып жүрмін. Бізді кешіктірмей жөнелтсін деп. Түнеугіден бері өз ақылыңмен жүрдің ғой, енді жүре бер,– дейді. Онда қалмақ иланып: – Ендеше мен ілгері барайын. Намаздігерден кейін қалдырмай атымды өзіме бер,– деп жүріп кетті.

Жібек атының басын бұрып, артына қараса, Жібектің сәукелесін кіші жеңгесі киіп бара жатқанын көріп, «қыздың көзі қызылда» деген, дүниелік қандай, сәукелесін ала кетейін деп жеңгесіне келіп, Жібек сәукелесін сұрады.

– Асу да асу бел,– деді,

Аса бір соққан жел,– деді.

Айналайын, жеңеше-ау,

Бері таман кел,– деді.

Мен бір жауап айтайын

Бұ сөзімді біл,– деді.

Басыңдағы сәукеле

Алып маған бер,– деді.

Ақыр ертең киемін,

Бүгін көшке киейін.

Жарасар ма екен, жеңеше-ау,

Өз көзіңмен көр,– деді.

Қыз Жібектің бұл сөзін

Жеңгесі мақұл көреді.

Басындағы сәукеле

Жібекке алып береді.

Қолына Жібек алады,

Асыл гауһар тастарын

Бытырлатып үзіп ап,

Жанқалтаға салады.

Атының басын бұрады,

Қашығырақ тұрады.

Айтуға бармай ауызы

Сонда бір Жібек жылады,

Жылап тұрып сөйлейді.

– Айналайын, жеңеше-ау,

Мінезің еді өзгеше еді-ау.

Сапар тартым алысқа

Барасың қайда демеші-ау.

Жаратқан бәрімізді Алла Тағалам,

Қолында молдалардың дәуіт қалам.

Піруәрдігер жар болса,

Алыс жолға барамын

Айтыңыз ата-анама дұғай сәлем.

Тұзымды Құдай көтерсе,

Ниет қылдым алыс жол.

Мұндай істі қылмас ем

Қорен қалмақ алғалы,

Қамап жатыр қалың қол.

Көп кешікпей кетейін,

Ел-жұртқа дұғай сәлем де,

Жеңеше-ау, өзің аман бол.

Барасың қайда, шырағым?

Жібек сонда сөйлейді:

– Тұлпар мініп астыма,

Асындым алмас беліме.

Тұлпардың қалған тұяғы

Сансызбай іздеп келіпті.

Тілекті берсе Құдайым,

Қосылайын деп мен тұрмын,

Басында қосқан теңіме.

Барайын деп мен тұрмын,

Жеңеше-ау, қайтіп көнемін

Қу кәпірдің кеміне?

Жеткізсе Құдай мұратқа,

Қалмақтың көзі ағарсын,

Нан пісіп тұрған деміне.

Талап қылдым, жеңеше-ау,

Осылай қиял қылмаққа.

Тұлпар мініп жол тарттым,

Басымды жолға салмаққа.

Тәуекел қылдым Аллаға,

Қайтіп қатын болармын,

Құдайымның дұшпаны,

Нәсілі жаман қалмаққа?

Дінсіз жауды кез қылып,

Басыма салды ғаламат.

Басында Жібек атанып,

Кәпірге қатын болғаным

Есіткен жұртқа мәләмат.

Ақ сүтін кешсін анамыз,

Разы болсын атамыз,

Ел-жұртқа дұғай сәлем де,

Жеңеше, болғыл сәламат.

Мұнан кейін Қыз Жібек

Басқа сөздер демеді.

Атының басын бұрады,

Уағда қылған Қарағаш

Бет қоя соған жөнеді.

Кетерін анық білген соң,

Атының басын бұрған соң,

«Сансызбайға сәлем деп,

Қош-аман бол, бикеш» деп,

Жеңгесі тұрып жылады.

Жөнеді Жібек жөнеді,

Шеге менен Сансызбай,

Ағашқа шығып екеуі,

Қарауылдап тұр еді.

Келетін Жібек қарасын

Сансызбай, Шеге көреді.

Табан жолмен тартысып,

Ауыздықпен алысып,

Ұшқан құспен жарысып,

Маядай мойнын созады.

Тарта-тарта Жібектің

Алақаны тозады.

Томарша жерден сырғытып,

Ойпаң жерден ырғытып,

Жарлау жерден орғытып,

Әне-міне дегенше,

Ашып көзді жұмғанша,

Сансызбай мен Шегеге

Ұйтқып бір заулап келеді.

Жомарттықпен бас кескен,

Бір Алланың досы деп,

Бұрынғы жолы осы деп,

Аттан түсіп Қыз Жібек

Шегеге сәлем қылады.

– Ашылсын, балам, бағың, – деп,

Тәңірі болсын панаң, — деп,

Ер Шеге бата береді.

Жетелеп атын жаяулап,

Майпаңдап қаздай баяулап,

Қасына Жібек келеді.

Бірін-бірі көрген соң,

Шүкір қылып Аллаға,

Енді атына мінеді.

Екеу еді үшеу боп

Алла деп елге жөнеді.

Елге қарап «шүу» деді,

Өңкей тұлпар мінгені,

Соққан желдей гуледі.

Шапқанда Жібек озады,

Сансызбайға «жүр» деді.

«Жете алмаса өз атың,

Сандалкөкті мін» деді.

Ар көріп бала бойына

Жібектің атын мінбеді.

– Жүре бер, Жібек, жүре бер,

Мінетін жерге Құдайым,

Жеткізсе біздей ғаріпті,

Мінермін сонда мен,– деді.

Әлқисса, бұлар бара тұрсын. Ендігі сөзді Қорен қалмақтан естіңіз. Намазшам болған соң: – Атымды беріп жіберсін,– деп кісі жіберді. Бұлар айтты: – Атыңды білмейміз, қайда?– дейді. Қалмақ айтты: – Жібек мінген,– деп. Бұлар қараса, аты түгіл Жібек һәм жоқ. Енді бұлар ойлады. «Жібекті атыменен еліне жіберген екен, енді бізден несіне сұрайды» дейді. «Шынын айтса да біз не қыламыз» дейді. Бұ сөзге қалмақ ашуланып, әскерін шақырып, елін шаппақ болып, ханның ордасына келді.

Кеш болған соң хан Қорен

Қайда деп атын сұрады.

Бұлар солай деген соң,

– Атымды шапшаң тапқын,– деп,

Тауып берсең атымды

Тыныш ұйықтап жатқын,– деп,

Атым менен Жібекті

Қазір тауып бермесең,

Қайратыма баққын,– деп,

Жиып алып әскерін

Қаһарланып қу қалмақ

Айғай салып ақырып,

Қораға келіп тұрады.

Заһарынан қорқып қалмақтың

Қатын менен баласы,

Ел-жұрты шулап жылады.

Әлқисса, Сырлыбай хан сонда өзі барып айтуға ар қылып, Қаршығаға айтты: – Сіз барып қалмаққа жөнін айтыңыз,– деп.

Осы жүрген Қаршыға

Жауапқа шешен ер еді.

Ерлігінің белгісі

Қаһарланған қалмаққа

Іркілмей жетіп келеді.

Жан батпаған кәпірге

Сүрінбей жауап береді.

– Мен айтайын бір жауап

Сөзімді, тақсыр, тыңдаңыз.

Әйтеуір әлім келед деп,

Қисынсыз қаһар қылмаңыз.

Жасырған болсақ Жібекті

Сонан соң, тақсыр, шындаңыз.

Ашуыңды басыңыз,

Қосыңа барып түсіңіз.

Алып-қашып кеткен-ді,

Тұлпар ізі жоғалмас

Даладан ізін кесіңіз.

Жасыратұғын Жібекті

Бар ма еді әлде қасыңыз?

Мың кісіге барабар,

Бір өзіңнің басыңыз.

Хандығыңда мінің жоқ,

Өзіңіз, тақсыр, ойлашы,

Дұрыс па қылған осыңыз?

Хан болсаң да, тақсыр, айтайын,

Әйелге тұлпар мінгізген,

Өзіңіз иттің насыңыз.

Жібектің аты ұрғашы

Тұлпардың сырын білесің.

Біле тұрып әйелге

Тұлпарды неге бересің?

Өзің беріп атыңды

Елден неге көресің?

Қатты айтуға батпаймыз,

Ел билеген төресің.

Өз мініңді ойламай

Тентектік қылып, күйеужан,

Алмағыл елдің зәресін.

Әлқисса, сонда қалмақ айтты: – Маған бағана неге осылай деп айтпайсыздар. «Жібекті еліне өзі жөнелтіп жіберген екен, бізден неге сұрайды» дегеніне ашуланып едім. Рас, қайда барса да менім сандалкөгім шапса ізі жер ошақтай болып, жер қазылып қалады. Өзім ізін танимын, – деп, қосына қайтып барып жатты.

Таң атқанша шыдай алмай жатып, таң сарғая атына мініп, қалмақтар із қарады. Жұртқа барғанда ізін тауып алып, Мойынасуға барғанда тұлпардың ізі төртеу болды. Онда қалмақ Қорен әскерді бөлді. Екі мың жеті жүз кісіменен қуа береді. Өзгесін «біз келгенше осында тосып жатыңыздар» деп қойып кетеді. Қаршығаны басшы қылып, жиырма кісі қазақтан басшы алды. Алты күн қуып, жете алмаған соң Қорен өзі жалғыз қуды.

– Мен барып жауды түсіріп, өлтіре тұрайын, – деді, – мен барып жауды өлтірген соң, алдыңнан қайтып шығармын. Еліне барғанша жеткізбесе сіздер келгенше мен тосып жатайын. Елін «бұрқым бақшы» болса да шауып қайтармыз, – деп, «шүу» деді.

Жөнеді қалмақ жөнеді,

Шылбыр ұрып келеді.

Көк қабандай арсылдап,

Тебінгісі тарсылдап,

Құйысқаны сартылдап,

Аузынан аққан ақ көбік

Омырауда балшылдап,

Қазмойын қара тұлпарды

Сауырға сипай қамшылап,

Сауырыннан аққан тер,

Көктен құйған тамшыдай,

Борбайынан тамшылап.

«Шүу» десе қалмақ дауысы

Тастүлек құстай шаңқылдап.

Кәпір қалмақ жөнеді,

Қаһарланып келеді.

Дәл он бір күн болғанда,

Сансызбайдың қарасын

Қорен қалмақ көреді.

Келетін кәпір қалмақтың,

Күндік жерден қарасын,

Жібек бір болжап біледі.

Кәпір қалмақ жетті деп,

Басымнан дәурен өтті деп,

Сансызбай мен Шегеге

Жібек бір хабар береді.

Толғана мойнын бұрады,

Алладан дәрмен сұрады.

Жібек пенен Шегені

Ілгері қарай жөнелтіп,

Келетін кәпір қалмақтың

Жолын тосып Сансызбай,

Көлденең тартып тұрады.

Өзі ілгері барған соң,

Жау бетінде жас бала

Жалғыз тұрып қалған соң,

Мұңлы болған Қыз Жібек

Бір төбеге барады,

Құбыла жаққа қарады.

Көксандалдың шылбырын

Мойнына орап салады.

Бір Құдайға зар айтып,

Мінәжат қылып сол жерде

Қыз Жібек қылды наланы.

– Құдіреті күшті Құдай-а,

Басымнан кетті сәулетім,

Жүзімнен кетті әуретім.

Сақтаған Құдай көп екен

Маған деген дәулетін.

Ажалым жақын таянып,

Жетті ме енді нәубетім.

Бір сайқалдың жолында,

Құртамысың Құдай-а,

Бір бейшара жанның әулетін.

Әуелі қолдан Құдай-а,

Рахметіңнен құтылдым.

Ақырында Құдай-а,

Не пиғылменен тұтылдым.

Қайтадан қолға тұс болсам,

Не болар менім сықылым.

Бір сайқалдың жолында,

Құртамысың Құдай-а,

Бір бейшара жанның тұқымын.

Бұлайша деп Қыз Жібек

Зарланып қатты жылады,

Көзінің жасын бұлады.

Мұңлы болған Жібектің

Тәубесін қабыл қылады.

Қылғаны қабыл емес пе,

Аз кідірсең қызығы

Арт жағында болады.

Сол уақыттар болғанда

Әне-міне дегенше,

Айтып ауыз жиғанша,

Сансызбайдың қасына

Қорен жетіп келеді.

Келіп сөйлей береді:

– Қарсы алдыңнан қарасам,

Жасың кіші баласың,

Оттай қаулап жанасың.

Менің атым хан Қорен

Неден үміт қыласың?

Мен жайымды сөйлесем,

Ақылыңды танасың.

Жібек менің қатыным

Қай жаққа алып барасың?

Жібекті ілгері жіберіп,

Мойныңды маған бұрасың.

Соғысатұғын кісідей

Көлденең тартып тұрасың.

Меніңменен соғыссаң,

Құдайыңа барасың.

Соғысар болсаң жөніңді айт,

Нағылып жүрген баласың?

Сансызбай сонда сөйлейді:

– Қорен қалмақ сен болсаң,

Сансызбай бала мен едім,

Мен де өзіңдей кен едім.

Жібек сынды жеңгемді

Елімнен іздеп кеп едім.

Жеңгемді тауып алған соң,

Медет тілеп Алладан

Еліме алып жөнедім.

Артымнан келе жатқан соң,

Нағылып жүрген адам деп,

Білейін сені деп едім.

Мұсылман болсаң саған мен

Болайын жолдас деп едім.

Нәсілің кәпір жау болсаң,

Алла тізгінді оңдаса,

Жаһаннамдағы орныңа

Жіберейін деп едім.

Сонда қалмақ сөйлейді:

– Асу да асу бел,– дейді,

Аса бір соққан жел,– дейді,

Әуелгі кезек менікі,

Соңғы кезек сенікі,

Бұ сөзімді біл,– дейді.

Қарсы алдыңнан қарасам

Жасың кіші жас ұлсың

Кезегімді бер,– дейді.

Сансызбай атты жас берен

Толғана мойнын бұрады,

Алладан пәрмен сұрады.

Қашатұғын қатын ба,

Кезегін беріп қалмақтың

Қасқайып қарап тұрады.

Атаңа лағынет қу қалмақ

Қорамсаққа қол салды,

Бір салғанда мол салды.

Садақты қолға алады,

Толықсып тұрған баланы

Толғап тартып қалады.

Кірістен оғы кетеді,

Сансызбайға жетеді.

Тоғыз қабат сауыттың

Сегізінен өтеді.

Жыртыла жазды сауыттың

Қатарланған жығасы.

Сансызбайдың жасынан

Қабыл еді тобасы.

Өтер еді мұнан да,

Жібермеді бұ оқты

Ғауыс, Ғияс қырық шілтен

Болған екен панасы.

Бұрын жауды көрмеген

Сансызбай сонда жылайды:

– Қор қылма,– деп,– кәпірге,

Алладан пәрмен сұрайды.

Рақым қылса бір Құдай

Пенденің несі құриды.

– Құдіреті күшті Құдайым,

Бір өзіңе жылайын.

Рақым қылғыл Құдай-а,

Көргенім жауды осы еді

Қайратымды сынайын.

Құдіреті күшті Құдай-а,

Батар күнмен батайын,

Қалмақты мен де атайын.

Рақым етсең, иә, Алла,

Қу қалмақты өлтіріп

Қызығына батайын.

Мен құлыңның кешіргіл,

Пазылың бірлән иә, Алла,

Ғасылық еткен қатасын.

Бұлайша толғап Сансызбай

Қорамсаққа қол салды,

Бір салғанда мол салды.

Садақты қолға алады,

Толықсып тұрған кәпірді

Толғап тартып қалады.

Зырқырай оғы кетеді,

Қалмаққа таман жетеді.

Көкірек қысқан көбеден,

Қармаулы қабыл жебеден,

Зырлауменен өтеді.

Мұнан да өтіп кетеді,

Бір төбеге жетеді,

Үй орнындай бір жерді

Төңкере тастап кетеді.

Оқ тоқтаған кезінде

Қорен аттан құлады,

Туы қолдан құлады.

«Ла-лай-лама- лоқы» деп,

Бәлем қалмақ сұлады.

Жығылған соң қалмақтың

Қасына жетіп барады.

Ат үстінен қылышпен

Денесінен жұда қып,

Басын кесіп салады.

Қазмойын қара тұлпарды

Жетегіне алады.

– Тоқтағын, Жібек, тоқта,– деп,

Менде көңілің жоқ па?– деп,

Айғай салып Сансызбай

Жібекке атой береді.

Атой беріп жүргенде,

Шеге мен Жібек көреді.

Қуаныш қылып тұрғанда

Сансызбай жетіп келеді.

Шүкір қылып Аллаға,

Кәпір жаудан құтылып,

Бірнеше күн жол жүріп,

Еліне аман келеді.

Ата-анасын қуантып,

Қырық күн ұдай той қылып,

Сансызбай Жібекті алады.

Сипатын көріп Жібектің

Ел-жұрты қайран қалады.

Бір Құдай әр пендеңді өзің оңда,

Айналды жұлдыздары енді оңға.

Түс көрді Жібек түнде ұйықтап жатып,

Айтады Сансызбайға тұрып сонда.

– Түсімде бір топ қарға көрдім,– дейді,

Соңынан бір тұйғынның ердім,– дейді.

Тұйғын қырып сап қылды көп қарғаны

Қызығын тамаша қып тұрдым,– дейді.

Сонда Сансызбай түсін жорыды:

– Қалмақтың көп әскері келеді екен,

Құдай біздің тілекті береді екен.

Қарға қырған тұйғының мен екенмін,

Келген қалмақ бәрі де өледі екен.

Мұны айтып Сансызбай жұртын жиды,

Ғазатқа Құдай үшін жанын қиды.

Сансызбай жұртын жиып алған шақта

Көп әскер келді деген хабар тиді.

Сансызбай сол қалмақтың бәрін қырып,

Өлігін жота-жота қылып үйді.

Мұсылманнан бар екен жиырма адам

Оларға инғам ихсан қылды сыйды.

Қаршыға екен басшысы мұсылманның,

Панасы Патша Құдай қысылғанның.

Қыдыр дарып, бақ қонды Сансызбайға

Ешбірін жібермеді ұсынғанның.

Әскерден Қаршыға озып жүрген екен,

Қореннің сонда өлгенін көрген екен.

– Өзімізді өлтіріп кете ме?– деп,

Көрсетпей қалмақтарды бұрған екен.

«Ханымыз қуып кетіп барады» деп

Қаршыға қалмақты алдап ұрған екен.

Еліне Базарбайдың алып барып,

Ақылмен осылай қып қырған екен.

Әлқисса, Сансызбай Қаршығаны бірнеше күн сыйлап, және Сансызбай екі мың әскер алып, Қаршығаны алдына салып, еліндегі қамап жатқан көп қалмақты хабарсыз жатқанда, түнде барып тиіп, көбін атына мінгізбей, таң атқанша қырып, таң атқан соң ұрыстың амалын қылатұғын ханы жоқ, қалған қалмақ еліне қашып, жүріп береді.

Сансызбай артынан қуып берді,

Қолға тиген қалмақты қырып берді.

Қалмақтың бес мың қолын бәрін қырып,

Қызыл қанға бояды қара жерді.

Мұсылманды дұшпаннан айырып алған

Жігіттер, тамаша қыл мұндай ерді.

Бақ берді жас балаға Патша Құдай,

Мұсылманның болып тұр көңілі жай.

Қалмақты әбден қырып бітірген соң

Қайнына келді қайтып ер Сансызбай.

Басшысы Сырлыбай хан өзі болып,

Алдынан шықты елі бәрі шулай.

Оңаша бір отауды салып беріп,

Қызмет қып сыйлап тұрды екі айдай.

Еліне екі ай жатып жүрді дейді,

Қызметін қайын жұрттың көрді дейді.

Сексен нарды толтырып жасау артып,

Бес жеті алтын отау берді дейді.

Тоғыз жорға ат жабдықтап Жібек үшін

Қайын енесі қасына ерді дейді.

Жібекті жаңа ұзатып бергендей боп,

Еліне үш ай жүріп келді дейді.

Еліне аман-есен келгеннен соң,

Қайтадан қырық күн той қылды дейді.

Мұныменен Қыз Жібек тамам болды.

Көп қисса тәсниф қылдым мұнан бұрын,

Пенденің Алла білер іште сырын.

Сауап, күнә екенін біле алмаймын

Кешіргіл күнә болса, Жаппар Кәрім.

Көп қисса тәсниф болып шықты бізден,

Назым қылып шығардым насыр сөзден.

Молдалар оқысаңыз әр кітабым,

Әрқашан мақрұм қылма дұғаңыздан.

Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. Adebiportal@gmail.com 8(7172) 79 82 12 (ішкі – 112)

Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.

Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және «Әдебиет порталына» гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. Эл. пошта: Adebiportal@gmail.com 8 (7172) 79 82 06 (ішкі – 112) © adebiportal.kz
https://adebiportal.kz/kz/news/view/kiz_zhibek_zhiri_algash_kagazga_tusken_nuskalari__19821