Қисса-и Алпамыс батыр

Бұрынғы өткен заманда,

Дін мұсылман аманда,

Жиделі Байсын жерінде,

Қоңырат деген елінде

Байбөрі деген бай бар екен.

Байбөрі малға бай екен,

Бір перзентке зар екен.

Байбөрінің Құлтай деген немере ағасы бар екен, ол һәм перзентке зар екен. Байбөрі әкесі һәм Құлтай, һәм Шыныбай деген үшеуі бір тума екен. Шыныбай қатыныменен өліп, онан Тортай деген бір ұл қалыпты. Оны Құлтай асырап, соның қолында болыпты.

Әлқисса, күндерде бір күн Байбөрі малдарын аралап жүріп: «Менің ұлым болса, осы малдың қызығын көрер еді, мына жорғаларды мінер еді, менің өзім өлсем бұ мал кімдікі болып кетеді», – деп перзент дағынан қасірет қылып, далада жүріп, һәр күндерде жылап айтқан сөздері – Байбөрі ғазалы:

Көңілі мұңлы-қайғылы,

Көкірегі шерлі екен.

Бір перзенттің жоғынан

Дәйім қайғы жер екен.

«Көзім ашық дүниеден

Өткенім бе?» дер екен.

Байбөрі Хаққа налыды:

– Алмадың, Алла, жанымды,

Қайтып шыдап жүремін,

Бір баланын жоғынан

Ағайын жеді малымды,

Көңіліме салды уайымды.

Қадір Алла Жаратқан,

Өзің болғын панайым.

Бір баланың жоғынан

Зорлық қылды маңайым.

Үкім қыла сөйлейді

Баласы көп ағайын.

Ескерер күнің бар ма екен,

Жаратқан Алла Құдайым.

Сүйегім кетті жасық боп,

Достым кетті қашық боп.

Көрер көзім көр болды,

Бір балаға ашық боп.

Аққан жасымды тия алмай,

Перзенттің дағы өтеді.

Баласы жоқ адамның

Әркімге хақы кетеді.

«Байбөрі қубас» деген сөз

Сүйегімнен өтеді.

Жаратқан патша – Құдая,

Перзентке зар қып қойғанша,

Жаратпасаң нетеді?

 

Байбөрі осылай деп жүрді жылап,

Құдайдан күні-түні бала сұрап.

Сүйегі сырқырайды Байбөріге

Мұң-зарын естіген жан салып құлақ.

 

Көз жасы Байбөрінің бетін жуды,

«Көрмей-ақ өлем бе, – деп, – үйден дуды?»

Сол кезінде Құлтайдың аяқ салған

Тезекші қара күңнен бір ұл туды.

 

Байбөрі әр бір түрлі ойлайды ойды,

Қызықпен көп қайғының бәрін жойды.

Балаға таңсық болып жүрген байғұс,

Баланы үйге әпкеліп қылды тойды.

«Тумаса да туғандай қылайын», – деп,

Ұлтан деп ол баланың атын қойды.

Әлқисса, ол Ұлтанды Байбөрі бала қылып асырап алды. Өскен соң, өзі зор болды.

Кеуделері кепедей,

Мұрындары төбедей.

Күрек тісі кетпендей,

Кеңірдегі жөйіттің көріндей.

Отырған жері

Алты қанат үйдің орнындай.

Құлақтары қалқандай,

Мұрындары сығымдаған талқандай.

Көздері терең зындандай,

Басқан ізі от орнындай.

Аузы ошақтай, азуы пышақтай, мұрнының тессігі үңгірдей, иегі сеңгірдей болды. Ол ақымақ ер жеткен соң, Байбөріге тілі тиетұғын болды. Ашуланса, «қу бас шал, сөйлеме» дейтұғын болды. Мұны есітіп Байбөрі: – «Құдай өзіме бермесе, бұл маған бала болып жарытпайды екен, – деді, – мұның сөзін есітіп тұрғанша далада қаңғып өлейін», – деп, қолына таяқ алып, әулие қоймай қыдырып, етек-жеңін шеңгел сыдырып, жылдан – жыл өткенде Бабай Түкті шашты Әзіз деген әулиеге түнеді. Құдай Тағала тілеуін беріп, әулие жәрдем болып бір ұғыл, бір қыз берді. «Ұлдың атын – Алпамыс, қыздың атын – Қарлығаш қой», – деді. «Ұлың он жасында ел ұстайды, атса оқ өтпейді, шапса қылыш кеспейді, отқа салса күймейді, суға салса батпайды, өзің хан боласың», – деді. Онда Байбөрі орнынан тұрегеліп, қуанып үйіне келді. Қатыны жүкті болып, тоғыз ай, он күнде бала туып, ұлының атын Алпамыс қойды. Артынан бір жасар болып Қарлығаш туды. Онда Шекті деген елде Сарыбай деген бай бар екен, оның Күлбаршын деген жалғыз қызы бар еді, соған құда түсті Байбөрі бай онан кейін.

Алпамыс он жасқа келгенше артынан бала тумаған соң, Сарыбай ойлады: «Менің күйеуім жалғыз болды, мұның көзі олай-бұлай болып кетсе, қызым Ұлтанға қор болады екен», – деп Қытайға қашып көшіп (кіріп) кетті, қызын бермеймін деп. Сол халде Алпамыс он жасқа келгенде алар бүркіт қабақты, алма мойын сабақты Қоңырат деген елге хакім болды. «Менің әкеме тіл тигізген құл сенбісің», деп Ұлтанның құлағын кесіп, табанын тіліп қойға салды. Сонда Алпамыстың ойнап жүріп жұмырығымен ұрған балалары мойны үзіліп өлетұғын болды. Бір кемпірдің бір күні баласыменен ойнап жүріп ұрса, баласы өліп қалыпты. Сонда кемпір айтты: – Әй, Алпамыс, елдің бекерге баласын қыра бергенше қайратың болса Қытайға қашып кеткен қайын атаң Сарыбайдың қызы  Күлбаршын сұлу деген сенің жарың еді, соны барып алсаңшы, – дейді. Бұрын құлағына тимеген сөзі еді, Алпамыс мұны есітіп, әскер жиып, күндіз-түні тынбай, аттан жерге қонбай, еш мезгілге айнымай, түн қатып, жанын сатып, су орнына қан жұтып, көп адамдарды қырып, қырық құл, қырық күңменен қатынын алып келді.

Әлқисса, өзі қатынын іздеп кетсе, үйіндегі жылқысын Тайшық деген қалмақтың ханы келіп алып кетіпті. Алпамыс келгенде алдынан шығып, Байбөрі бай бір сөз дейді:

 – Тумай кеткір, Алпамыс,

Көрінбе менің көзіме.

Еш қайратың тимеді

Адам болып өзіме.

Тайшық алды жылқымды,

Құртып кетті мүлкімді.

Тұр алдымнан, кет, – дейді,

Кет деген сөзін кектейді.

Тайшық алған жылқының

Артынан қуып бар, –  дейді.

Тайшықтан кекті ал, – дейді,

Ала алмасаң кегімді,

Бенде боп сонда қал, – дейді.

Сонда Алпамыш сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Тайшық алған жылқының

Ал артынан кетейін.

Шаһимардан жар болса,

Жылқыңды қуып жетейін.

Қарамайсың көңіліме,

Әкем де болсаң мен сорлы

Сөзіңді есітіп нетейін.

Атқа салдым тегілдірік терлікті,

Қаратауда мен көп сүрдім беклікті.

Мен кеткен соң, әкежан,

Көрерсің құлдан қорлықты.

Атқа салдым тегілдірік пыстанды,

Мен кеткен соң, әкежан,

Ақыр жерсің пышманды.

Бес байталдық бедірек құл,

Әке, сенің артыңда

Аңдып жүрген дұшпан-ды.

Сол уақытта осы сөз

Қатты тиді өзіне.

Алпамыстың жан көрінбес

Қаһарланса көзіне.

Шамырқанды, шырқанды,

Буырқанды, бұрсанды,

Мұздай темір құрсанды.

Алып келді Шұбарды,

Мойнына тақты тұмарды.

Бейсенбі күн бесінде

Тайшыққа қосын шығарды.

Садағын белге байлады,

Ал Тайшыққа жүрмекке

Алпамыс берен ойлады.

Қайратты туған бала-ды,

Тайшыққа кетіп барады.

Алтын бауыр Шұбардың

Басын жолға салады.

Бір күн шапса Шұбар ат,

Айшылық жолды алады.

Әлқисса, онда Алпамыс батыр кетіп бара жатқанын біліп, елі-жұрты жиылып, алдына келіп айтты: – Әй, Алпамыс, жалғыздық бір Аллаға жарасқан, басқаға жарасқан емес, көп әскермен барыңыз, – дейді. Онда Алпамыс айтты: – Бәлі, жұртым, бұл сөзің мақұл, алай болса да, Құда қаласа, жалғыз өзім барамын, дұшпанды жеңіп аламын, табаныма саламын, енді сіздердің жаның ашыса, маған қосылған көмегің, қылған себебің сол болсын, менің қартайған ата-анам қалып барады, әуелі Құда, қалды халқым сіздерге тапсырдым, соны бағыңыздар. Және қатынымның ішінде жеті айлық бала қалып барады, ұл туса атын Жәдігер қойыңдар, жақсы қылып бағыңдар, тірі болса дұшпанға кек жібермес. Мұны да әуелі Құда, қалды, халқым, сіздерге тапсырдым, – деп Алпамыш батыр жүріп кетті.

Сонда Алпамыс үйден шыққан күні жылқы алып барған қалмақтың ханы түс көріп, түсінен шошып оянып, елі-жұртын жиып алып, түсін айтып бір сөз дейді:

– Әй, азаматтар, жаранлар,

Мен бір жауап айтайын,

Құлақ салып қараңдар.

Мен бір бүгін түс көрдім,

Түсімде жаман іс көрдім.

Заманым менің қағынды,

Қағынбаса не қылды.

Құрсаулы қара бура кеп,

Қарсы қарап шабынды.

Көзімнің жасы егілді,

Қабырғам менің сөгілді.

Басымда тәж, дәулетім

Жерге менің төгілді.

Бір арыслан өзіме

Шабатұғын көрінді.

Талқан қып алды шәрімді,

Талауға салды барымды.

Екі бүйірін таянтып,

Алатұғын көрінді

Қойнымдағы барымды.

Қаланың аузын қан қылды,

Қақпаның аузын шаң қылды.

Айдарлымды құл қылды,

Тұлымдымды тұл қылды.

Солқылдаған мырзамды

Табанға салып жүн қылды.

Ауызына қарасам,

Сұлуды таңлап сүйгендей.

Келбетіне қарасам,

Қымқапты таңлап кигендей.

Бір түгіне қарасам,

Қырмызы қызыл жібектей.

Ақылына қарасам,

Сарттар соққан түнектей.

Қабағы қалың сол бала,

Тіпті, шұнақ қу бала

Шұбар ат мініп келеді.

Сол Шұбар ат дүбірі

Тақ төбемді жарады.

Мен білмеймін тап сонан

Қандай адам өледі.

Жылағанда көзіме

Қанды жасым тола ма?

Тауға біткен бәйшешек

Сірә дә құрып сола ма?

Жиделі Байсын жерінен,

Қоңырат деген елінен

Алпамыс атты жас берен

Атқа мінген бола ма?

Әлқисса, онда Алпамысты патшасы мұндай қылып айтқан соң, қалмақтың һәммә жұрты қорықты. Сол халде ыстық ішкен, сұйық тышқан, қабағы тырысқан, көрінгенменен ұрысқан, кенеп дамбалы көтіне қатқан, өзін туғаннан Құдай атқан, басы мүйіз, көті киіз, тізесіне шекпені жетпеген, басынан жаманшылық кетпеген, бір кез ширек бойы бар, адам таппас ойы бар бір мәстек кемпір түре келіп айтты: – Әй, тақсыр, менің бір тілегім бар, соны қабыл қылсаңыз, ол дұшпаныңызды мен бенде қылып байлап алып әкеліп берейін, – деді.

Онда хан айтты: – Не тілегің бар? Алпамысны байлап алып келсең, не тілесең де берейін, арызыңды айт? – дейді.

Мәстек айтты: – Менің жалғыз таз балам бар еді, соған жалғыз қызың Қаракөзайымды берсең, мен дұшпаныңызды әпкелейін, – дейді. Онда хан айтты: – Құп, әпкелсең, беремін, – дейді.

Онда мәстек кемпір ханның қызы Қаракөзайымды бас қылып, қырық қыз алып, қырық бөтелке арақ алып, қырық отауды түйеге артып алып, қырда Тасқала деген қарауыл панасы бар еді, оған бес жүз кісіні қарауылға жіберіп, менен түтін шықса дайын болыңдар деп, мәстек Алпамыстың келетұғын жолына қырық отауны тігіп, арқаны жиып, ойынларын ойнап жата берді.

Енді Алпамыс келеді,

Жөнеді батыр, жөнеді,

Ләшкер тартып келеді.

Ауыздықпен алысып,

Табан жолмен тарысып,

Ұшқан құспен жарысып,

Маядай мойнын созады.

Тарта-тарта баланың

Алақаны тозады.

Байшұбардай тұлпардың

Ойынды еті бұлтылдап,

Төрт тұяқтан шыққан от

Шақпақ тастай жылтылдап.

Құлақ салсаң дабысы,

Тау суындай сыңқылдап.

Қолтығынан аққан тер

Тебінгіде сылпылдап.

«Шу» дегенде Шұбар ат

Ұшқан құстан озады.

Гулеп кетіп барады,

Саулап кетіп барады.

Томарша жерден сырғытып,

Жарлау жерден ырғытып,

Көз ұшында көрген жер

Көзді жұмып-ашқанша,

Артында жатып қалады.

Құланнан атты қодықты,

Көлден тартты борықты.

Арада неше қоныпты,

Жетемін деп зорықты.

Талма түстің шағында,

Айдын көлдің бойында,

Алпамыс атты жас берен

Кемпірге келіп жолықты.

Талма түстің шағында

Алпамыс жетіп келеді,

Жолын сұрай береді.

 

Сонда мәстек жылады,

Жылағанын көрген соң,

Ер Алпамыс сөйлейді:

– Далада тұрған, шешеке-ау,

Мұнша неге жылайсың,

Айтпаймысың сырыңды?

Шығарайын мініңді.

Басыңды кесіп дұшпандай,

Кетермін қылып тынымды.

Тірі болсам табайын

Көңілдегі кіріңді.

Жылағанда жөніңді айт,

Өлтіріп мен берейін

Дұшмандық қылған еліңді.

Сонда мәстек сөйледі,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Сен, сен едің, сен едің,

Қамқорың сенің мен едім.

Жиделі Байсын жерінде,

Қоңырат деген елінде

Байбөрі деген ер еді.

Байбөрінің жылқысын

Тайшық хан алып жөнеді.

Қырық балам менің бар еді,

Қырқы бірдей нар еді.

Алдынан шықты жылқының

Таласқан соң малына,

Бәрін де Тайшық өлтірді.

Сол қырық баланың шешесі

Мені мәстек дер еді.

Ашылған бақта гүл едім,

Кеші-күндіз Құдайдан

Алпамыс, сені тіледім.

Келеді деп есітіп,

Кегімді алып берер, – деп,

Жолыңызда тұр едім.

Әй, қарағым, шырағым,

Құтты болсын талабың.

Ер қаруы – бес қару,

Сайманды екен жарағың.

Жеңгелерің қасында

Жатамысың, қарағым.

Осы сөзбен қу мәстек

Алдап ұрды ақылын.

Сөзменен бойын балқытты

Алпамыстай батырдың.

«Міне, сусын ішсең», – деп,

Алдап берді арағын.

Міне, сусын, қарағым,

Дайын менің қолымда.

Хордың қызы секілді

Қырық келінім жанымда.

Атың болса шалдырсаң,

Ұйқың болса қандырсаң.

Қаза намаз – қазам-ды,

Тарттырар Құдай жазамды.

«Менің елім қайда?»  деп,

Ерімді менің сайла!»  деп,

Айналайын, Алпамыс,

Қырық келінім қасымда –

Жер соғып қалған өң бейбақ

Барады алып мазамды.

Әлқисса, онда Алпамыс ойлады: «Бұ кемпір мұсылман екен, мұсылман менің шешем болды, мұның қырық баласы бірдей менің малыма таласамын деп өліпті, енді мұның үйіне барып көңілін көтеріп, бір күн дем алып кетейін», – деп үзеңгісін шығарып, артына мінгестіріп бір сөз дейді:

 – Кел, шешеке, мінгін, – деп,

Үзеңгісін береді.

Байшұбарға мінбекке

Дұшпан, залым, қу Мәстек

Оңтайланып келеді.

Адамнан есті жануар

Келе жатқан кемпірді

Қос аяқтап тебеді.

Сонда кемпір талады,

Жатып есін танады.

Бір уақыттар болғанда,

Көтеріп басын алады.

Алпамыстың Шұбарын

Жамандай мәстек береді:

– Тауға біткен аңдызым,

Суға біткен жалбызым,

Жабыны жауға мінгендей

Нешеу едің, жалғызым?

Бәлені жабы бастайды,

Ара күндік жол жүрмей,

Аяғынан ақсайды.

Қажетіңе жарамас,

Жау жеріне тастайды.

Тауға біткен шоңайна,

Жабыны мінбек оңай ма,

Бір көрмеген дұшпанға?

Алдырады сырыңды,

Қазанат мінсең болмай ма?

Сенің үшін жолыңда

Құрбандық болып өлейін.

Балалығың қалмайды,

Алпамыш, саған не дейін?

Астындағы жабының

Басын кесіп тасташы,

Қазан ат тауып берейін.

Мұсылманға бас бала,

Қалмақтарға қас бала.

Сен бір байдың жалғызы,

Жол көрмеген жас бала.

Сырты түкті қу жабы

Қылады бір күн масқара.

Әлқисса, онда Алпамыс: «Әй, хайуан, саған мұндай желік қайдан пайда болды, бір көрген шешеме сөзге мат қылдың?» деп қылышын суырып алып, басыңды кесіп алайын, – деп, қолын көтеріп, тағы да ақыл ойлады: «Бұ жануарымнан бұрын көңілім қалғаны жоқ еді, енді мұны өлтірсем жаяу қалармын, мұнан жақсы ат тауып мінсем тастармын», – деп қылышын қайтып салып: – Шеше, ат мінгестіретұғын емес, үйіңе баста, – дейді. Онда кемпір жолға түсіп желіп келеді, артынан Алпамыс еріп келеді, сонда үйіне жақындап келген соң, Мәстек кемпірдің қыздарын шақырып айтқан сөзі:

– Жүйрікті мініп бұлғақтар,

Байсыннан шыққан Алпамыс

Жау қайырып тұрақтар.

Бөкең, бөкең желеді,

Жау мұқатып береді –

Астында Шұбар ойнақлар.

Алпамыс балам келеді,

Шықпаймысын далаға,

Шуылдаған шұнақ қар.

Ерлер мінер алаға,

Өңшең кәне сұлулар

Жүгіре шықты далаға.

Жаман-жақсы болса да,

Жазудан адам қала ма.

Алпамыстай баланың

Шылауынан ұстады.

«Түсіңіз!» деп қамалап,

Жан-жағынан қыстады.

Көтеріп аттан алады,

Ақ кілемге салады.

Перизаттай қырық зайып

Көтеріп алып барады.

Көтеріп үйге кіреді

Алпамыстай төрені.

Кезегіменен арақты

«Алдиярлап» береді.

Басына дәулет қонады,

Алдияры толғанда,

Кіші бесін болғанда

Арақты ішіп болады.

Мәстек тағы келеді,

Алпамысты көреді.

Бір әңгіме болғанын

Шұнақ кемпір біледі.

Қапалайды «шырақ» деп,

Отауды келіп түреді.

Төңірегін түрген соң,

Салқын келіп ұрады.

Бетке салқын тиген соң,

Алпамыс берен құлады.

Бурадайын сақылдап,

Көбік шашып, арсылдап,

Күліседі көп шайтан

Өз қылғанын мақұлдап.

Мәстек тағы келеді,

Алпамысты көреді.

Мас болғанын баланың

Анықтап кемпір біледі.

Тауға біткен шие-ді,

Отаудың бәрін жықтырып,

Алпамыстың үстіне

Қабаттап бәрін үйеді.

Мінген аты бөрте-ді,

Отауды енді өртеді.

Түтін жетті аспанға,

Қарауылшылар көреді.

Тасқала деген қаладан

Әскер жетіп келеді.

Алпамыстың үстінен

Отын ашып көреді.

От ішінде байлап ап,

Мас болып жатқан күйінде

Тайшық ханның алдына

Бәнде қып алып келеді.

Әлқисса, Алпамысты хан көріп: – Өлтіріңдер, – деп жендетке әмір қылды. Онда жендеттер отқа салды күймеді, суға салды батпады, қылыш кеспеді, оқ өтпеді, дарға тартты өлмеді, әр не қылды болмады. Шұбар ат жануар алдына келгенді тістеп, артына келгенді теуіп, ешкімді маңайына жолатпады. Сонда Алпамысты өлтіре алмаған соң, тағы кемпірге берді, не қылсаң да, өзің қыл, – деп. Және хан айтты: – Қызым бүгінде он жаста, жиырма жасқа жеткенде балаңа беремін, – деп уағда қылды. Онан кейін кемпір Алпамысты қырық құлаш зынданға салдырды, Шұбар атты темір үйге байлап қойдырды, айында бір, аптада бір нәр таттырып, Тайшық қалмақ: «Әбден арықтаған соң мінермін», – дейді.

Сол жатқаннан Алпамыс жеті жыл жатты. Қаракөзайым он жеті жасқа келді. Сол күнде қызының жүз қоңыраулы серкесі бар еді, оны Кейқуат деген бір тазша бағар еді. Бір күні Кейқуат серкелерні отарға айдап бара жатса, екі серке сүзісіп жүріп, зынданға Алпамыстың үстіне түсіп кетті. Кейқуат келіп айтты: – Ей, Алпамыс, серкемді шығарып бер, тірі болсаң, –дейді. Онда Алпамыш: – Мен бұ зынданнан шықсам, сені мұратыңа жеткізермін, сен мені бақ, қайтесің, серкенің күніне біреуін маған беріп тұрсаңшы, – дейді. Онда Кейқуат: – Уа, ақымақ, саған бұ күніңді өзіңе көп қылайын, – деп, бір диірмен тасын әпкеліп, Алпамысты өлтірмекке төбесіне тастап жібереді. Онда Алпамыс тасты тосып алып, қайта атып жібереді, тас зынданнан атып шығып, Кейқуаттың басынан асып қалды, Кейқуат қорқып жасып қалды. Сонда Кейқуат ойлады: «Иншалла, егер бұл зынданнан шықса, мені мұратыма жеткізуге әлі келеді екен», – дейді. Енді серкенің күнде біреуін Алпамысқа беріп тұратұғын болды.

Бір күндерде серкенің әммесін жеп бітірді. Кейқуат келіп Алпамысқа айтты: – Ей, тақсыр, серке ада болды, енді қызға не деп жауап беремін? – дейді. Алпамыс айтты: – Маған ұста саймандарын келтіріп бер, – дейді. Кейқуат келтіріп берді. Алпамыс серкенің сүйектерінен «шылдырман» деген сыбызғы жасады. Оны Кейқуатқа беріп: – Қыздардың келе жатқан жолына бұғып жатып тарт, – деді. Онда қыздар келіп, қолына алып қарар, «кім қылды?» деп. Сонда хан қызынан басқаға сырыңды айтпа, – деп жібереді. Кейқуат сырнайды қолына алып, қыздарның жолын тосып жүр еді.

Бір күні қыздар саяға шығып бара жатқанда сыбызғыны тартыпты. Қыздар дауысын есітіп, тауып алып, сырнайды қолдарына алып қарады. –Кім қылды? – деп сұрады, айтпады, бауырын отқа қақтап, бұтын отқа таптады, сонда да айтпады. Онда ханның қызы Қаракөзайымға ақыл түсіп, аулақ жайға апарып, Кейқуаттан жауап сұрап, Қаракөзайым бір сөз дейді:

– Моллалар сызған ала хат,

Біздің билән* бас қосып,

Ойнап-күлмек салтанат.

Қолыңдағы сырнайды

Айтсаңшы маған кім қылды,

Айналайын, Кейқуат?

Сұрағанда сыр айтсаң,

Сені тәуір көрейін.

Шын сырыңды айтсаңыз,

Артыңнан сенің ерейін.

Айналайын, Кейқуат,

Айтсаңшы мұны кім қылды,

Не тілесең берейін.

Есіктің алды жыңғылды,

Пышаққа сапты қын қылды.

Айналайын, Кейқуат,

Айтсаңшы мұны кім қылды?

Кейқуат сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Базары пышақ балдақы,

Нәсілің сенің қалмақы.

Бір бәнде қылды ордағы.

Көп ішінде қинадың,

Сырыңды айтып салдақы.

Байшұбарды алып кел,

Жібектен тағып тұрманды.

Ор ішінде бәнде боп,

Алпамыс берен қалған-ды.

Бір нәрсе қылсаң салдақы,

Мұны Алпамыс қылған-ды.

Қаракөзайым сөйледі:

«Алпамысым сол ғой», – деп

Ақылмен өзі ойлады.

– Айналайын, Кейқуат,

Сол Алпамыс қайда еді?

Мінген аты бөрте-ді.

Күнге арқасы күймеген,

Табаны жерге тимеген

Ханның қызын ертеді.

Бір жерлерге келгенде,

Тазша амал табады,

«Шаршадым» деп жүрмеді,

Сонда жата қалады.

Қаракөзайым қабынды,

«Жүре көр» деп жалынды:

– Ашылған бақта гүл, – дейді,

Сізге берер пұл, – дейді.

Шыныңменен шаршасаң,

Кел мойныма мін, – дейді.

Тазша қылды кесірді,

Екі аяғын көсілді.

Мойнына мініп ап,

Желке шашын тізгін қып:

«Мойыныңа мінгіз», – деп,

Бар киімін шешінді.

Екі емшекке текпілеп,

Келе жатқан секілді.

Келе жатып сөйлейді:

– Қарақан тауда ханшайым,

Жарылқай көр, еркі Ием.

Менің салған қоржыным

Мойныңа бата ма?

Шу, жануар, ту бием.

Құс өледі көп түлеп,

Ол Қаракөз – ақ білек.

Кейқуат сонда келеді,

Екі емшекке тепкілеп.

Келді ордың басына,

Алпамыстың қасына.

Қыз зынданның тұсында,

Алпамыс зыңдан ішінде,

Сөйлесті кіші бесінде.

Әлқисса, қыз Алпамыс билән жауаптасты. Алпамыс қызға айтты: – Сен мені бұ зынданнан шығарсаң, сені алармын, – дейді. Қыз айтты: – Қайтып шығарамын? – дейді. Алпамыс: – Мені өз атымнан басқа нәрсе шығара алмайды, – деді. Қыз айтты: – Атың патшаның қолында, темір үйде байлаулы, айда бір, аптада бір нәр татып тұрады, оны қайтып аламын? – дейді. Алпамыс айтты: – Менің бір киімімді ішіңнен киіп, диуана болып барсаң, менің исімді алса, Шұбар ат тіреуді бұзып шығады, онан соңғы ақылын өзің тап, – деді.

Онда қыз, айтқанындай, пердемен бетін жасырып, ханға амалын асырып, басына күлә киіп, астына есек мініп, қоржын салып, қолына аса алып, ханның ордасына ақтап келді.

Онда Шұбар ат Алпамыстың исін алып, темір үйді талқан қылып бұзып шығып, диуананың қасына барып иікеп тұрды. Онда бір жасауыл мұны көріп ханға баян қылды. Онда хан ол жасауылды жіберіп: – Шақыр диуананы, – деді. Ол диуананы ханның алдына шақырып келтірді. Онда хан диуанадан жауап сұрады: – Ей, диуана, сен не қылған адамсың, Алпамыстың өзімісің, көрер көзімісің? – деді. Қыз айтты: – Ей, тақсыр, хан болсаң да ақыл қайда кеткен, Алпамыс мендей он қиса емес пе, қалай айтасыз? – деді. – Мен жаңа пері күнімде Жиделі Байсынға барған едім, сонда бұ ат құнан күні екен, енесін арда емеді екен, сонда ауырған екен, мен үш күн түкіріп бағып едім, сонда жазылып еді, сол күнде қандай едім, енді қандай болып тұрмын деп, маған шағып жылап тұр, – деді. Онда хан бұ сөзге инанып айтты: – Олай болса маған осы атты үйретіп беруге қолыңнан келсе үйретіп бер, көп инғам қылайын, – деді. Қызы айтты: – Ей, тақсыр, мен ел қыдырған диуана, менің қатын-баламның тамағын бер, бұ атты үйреткенше және өзіне жем бер және бұған қырық арқан керек, соның билән жуас болады, – деді. Айтқанының әммесін даяр қылды. Онан кейін қыз атының беліне қырық арқанды қабаттап байлап, зынданнан Алпамысты шығарып алып, қыз Алпамысқа ғашық болды. Алпамыс айтты: – Мен сенің еліңді мұсылман қылып, сені сонан кейін некелеп аламын, – деп үйіне қайтарып жіберді.

Әлқисса, Алпамыс батыр

Зынданнан шығып алған соң,

Көңілі мекем толған соң,

Қуаттанып болған соң,

Жарағын алды сайланып.

Жалаң қылыш байланып,

Толып жатқан қалмаққа

«Шабайын» деп ойланып,

Жарақтанып алды енді.

Енді Алпамыс батырың

«Алла» деп атқа мінді енді.

Тілек тілеп пірлерден,

Қалмаққа қарап жүрді енді.

Бетіне келген кәуірдің

Бауырларын тілді енді.

Айқай, сүрен салады,

Күркіреген дауысы

Күншілік жерді алады.

Қаланың аузын қан қылды,

Қақпаның аузын шаң қылды.

Айдарлысын құл қылды,

Тұлымдысын тұл қылды.

Солқылдаған мырзасын

Табанға салып жүн қылды.

Көрген түсін Тайшықтың

Өтірік емес, шын қылды.

Көп мырзаны ат басты,

Қаланың үстін қан басты.

Көк өзектің басында,

Қарлы таудың қасында

Алпамыстай батырға

Тайшық хан енді жалғасты.

Жекелесіп қалады,

Қарсыласып барады,

Аруағы асады.

Алпамыштың аруағы

Тайшықтың үстін басады.

Қалаға қарап қашады,

Қақпасының аузында

Қуып жетіп Алпамыс,

Тайшық ханды шаншады.

Састырды сонда хандарын,

Шырқыратты жандарын.

Талауға салып жіберді

Қазынада малдарын.

Өлтірді дұшман, бектерін,

Найзамен шаншып бүйректен.

Алды сөйтіп кектерін.

Кез келгенін қырады,

Қылышпенен ұрады.

Бір жерлерге келгенде,

Мәстек кемпір шешесі

Көлденеңдеп тұрады.

Шауып бара жатқанда,

Көрінеді батырдың

От жалын боп көзіне.

Кез келіпті өзіне –

Ұстап алып кемпірді,

Сұхбатына келтірді.

Құлағын кесті құнтитып,

Мұрнын кесті тымпитып.

Екі көзін ойып ап,

Қу басын қойды сымпитып.

Тірсегінен тіледі,

Бәйтеректің басына,

Салбыратып іледі.

Бар киімін шешіп ап,

Көтін қойды тыртитып.

Көп қалмақты қырады,

Қалғандарын қалмақтың

Сол шәһәрге хәкім қылады.

Тамам жұртын қалмақтың

Кейқуатқа көндіріп,

Бағындырып қояды.

Тайшық ханын өлтіріп,

Батырдың көңілі тынады.

Әлқисса, сонда Алпамыс көп шәһәрлі қалмақтарды қырып, көңілдері тынып, қалмақтардың белі сынып, үкіміне көніп тұрдылар. Алпамыс ханның қызы Қаракөзайымды өзі некелеп, қырық қызының басы Нарзангүл деген қызды Кейқуатқа қосты, жұртын әбден қиратып, Кейқуатты хәкім қылып, сол елде бір ай жатты.

Бір күні Алпамыс ата-ана, ел-жұртын сағынып, Кейқуатқа айтты: – Мен енді елге қайтайын, – деді. Кейқуат айтты: – Тақсыр, сіз кетсеңіз мен де бірге кетемін, сізден соң мынау ел мені бір күн де қоймайды, өлтіріп тастайды, – деді. Онда Алпамыс айтты: – Саған олай болса мен бір ақыл үйретейін, ертең «ханның шүлен беретұғын тойы бар» деп той қылып, елді шақырып жиыңыз. Ел әбден жиылған уақытта мені шақыртыңыз, мен келген соң айтыңыз: – Алпамыс, мен құс етін жегім келді, маған қырық үйрек әпкеліп бер, – деңіз. Онда мен айтайын: – Тақсыр, бұ жердің құсы түгіл, көлін де, жүрер жерін де білмеймін, – дейін. Сонда сіз айтыңыз: –  Бәтшағар, кеше ордан өзім суырып алып адам қылып едім, бүгін менің сөзімді қайырасың, – деп, мені күнәкәр қылып, Шұбар атыма мінгізіп, «кет еліңе» деп елден шығарып жіберіңіз, «бұ елдің рәсімін бұзасың», – деп. Онан кейін ел сізден қорқар, – деді. Онда Кейқуат сол айтқанның бәрін қылды. Елі Кейқуатқа қайыл болып, қорқып аузына қарап тұрды.  – Алпамыс, еліңе кет! – деп шығарып жіберді.

Алпамыс неше медет жол жүріп еліне келді. Жиделі Байсын өзенінің аяғынан өрлеп келе жатса, көп жылқыға кез болды. Қараса, өзінің жылқысы екен. Аралап келе жатса, алдында көк шатыр көрді. Ол шатырға келіп ішіне көзін салса, ішінде бес бек ұйықтап жатыр, астында көрпе, бастарында мамық жастық. Және бұ жағына қараса өзінің немере ағасы Тортайы бір қолында шәйнек, бір қолында отыны, келіп от жағып, мосыға шәйнек асып, көсеуін маңдайына қойып төмен қарап отырады. Алпамысты һәм танымайды, һәм жүзіне қарамайды. Алпамыс оны танып бір сөз дейді:

– Қарақан тауда бабамыз,

Сірә, қабыл болар ма,

Сіздің қылған тобаңыз?

Осы бағып жүргенің

Қандай бектің жылқысы,

Бейшара болған ағамыз?

Қарақан таудың түлкісі,

Келмейді ердің күлкісі.

Қызмет қылған, ағаке-ау,

Осы бағып жүргенің

Қандай бектің жылқысы?

Жылағанда көзіңе

Қанды жасың толады.

Тауға біткен бәйшешек

Бір-ақ күн қурап-солады.

Қызмет қылған ағаке-ау,

Осы бағып жүргенің

Кімнің малы болады?

Тортайы сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Мінгенде атың қаракер,

Не сұрайсың, календер?

Заманым кеткен сорлымын,

Менен нені сұрайсың?

Көп сөйлемей жүре бер.

Сонда Алпамыс сөйлейді:

– Жылағанда көзіңе

Қанды жасың толмай ма?

Тауға біткен бәйшешек

Сірә қурап, солмай  ма?

Мендей ғаріп диуана

Сұрағанда, ағаке-ау,

Сырыңны айтсаң болмай ма?

Тортайы сонда сөйлейді:

– Жер мен көкті лайық ойлап,

Бір жаратқан Құдайсың.

Мен бұ жерде сөз айтсам,

Айналайын, диуана-ау,

Ғамкүн болып жылайсың.

Заманым кеткен сорлымын,

Менен нені сұрайсың?

Әуеден ұшқан сары еді,

Бұ Байсынның хәкімі

Байбөрі деген бар еді.

Осы жатқан иесіз мал

Кешегі кеткен жас бөрі –

Алпамыстың малы еді.

Қарақан таудың түлкісі,

Келмейді ердің күлкісі.

Осы жатқан иесіз мал

Кешегі кеткен жас бөрі –

Алпамысның жылқысы.

Қарақан тауда қамалым,

Баяғыдай болар ма

Алпамыс келіп заманым.

Ежіктеп неге сұрайсың,

Айналайын, диуана,

Есіттің бе бегімнің

Келе бір жатқан хабарын?

Әлқисса, сонда шатырдағы жатқан бес бек мырзалар бастарын көтеріп алып: – Айбы-ай, ақымақ, бағанадан бері шайды қайнатпай, диуанаға қарап, Алпамыс деп боқты жеп отырсың. Ол диуана нені біледі, Алпамыстың жайын бізден сұра, мұны біз білеміз. Алпамысты қалмақтар ұстап алып өлтіріп тастаған. Сен әлі күдер үзбеймісің, – деп, Тортайды сабап, бәрі ұра берді.

Онда Алпамыш оларға: «Қой, мырзалар, араша», – деп бір сөз дейді:

– Араша, батыр, араша,

(Араша деп олардың,

Қасына келді жанаса.)

Араша сұрап мен тұрмын,

Тыңдаған сөзім жараса.

Арашаңды бермесең,

Іс қыламын тамаша.

Қой-сәна батыр, қой-сәна,

Ашуы жоқ бол-сәна.

Қой дегенде қоймасаң,

Түсірермін ой-сәна.

Ойнама батыр, ойнама,

«Ойнаймын» деп ойлама.

Ойнар кісің мен емес,

Ойнағаның жөн емес.

Мен сияқты диуана

Сіздердей бектің теңі емес.

Қой десе де қоймайды,

Қоятұғын болмайды.

«Осы иттерді қайтсем», – деп,

Ер Алпамыс ойлайды.

Шамырқанды, шырқанды,

Буырқанды, бұрсанды,

Мұздай темір құрсанды.

Мойнындағы сотамен

Әрқайсысын бір салды.

Асаменен басқа ұрды,

Тұра алмастай тас қылды.

Бір ұрғанды көтермей,

Бесеуі де мырзаның

Жанын Хаққа тапсырды.

Әлқисса, бұларды өлтіріп, Тортайы билән амандасып көрісіп, мұңларын терісіп, бір-біріне үгіт-насихат берісіп, таныса берді. Ол бесеуі бұрынғы Алпамысның отыншы, сушы, қозышы құлдары екен. Амандасып болған соң, елінің жақсы-жаман халдерін сұрады. Онда Тортайы айтты: – Ей, шырағым, не сұрайсың? Өзің кеткенде қой бағатұғын қара табан құлың Ұлтан осы күнде елдің ханы. Өзің табанын тіліп, құлағын кескендігіңді кек қылып, әкең Байбөріні түйенің көтіне салып қойды. Құлтай бабаңды қойдың көтіне салды. Өзіңнен іште қалған жеті айлық Жәдігерді «бөрінің баласы бөрілігін қылмай қалмас» деп, мойнына күнде салып, аяғына кісен-құрсау, қолына шынжыр бұғау салып қозы бақтырып қойды. Қатының Күлбаршын сұлуды бүгін тойын қылып, неке қиып, басын көктеп алмақ күні. Шешең Аналық бәйбіше күндіз-түні тасығаны отын, сол жылауменен күні өтіп барады, қарындасың Қарлығаш, әкең Байбөрі анау таудың астында түйе бағып жүр, – дейді. Онда Алпамыс берен көзіне жас алып жүріп кетті. Келсе, әкесі Байбөрі түйесін суға қарай айдап барады. Онда Алпамыс: «Атам осы күнде не айтып жүр екен?» – деп, қалың түйенің ішінде тұрып құлақ салды. Сонда Байбөрінің белі бүгіліп, тырнағы сөгіліп, көзінің жасы төгіліп, өзі жаяу, мойны ырғайдай, биті торғайдай болып, екі көзі іріңдеп, буындары дірілдеп, баласын жоқтап жылап жүреді екен. Сол Алпамыс келіп тыңлаған замандағы айтқан сөздері, баласын жоқтап, түйесін суға айдай алмай «арай-арай» деп жылағаны. Байбөрі ғазал:

– Әй, мен Құдайға жылайын,

Көзімнің жасын бұлайын,

Тілегімді берсеңші,

Жаратқан Қадір Құдайым,

Арай, жаным, арай!

Жаппар Ием жаратқан

Көзімнің жасын көрер ме,

Алпамысым келер ме?

Заманда кеткен баламнан

Қадір Алла берер ме?

Арай, жаным, арай, арай!

Қарақан таудың басында бар аршасы,

Келінімнің үстінен түсіп қалды

Киіп жүрген баршасы.

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Қарағымның аманат қойған наршасы.

Арай, жаным, арай!

Тау басында ақ терек,

Қыздар тағар мойнына

Қалампыр, маржан, текшелеп.

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған ақ шелек,

Арай, жаным, арай!

Сенің бірің қалмағыр,

Ешкім сені алмағыр.

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған жайрағыр,

Арай, жаным, арай!

Есімде көп дүр қатесі,

Сірә, қабыл болар ма

Байбөрінің батасы?

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған Алпамыстың ботасы,

Арай, жаным, арай!

Жәдігердің құрсаулы

Темірменен білегі.

Сірә, қабыл болар ма

Байбөрінің тілегі?

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Иесіз қалған Алпамыштың үлегі,

Арай, жаным, арай!

Қарақан таудың басында бар шиесі,

Айта берсем сөзімнің көп жүйесі.

Байбөрінің кетті ме

Пірлерінің киесі?

Айдасам жөнге жүрмейсің,

Адыра қалған Алпамыстың түйесі,

Арай, жаным, арай, арай!

Қарағым келіп, болар ма,

Көздің жасын игісі?

Айналайын атыңнан

Алпамышым кеткен соң,

Қоңырат деген елімнің

Ұлтан құл болды-ау иесі.

Бұ Байсынға бек болды,

Жалғызымның барында

Палуанға тігер бәйгісі.

Арай, жаным, арай!

Менің бұ айтқан ақуал сөзім,

Қартайғанда өз малыма

Кіріптар болдым мен өзім.

Еңіреуменен ойылды

Менің бұ екі көзім.

Келер де күнің бар ма екен,

Өлгенде көрген жалғызым?

Арай, жаным, арай, арай!

Әлқисса, сол халде Алпамыс түйенің арасынан «ассалаумағалейкүм, ата!» деп шыға келді. Сонда Байбөрінің ақылы кетіп, жалт етіп қараса, басынан бөркі ұшып кетті, таяғы жерге түсіп кетті. Сонда Байбөрінің қорыққанын біліп, «көңілі орнына түссін» деп  Алпамыс берен бір сөз дейді:

– Ассалаумағалейкүм, жан ата!

Қарақан тауда бабамыз.

Сірә, қабыл болар ма,

Сіздің қылған тобаңыз?

Мұнша неге жылайсыз,

Бейшара болған бабамыз?

Кетіп еді қай жаққа,

Баба, сіздің балаңыз?

Рахман Алла жеткізер,

Шыныменен жылаңыз.

 

Байбөрі сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Қадір Алла жаратқан

Тілегімді берді ме?

Жаппар Ие жаратқан

Көзімнің жасын көрді ме?

Қалмаққа кеткен жалғызым,

Айналайын атыңнан,

Алпамысым келді ме?

Әкем менің екен деп,

Танып сәлем берді ме?

Атқа мінген желеді,

Қоңырат деген ел еді.

Ұлтан патша болғалы

Сәлем берер кісім жоқ еді.

Мен сияқты сорлыға

Меһірбан болып бұл жерде

Сәлем берген кім еді?

Сонда Алпамыс сөйлейді:

– Ата, саған келгенім,

Келіп сәлем бергенім.

«Ассалаумағалейкүм,

Арма, бар бол» дегенім –

Сақалыңнан қорыққаным,

Сүйтіп сәлем бергенім.

Біреудің малын бақпашы,

Біреудің отын жақпашы.

Балаңнан хабар білмедім,

Бекер жала жаппашы.

Байбөрі сонда сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Әй, шырағым, алдама,

Оңлашы, Тәңірім, оңлашы.

Алдағаның бола ма?

Моллалар оқыр кәламді,

Бисмиллә болар жол басы.

Кәміл пірім жар болып,

Осы бүгін қолдашы.

Айналайын атыңнан,

Қалмаққа кеткен жалғызым,

Алпамысым болмашы?

Мінгенде атың қара-ды,

Бауырынан жарады.

Жасырмай, балам, шыныңды айт,

Жөргектегі исің

Мұрнымды жарып барады.

Енді қылған ауқыңнан,

Салып жүрген зауқыңнан

Мендей сорлы айналсын

«Жан ата» деген даусыңнан.

Мінген аты құла-ды,

Өксіп-өксіп жылады.

Бұл сөзді есітіп Алпамыс,

Қайтып шыдап тұрады.

– Дария тасып лайлансын,

Дұшпанның қолы байлансын.

Бері келгіл, жан ата,

«Жалғызым» деген даусыңнан

Мендей қозың айлансын.

Аттан түсе секірді,

«Жалғызым» деп Байбөрі

Тастай құлап өкірді.

Ата-бала екеуі

Айдалада жыласып,

Көрісе берген секілді.

«Әумин» дейді періште,

Шілтендер зарлап келісті.

Аталы-балалы екеуі

Ботадай боздап көрісті.

Құланнан атты қодықты,

Көлден тартты борықты.

Арада неше қоныпты.

Талма түстің шағында

Алпамыс пенен Байбөрі

Ботадай боздап жолықты.

Әлқисса, онда бұлар көрісіп, амандасып болған соң, Алпамыс айтты: – Әй, ата, кімнен зорлық көрдің? – дейді. Байбөрі айтты: – Шырағым, мен сізді есен-аман көрген соң, енді Құдаға мың мәртебе шүкірлік. Мынау жерде Құлтай бабаң қой бағып жүр, соны қуантып көңілін аш, – дейді. Онда Алпамыш атына мініп жүріп кетті. Алпамыс келсе Құлтай бай қойын жусатып, таяғын шаншып, көйлегін жауып, көлеңке қылып жатыр екен. Алпамыс қойының жанынан өте бергенде, өзі бар күнінде «серке қоямын» деп жүрген екі серкеші бар екен, олар үшбу күнде тоғыз жасар серке болған екен. Алпамыстың үзеңгісін иіскеп, маңырап ере берді. Онда Құлтай бай серкесін шөрелеп, бүкшеңдеп жүгіріп келе жатып айтқан сөзі:

– Бедеу аттың бестісі-ай,

Адамның азбас естісі-ай.

Қайда кетіп барасың,

Қарағымның аманат қойған ешкісі-ай?

Шөрей, жаным, шөрей!

Тау басында бұлақ-ай,

Неге шулай бересің,

Қу Құлтайдың құлағы-ай?

Қайда кетіп барасың,

Қарағымның аманат қойған ылағы-ай?

Шөрей, жаным, шөрей.

Әдрис еді көрпесі-ай,

Ол Жәдігер зарлайды

Байбөрінің еркесі-ай.

Қайда кетіп барасың,

Қарағымның аманат қойған серкесі-ай?

Шөрей, жаным, шөрей!

Құмға бітер ебелек,

Биік тауда түн болса,

Түлкі жортар көбелеп.

Құлтай бабаң келеді

Маңдайына төбелеп.

Кәрі Құлтай жете алмай,

Жүгіреді шөрелеп.

Қайда кетіп барасың,

Иесіз қалған кебенек?

Шөрей, жаным, шөрей.

Әлқисса, онда Алпамыс тұрып Құлтайға айтқан сөзі:

– Ассалаумағалейкүм, жан ата,

Бір серкенің соңынан

Мұнша неге еңіредің?

Бір серкенің соңынан

Осынша жылап келгенің?

Мен де сенің бір балаң,

Бір кезіне келгенім.

Бір кезіне келгенде,

Бір серкесін балаңның

Құдайы қылып бергенің.

Бере қалсаң, жан баба,

Мені жақсы көргенің.

Сонда Құлтай сөйлейді:

– Айналайын, шырағым,

Бұ серкеден айырылсам,

Ғамкүн болып өлемін.

Бұ серкенің соңынан

Соның үшін келемін.

Кебін киген жоқ еді,

Кебенек киген ер еді,

Өлмесе балам келеді.

Ертең қозым келгенде,

«Серкем қайда?» дегенде,

Мен сияқты қубас шал

Не деп жауап береді?

Өзге малды сұрасаң,

Бәрін саған беремін.

Алпамыс атты балама

Жеті жыл болды кеткелі.

Құлтайдайын бабаңның

Басына қайғы жеткелі.

Өзге малды сұрасаң,

Бәрін де саған беремін.

Сұрады деп, шырағым,

Сен де тіпті сөкпелі.

Сонда Алпамыс сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Жігіттікте жүруші ең

Кіреуке тонды жамылып.

Жеті жылдай жүріпсіз

Балаңызды сағынып.

Қартайғанда, жан баба,

Жаяу жүрсің нағылып?

Ерлік қылған жігіттің

Тәңірі берген бағы да.

Асықпасаң боларсың

Баяғыдай тағы да.

Нағып қойды жайдыңыз

Сақалыңның ағында?

Мұнша бейнет көріпсің

Өлеріңнің шағында.

Қартайғаның емес пе,

Азуыңды шалыпсың?

Бейнетті қатты көрген соң,

Ақылыңды таныпсың.

Жаяу қойды жайғанша,

Құл жұмсасаң болмай ма?

Ғам қайғыға қалыпсың.

Жігітіңде құс салдың,

Жасанған жауды қиратып,

Елден бұрын олжа алдың.

Тентек менен момынды

Ақылыңменен теңгеріп,

Насихат жұртқа жол салдың.

Қартайғанда, жан баба,

Бұрынғы сүрген дәуреннің

Бәрінен нағып құр қалдың?

Көрінгенді ел, – дейді,

Берегірек кел, – дейді.

Мұңды болған, жан баба,

Жауап маған бер – дейді.

Сонда Құлтай сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Құдай қылып басыма

Қайғы, күлфат тар қылды,

Ұлтан құл бізге қатал-ды.

Айналайын атыңнан,

Алпамысым кеткен соң,

Қоңырат деген көп елге

Ұлтан төре атанды.

Сұрағаның бұл сөзді

Ақылыңның барлығы.

Жылағаны бабаңның

Басына түскен зарлығы.

Қойды бағып жүргенім

Ұлтан құлдың жарлығы.

Сонда Алпамыш сөйлейді:

– Айналайын, жан баба,

Жылайды маған көзіңіз.

Сүйегімнен өтеді

Жылап айтқан сөзіңіз.

Өлтірейін құлыңды,

Әперейін кегіңді,

Раушан болса көңліңіз.

Ерлер мінер алаға,

Көңілім толды санаға.

Өлтірейін құлыңды,

Әперейін кегіңді,

Разымысың балаңа?

Мендей сенің ұлыңды,

Қалаға сатар бұлыңды.

Раушан болсын көңіліңіз,

Өлтірейін мен сенің

Ұлтан атты құлыңды.

Сонда Құлтай сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Мойнына қу тас тағады,

Әкең түйе бағады.

«Жан баба» деген дауысың

Құлағыма жағады.

Сипатыңа қарасам,

Еш жақсыдан кембісің?

Нәсіліңе қарасам,

Патшамен теңмісің?

Айналайын атыңнан,

Қалмаққа кеткен жалғызым,

Алпамысым сенбісің?

Сонда Алпамыс сөйлейді:

– Атеке, келдім өзіңе,

Не бересің сүйінші

Енді менің өзіме?

Таныр ма едің балаңды,

Бір көрсетсем көзіңе?

Ақша бір жауған қар еді,

Ғаріптің көңілі тар еді.

Балаңыздың, жан баба,

Не белгісі бар еді?

– Қарағым менің нар еді,

Ғаріптің көңілі тар еді.

Қарағымның белгісі –

Жауырынның үстінде

Дөңгелек қалы бар еді.

Мінгенде аты Шұбар-ды,

Ойнауға дайым құмар-ды.

Құлтай еңіреп тұрған соң,

Ер Алпамыс ал сонда

Көзінен жасын жіберді.

Енді атынан түседі,

Ағытып сонда тастады

Белінде алтын кісені.

Ағытып тастап кісесін,

Енді қалын ашады.

Қалынан сүйіп алған соң,

Дариядай Құлтай тасады.

Ботадай боздап Құлтекем,

Бауырына басады.

Тәңірім оңдар әр істі,

Әулиелер жар болып,

Ғаріпке Құдай болысты.

Айтып, айтпай немене,

Құлтай менен Алпамыс

Ботадай боздап көрісті.

Әлқисса, онда бұлар амандасып, көрісіп болған соң, Алпамыш айтты: –Баба, кімнен қорлық көрдің? – деп. Онда Құлтай айтты: – Шырағым, мені не қыласыз, бойы өспеген, бұғанасы қатпаған жеті жасар Жәдігердің көрген қорлығы өтіп барады, – дейді. Онда Алпамыс атын Құлтайға беріп, өзі жаяу қойда қалып: – Баба, менің шырағымнан сүйінші сұрап келіңіз, – дейді. Құлтай Шұбар атқа мініп алып, бара жатып бір сөз дейді.

Құлтайдайын бабаңа

Байшұбарды береді.

Құлтай бабаң мініп ап,

Зырқыратып жөнеді.

– Шу, жануар, Шұбарым,

Мойнында алтын тұмарым.

Тасып, толқып тарқасын

Бүгінгі күн құмарым.

Сенің шабар күніңді,

Менің жүрер күнімді

Жеткізді Тәңірі мұрадым,

Он бестегі жасымдай,

Жайнап тұрған күнімді.

Мен жасамай қайтейін,

Көрсетті Құдай ұлымды.

Ұлым келді, өлтірер

Ұлтан атты құлымды.

Қызғалдақ шығар желкілдеп,

Қыздар өлең айтады,

Бетін бүркеп күлкілдеп.

Сен шаба көр зырқырап,

Мен шабайын күркіреп.

Үйде отырған Ұлтанның

Көтені түссін бүлкілдеп.

Әлқисса, Құлтай тойға келсе, Ұлтан тойын қылып, көкбарына құнан атан беріп жатыр екен. «Құнан тайды әркім береді», деп Күлбаршын сұлуды басып, зорлықпенен алмақ болып жатыр екен. Құлтай келе салып, көкбарды сирағына байлап, ерінің қасына іліп, тақымына басып ала жөнелді. Онда жігіттер ол көкбарға жете алмай қалған соң, Ұлтан ханға келіп: – Тақсыр, бізге көкбар беріңіз, – дейді. Онда Ұлтан: – Менің заманымда сіздерге көрмеген қызықты көрсетейін, – деп, анау Алпамыстың жеті жасар баласы Жәдігерді тарт, – дейді. Онда Алпамыстың қадірін білетұғынлар бармады. Жастар, Алпамыштың қадірін білмейтұғын ақымақ бозбасылар баланы алдына салып айдап келеді. «Көкбарға тартамыз» деп, ұзын қамшыменен сабап, қашайын десе аяғында кісені бар. Сонда Жәдігер: – Не жаздым, ағалар? – деп, жігіттерге қарап бір сөз дейді:

 – Ақша бір жауған қар еді,

Ғаріптің көңілі тар еді.

Алдыңа салып қуғандай,

Айналайын, жәкелер,

Не жазығым бар еді?

Өзіңнің інің емес пе ем,

Қас болсам құлмен қас болдым?

Әкем жақсы ер-ді деп,

Дәулетіне мас болдым.

Қаладан келген қақпандай,

Бұқардан келген мақпалдай.

Ел ішінде еңіреттің,

Қылмысынан тапқандай.

Байладың, Құдай, бағымды,

Сындырдың, Құдай, сағымды.

Қайда кеттің, әкекем,

Жалғыз балаң сағынды?

Өзімнен төмен иттерден

«Көкбар қылып тартам» деп,

Басыма қамшы жабылды.

Әуеден ұшқан бұлдырық,

Шешемнің тойын қылдырып.

Заманым кетіп басымнан,

Ағайын кетіп қасымнан.

Жетім қалып жасымнан

Жаманнан жедім жұдырық.

Әуеден ұшқан дуадақ,

Ұлтанға жарлық тиген соң,

Иі болмаған қайыстай

Көрсетті қорлық уалап.

Құдіреті күшті Құдайым,

Бір өзіңе жылайын.

Өзімнің итім құтырып,

Өзімді келіп қапқан соң,

Бұған бір не айла қылайын?

Жәдігер сынды жас бала

Жігіттерге жалынды,

Жүрегі оттай қабынды.

Қамшы тиіп басына,

Әкесін сонда сағынды.

Жәдігер сонда жылады,

Көзінің жасын бұлады.

Жыласа да балаға

Жалғызы мейірім қылмады.

Жылаған сөзін баланың

Көзіне бірі ілмеді.

Есіктің алды арба-ды,

Арбаға қонған қарға-ды.

Мейірім кеткен иттерді

Жәдігер сынды жас бөрі

Отыра қалып қарғады:

– Есіктің алды қара қыр,

Аш бүгіліп жарағыр.

Жетім қалып сандалып,

Мендей болып жылағыр,

Тарта бер, жұртым, тарта бер!

Ешкі жасын жасағыр,

Аяғыңнан ақсағыр,

Жетім қалып сандалып,

Құрсау түсіп мойныңа,

Мендей болып қақсағыр,

Тарта бер, жұртым, тарта бер!

Бәрің мендей боларсың,

Көкбар қылып тартасың

Алпамыштың төресін.

Есен болсам, қорлықты

Әлі-ақ бәрің көресің.

Ұлтан құлдың тіліне

Құдай ұрып ересің.

Ертең әкем келгенде,

«Жалғызым қайда?» дегенде,

Не деп жауап бересің?

Тарта бер, жұртым, тарта бер!

Әлқисса, онда Алпамыстың қадірін білетұғын адамлар келіп, ақымақтар, Құдайдан қорықпай, бұлай жүрің, бұларың не, бұл кешегі ердің көзі емес пе? – деп ажыратып жіберді. Жәдігер сол жерде қапа болып жатып қалды. Онда Құлтай бай көкбар түйесі тақымында «Жәдігер көрдің бе?» – деп Жәдігерден сұрап, бір сөз дейді:

– Жылап жатқан жас бала,

Жәдігер қылар масқара.

Дұшпандарға қас бала,

Мұсылманға бас бала.

Жәдігерді көрдің бе,

Айналайын, жас бала?

Ал Жәдігер қарады,

Құлтайды тани қалады.

– Әй, кәрі Құлтай, бабам-ау,

Қарақан тауда қамал-ды.

Немереңді танымай,

Көзің неден ағарды?

Астыңа ат міндің бе,

Үстіңе киім кидің бе?

Өз балаңның тойында

Тамаша қылып жүрдің бе?

Жәдігерді танымай,

Көңілің тасып келіпсіз.

Келеді деп әкемнен

Есіттің бе хабарды?

Иә болмаса, кәрі Құлтай, бабам-ау,

Шешемді Ұлтан алғанға

Қуаныш қылып келдің бе?

Ұлтаның хан болғанға,

Төбең көкке тиді ме?

Әлқисса, онда Құлтай: – Ойбай, шырағым, сен бе едің? Мен сені көкбар тартсын деп іздеп жүр едім, – деп көкбар түйесін жерге тастап, көзінен жасы ағып, сүйінші сұрауды ұмытып, есі шығып, Алпамыстың келгенін айтпай жүре берді. Онда Жәдігер ойлады: «Бұ Құлтай маған «көкбар тарт» дегені қалай, менің дәуренім болса бүйтіп тұрамын ба?» – деп және ойлады: –Иншалла, бұ жақсы лебіз екен, мұның берген көкбарын кешке мұңлық болған шешеме асып, қазір де Қарлығаштың қасына апарып отырсам, ешкім көкбарымды ала алмас еді», – деп, түйені ауылға қарай сүйреп келе жатса, Ұлтан хан көріп: – Бәтшағар, мына «бөрінің баласы бөрілігін қылмай қалмас» деуші едім, ақыры бұл меніменен тыныш жүрмейді екен. Қарлығашқа барып мұны жетелетіп өлтірейін, шешесі жаны ашыса маған разылығыменен тиер, – деп ақырып, Қарлығашқа шапшаң Жәдігерді әпкел деп айтқан бұ түрі:

Келе жатқан баланы

Ұлтандайын ханымыз

Ауылдан тұрып көреді.

Қайратын анық көрген соң,

Тек жүрмесін білген соң,

Қарлығашқа келеді.

Қарлығашты жұмсады:

– Тұр, Қарлығаш, сен, – дейді,

Жәдігерді алып кел, –  дейді.

Өлтіремін мен, – дейді,

«Өлтіремін» дегенін

Қарлығаш тәуір көрмеді.

Ал Қарлығаш сөйлейді:

– Ұлтан атты төреміз,

Айдауыңа көнеміз.

Бауырдың ісі қиын-ды,

Өзге адамды жұмсашы.

Анау-мынау кісі емес,

Бір туған қозымды

Қайтіп ұстап береміз?

Ұлтан атты бегіміз,

Тарқаған жоқ па баяғы,

Әлі күнгі кегіңіз.

Екі бірдей қос жетім

Қолыңызда келеміз.

Ерік өзіңе тиген соң,

Не қылсаң да мейліңіз?

Ашуың кетпей ойыңнан,

Әлі күнгі, тақсырым,

Бес байталдық құл ма еді

Бұрынғы ата-тегіңіз!

Құдіреті күшті Құдайым,

Құл болсаң да бұ күнде

Қылдың ғой бізді жеміңіз.

Құлағы кесік қу құлым,

Теңгерілді кеміңіз.

От жақпай қазан пісірді

Аузыңнан шыққан деміңіз.

Біз бейбақтың бұл уақта

Дәулет құс бастан ұшқан соң,

Қараң болды күніміз.

Сонда Ұлтан бұ сөзге ашуланды,

Қолына ашуланып қылыш алды.

Жетіп барып қасына,

Қарлығашты бір салды.

Жәдігерге барады,

Оны да салып қалады.

Жеті жасар балдырған,

Сүйсе мейірін қандырған.

Көрісуге шама жоқ,

Жағасынан алады.

Ал Қарлығаш жүгірді,

Өкпесін алып қолына,

Ұлтанға жетіп келеді.

Таяқ жеген жетімді

Арашалай береді.

Әлі келмей Ұлтанның

«Білгізбейін» деді де,

Араша беріп жөнеді.

Ал Қарлығаш жылайды,

Көзден жасы бұршақтап.

Қарлығаш ғаріп зарлайды,

Жәдігерді құшақтап.

«Жүретұғын бауырым, – деп,

Ағакем болса алшақтап»

– Мінгенде атың қаракер,

Жалғызға Алла, пана бер.

Еркелігің қалмайды

Әлі күнгі басыңнан,

Не айтайын мен саған?

Сорлы болған Жәдігер

Ашылған бақта гүл ме еді?

Қуаныш қылып алдыңда,

Ағакем сорлы тұр ма еді?

Мен сияқты қара бет

Бозбалаға ойын қып,

Асып берер күн бе еді?

Қарақан тауда қамалым,

Нағылғаның, қарағым,

Көкбарды әкеп салғаның?

Мен сияқты қара бет

Бозбалаға ойын қып,

Асып берер той қылып,

Қайда қалған заманым?

Әлқисса, онда Жәдігер: – Ай, апеке, сабыр қыл, – деп, қайрат беріп бір сөз дейді:

– Қой, апеке, жылама,

Жыламай көңілің тына ма?

Бекер босқа, апеке-ау,

Көзіңнің жасын бұлама?

Тәуекел қып тұралық,

Бір Құдайға жылалық,

Құдайды да сыналық.

Көрсеткені Алланың

Осы болса, апаке-ау,

Өлелік те тыналық.

Ұлтан құлдан таяқ жеп,

Айдалада жылаған

Болар ма бізге лайық?

Әлқисса, онда Ұлтан Күлбаршын сұлуды аулақ үйге салып бақтырып қойған екен, жазым болып өліп қала ма деп. Сол халде баласының дауысын есітіп, үйден жылай жүгіріп келіп, баласыменен мұңласқаны:

Келді жылап анасы,

Қарлығашпен қосылып

Анасымен мұңласты

Ол Жәдігер баласы.

Үш мұңлының дауысына

Байсын деген өзеннің

Күңіренді даласы.

Шешесі сонда сөйлейді:

– Байладың, Құдай, бағымды,

Сындырдың, Құдай, сағымды.

Ертеңді-кеш жылайсың,

Айналайын жалғызым,

Айтсаңшы маған, не қылды?

– Бар жазығым, шешеке-ау,

Тамаша тойға келіп ем,

Тамашаны көріп ем.

Құлтай бабам келгені,

Көкбар маған бергені.

Көкбарымды көре алмай,

Малынан көкбар бере алмай,

Тамаша тойдың құрғаны,

Сонан соң құлдың ұрғаны.

Ұрғанын құлдың кек қылып,

Мен сорлының тұрғаны.

Күлбаршын сонда сөйлейді:

– Моллалар оқыр кәламді,

Бисмиллә болар жол басың.

Оңлашы, Тәңірім, оңласын.

Кәміл пірім жар болып,

Осы бүгін қолдасын.

Кәрі Құлтай дегенің

Әкекең сорлы болмасын.

Жәдігер сонда сөйлейді:

– Әй, шешеке, торықпа,

Бір бәлеге жолықпа.

Менің әкем – Алпамыс,

Неше Құдай ұрса да,

Ақ сақалды болып па?

– Бабай Түкті бабасы

Алпыс ғамал берген-ді.

Ақсақалды кісі боп,

Ордан шығып келген-ді.

Беті секпіл көрінсе,

Ор ғазабын көрген-ді.

Балаң сондай деген соң,

Көрейін деп келген-ді.

Құлтай болып, қарағым,

Көкбарын саған берген-ді,

Мен бір бүгін түс көрдім,

Түсімде ғажап іс көрдім.

Жақсылық көріп түсімде,

Қуат, медеу күш көрдім.

Жібек баулы ақ сұңқар,

Қондырыппын қолыма.

Қалмаққа кеткен әкеңнің

Екі көзім жолында.

Жәрдемлік болып Құдайдан,

Келер де күні болды ма?

Әлқисса, онда Ұлтан ақырып айтты: – Тұр, Жәдігер, шапшаң қозыға бар, – деді. Онда Жәдігер аяғында кісенімен жылжып қозыға жүре берді. Қозыға таман барып, табанының тікенін шұқып жылап отырғанда, басында күлә, үстінде жәнда, қолында аса, астында Шұбар ат, диуана болып ақтап, Алпамыс батыр кетіп бара жатыр екен. Онда Жәдігер көріп, диуанаға қарап, Жәдігердің айтқаны:

– Әй, диуана, ұл болсын,

Жеке басың құл болсын.

Садағың аузы шапшақтай,

Диуана, саған жол болсын.

Диуана, маған келе кет,

Мен сорлыны көре кет.

Жетімнен күдер үзбесең,

Әр кез сауап іздесең,

Сауаптыққа қозымды

Бір қайырып бере кет.

Жүрейін десем жолым тар,

Аяғымда кісен бар.

Басымда үлкен қайғы-зар.

Мендей ғаріп, мұңлыға

Бір бал ашып бере кет.

Рақымы түсті басына,

Көзден аққан жасына.

«Осындай болып жүр ме? – деп,

Менің де жалғыз қарағым,

Диуана келді қасына.

Ал, диуана, ұл болсын,

Жеке басың құл болсын.

Ал, диуана келген соң,

Жәдігер бала сөйлейді,

Қасына келіп тұрған соң:

– Көзің сенің қыраулы

Түн ұйқыңды бөлдің бе?

Атың сенің жараулы,

Бөкең, бөкең желдің бе?

Қанатынан қайырылған,

Танабынан тайырылған,

Жалғызынан айырылған

Әкекем менің көрдің бе?

Ауызыңа қарасам,

Сұлуды таңлап сүйгендей.

Келбетіңе қарасам,

Қымқапты таңлап кигендей.

Мен сияқты ғаріптің

Қадірін жақсы білгендей.

Әкекем деп асылсам,

Мойныңа лайық мінгендей.

Көзден аққан жастарым

Қойныңа тигендей.

Іште қалған жетімің –

Мен ботаңа ұқсаймын,

Сіз атама ұқсайсыз.

Кешегі ел ауғанда,

Ел табаны тайғанда,

Басы амандар күлгенде,

Іште қалған жетімнің

Мен ботаңа ұқсаймын,

Сіз атама ұқсайсыз.

Торы айғырдың тоқтығы,

Тоқ болады шоқтығы.

Жалғызың зарлап тұрғанда,

Әлі шыдап тұрғаның,

Әлі де сабыр қылғаның,

«Жалғызда – мейірім жоқ» деген,

Мейіріміңнің жоқтығы.

Тауға біткен шие еді.

Босатты бала жүйені.

Алпыс екі тамыры

Алпамыстың иеді.

Ат үстінен баланы

Алдына алып сүйеді.

Мейірі сонда қанады,

Атынан барып құлады.

Аттан жығылып Алпамыс,

Жатып есін танады.

Басын сүйеп Жәдігер,

Сонда қайрат береді.

– Сабақтың басы «Иасынды»,

Сүйегің сенің жасыды.

Жалғыз ұлың Жәдігер

Зарлап отыр басыңда,

Көтерші, бермен басыңды.

Көтеріп басын алады,

Жәдігерге қарады.

Алаудай ішін күйдірді,

Ақша бетін сүйдірді.

Мойнындағы шынжырын

Қолымен бұзып сындырды.

Алып тастап кісенін,

Алдына алып міндірді.

Әу дем жерге жүрдірді,

Төбесін көкке тидірді.

Әкесінің барлығын

Тап сол жерде білдірді.

Әлқисса, онда Алпамыс Жәдігерді жерге алып қойып: – Қарағым, сен осылай тұра тұр, мен өзім жоқтағы елдің түрін көрейін, – деп диуана болып ақтап, ауылға келіп, Ұлтанның тұсында тұрып айтқаны:

– А һу, Жаппар Хақ,

Қалендерлер киер жәндә.

«Һу» деген Аллаға бәнде,

Самарқанда – Шаһизинда,

Ау, халам, аухай!

Су атасы Сүлеймен,

Шайхы Бұрғы диуана

Сізден медет тілеймін.

Ау, халам, аухай!

Ай, Ұлтан бек, Ұлтан бек,

Еш мүйізің шыққан жоқ,

Хәкім болып елді жеп.

Астыңдағы алтын тақ,

Байлауда тұрған бедеу ат

Иә сенікі, иә менікі,

Ау халам, аухай!

Сөзде келер қайымдарың,

Еске түсер уайымдарың.

Отаудағы айымдарың

Тураласа менікі,

Төтендесе сенікі,

Ау халам, аухай.

Диуана айтар бүгін зарын,

Қатардағы һәм нарың.

Қазынадағы зерлерің

Тәңірі берсе, менікі,

Бәнде берсе, сенікі.

Ау, халам, аухай!

Әлқисса, онда Ұлтан айтты: – Мына диуананың ғазалы маған жақпайды, біреуің арман айдап жібер, – деді. Онда біреу шығып: – Әй, диуана, хан ұрысып жатыр, арман кет, – деп жөнелтіп жібереді. Сол халде Күлбаршын сұлуды аулақ үйге бақтырып қойған екен, ашуланып өліп кетпесін деп. Алпамыштың дауысын есітіп еді: – А, дариға, мына диуананың лепестарі болмаса, дауысы, мысалы менің бегімнің дауысына ұқсайды екен, – деп, алдында қызметкер – Мапия деген шорасы бар еді, соның қолына сегіз тіллә беріп, анау диуанаға бал аштырып кел, – дейді. Онда Мапия далаға шығып, тілләнің жарымын ұрлап алып, айтты: – Бұ сегіз диданың төйтеуін диуанаға бейейін, төйтеуін өзіме аяйын, диуананың езуіне сиейін, ейтен киім айып киейін, көңілім сүйген жігітмен ойнап-күйіп жүйейін, – деп диуанаға келді. Өзі сақау екен. Диуанаға: – Айдай-ай, диуана, Күйбайшын сойы байы жояушы кетіп еді, бай ашып бейсін дейді, – деп, төрт тілләні берді. Онда Алпамыс жын шақырғандай болып айтқаны:

– Ай, ер Домбай, ер Домбай,

Шақырғанда кел, Домбай.

Мұңлы менен шерлінің

Ырымын шегіп бер, Домбай.

Сақау қатын балалары

Келер ме екен жарлары?

Айтқан сөзі бұл ма екен,

Тойға келіп тұр ма екен?

Ау, халам, аухай!

Келер ме екен Алпамыс,

Келмес пе екен Алпамыс?

Әлде тойдың ішінде

Келіп жүрген болмасын,

Ғамалы көп қартамыс.

Ау, халам, аухай.

Бұл диуана пақыр келіпті,

Ол Күлбаршын көріпті.

Бал басы деп, біздерге

Сегіз тіллә беріпті.

Бұл антұрған Мапия

Төртеуін ұрлап алыпты,

Дамбалына түйіпті.

Онымен де қоймапты,

Езуіме менің сиіпті.

Тілләмді бер, сақау қар,

Сары қызым біліпті.

Әруағымды айдармын,

Қол-аяғың байлармын.

Тырыстырып тап сені,

Әй, антұрған, сақау қар,

Сөйтіп сені жайлармын.

Онда Мапия айтты:

– Менің атым – Мапия ,

Дидәнді айдым қапия.

Ашуданба, шияғым,

Кигізейін басыңа

Беш дидайық тақия.

Айуағыңды айдама,

Қой-аяғым байдама.

Кимесем, кебін киейін,

Адия қайсын дидасы,

Денім сау боп жүйейін.

Онда Мапия мұны айтып кетіп қалды. Сонда Ұлтан: – Тойды тарқат, Күлбаршынды әпкел, неке оқытамын, – дейді. Онда жігіттер арыз қылып Ұлтанға айтты: – Тақсыр, бір күнше өлең айтып, қызық көрелік, сіздің арқаңызда біздерге рұқсат қылып бір күнді біздерге беріңіз, – дейді. Онда Ұлтан айтты: – Әркім өлең айтса, менің бектігімді қосып мақтап айтсын, – дейді. Онда ешкім айтпады, айтайын десе дағы батпады. Сонда Ұлтанның Бадамша деген қатыны бар еді, өзі сақау еді. Сол келіп, Сұйтан бегіме өзім салып, тілләдән шашбау тағып, ау жар айтқаны:

Айдай-ай, жай-жай,

Айдын көйді жағайай

Қаз баяиай, жай-жай.

Заманында хан бойды Ұйтан бек,

Мақтап-мақтап өйен айт,

Бозбаяиай, жай-жай.

Күй тайтамын сыбызғы

Тесігінен, жай-жай.

Сескенеді жас бая

Бесігінен, жай-жай.

Падишаны мақтап айт

Өйеңіңде, жігіттей,

Теңге айасын патшадан

Кесегінен, жай-жай.

Бадам ханым кейеді

Би-би басып, жай-жай.

Қағыса бей, бозбая,

Есік ашып, жай-жай.

Патшайыққа Ұйтанның

Міні бай ма, жай-жай,

Жүйдік менен тұйпайдың

Сыны бай ма, жай-жай.

Құдай бейген дәулеттің

Айқасында, жай-жай,

Жәдігейді асамыз

Енді дайға, жай-жай.

Айт дегеннен айтамын,

Әй, Күйбайшын, жай-жай.

Жақыниақ қасыма,

Кей, Күйбайшын, жай-жай.

Құдай бейген дәулеттің айқасында

Біздің жайға тоқай боп,

Жүй Күйбайшын, жай-жай.

Елім көше Байсынды төмен ағып.

Байбөрі бай өзі жүй түйем бағып, жай-жай.

Айнанайын Құдайдың дәулетінен жай-жай,

Қайдығашты бейеміз бәйгі тігіп, жай-жай.

Әлқисса, мұнан соң Бадамша сақау айтты: – Әй, жігіттей, анау диуананы биеуің байып шақиып кейші, әлгі би сөзі жаман екен. Мен жанына тиіп, аузына сиіп, би-екі ауыз өйен айтып қуып жібейейін, – дейді. Онда бір жігіт барып айтты: – Әй, диуана, сені Бадамша ханым шақырады, – дейді. Онда диуана келді. Сонда Бадамшаның айтқан жауабы бұ тұрар:

– Айшық мүйіз ақ сейке

Қойды бастай, жай-жай.

Белі қыпша жігіттей

Тойды бастай, жай-жай.

Бізді мақтап өйен айт

Бек бойдың деп, диуана.

Көңиі кейсе Бадамша

Теңге тастай, жай-жай.

Онда Алпамыштың жауабы, енді екеуі айтысады:

– Бисмилла деп өлеңді

Көп айтамын, жар-жар.

Асықпасаң тойыңда

Кеп айтамын, жар-жар.

Мәні-жайың қандайын

Білгенім жоқ,

Ел қыдырған диуана

Нені айтамын, жар-жар.

 

Онда Бадамша:

– Бисмійдә деп өйенді

Көп айтыңыз, жай-жай.

Асықпасаң тойымда

Кеп айтыңыз, жай-жай.

Тоқай бойған Күйбайшын

Бимеймісін, шикін-ау,

«Құтты бойсын тойыңыз», –

Деп айтыңыз, жай-жай.

 

– Бисмилла, – деп, – тойыңа

Келе алмаймын, жар-жар,

Байың тегін берсе де

Сені алмаймын, жар-жар.

Әлі де болса сен күңсің,

Ол Күлбаршын бәйбіше.

Сен бәйбіше болды

Дей алмаймын, жар-жар.

 

– Бижияма, шикін-ау,

Бижияма, жай-жай.

Миың кетіп басыңнан

Қайжияма, жай-жай.

Сұйтан бегім төбеңді

Ойып тастай, жай-жай.

Бет-айдыңа бижияп,

Қайжияма, жай-жай.

 

– Сен де шаптың бәйгеге,

Мен де шаптым, жар-жар.

Келіп едім бетімнен

Иттей қаптың, жар-жар.

Мұнша неге мақтайсың,

Ұлтан құлды антұрған?

Ұлтан құлдан, сен, қанша

Опа таптың, жар-жар.

 

– Сен де шаптың бәйгеге,

Мен де шаптым, жай-жай,

Ашуданып бетіңнен

Иттей қаптым, жай-жай.

Мен мақтамай, кім мақтайд

Ұйтанымды, жай-жай.

Заманымда дидадан

Шашбау тақтым, жай-жай.

 

– Өлең айтып алдыңнан,

Есейін мен, жар-жар.

Бұ Байсынды жағалай

Көшейін мен, жар-жар.

Заманыңда тағыпсың

Тіллә шашбау, сақау қар.

Осы тіллә шашбауды

Кесейін мен, жар-жар.

 

– Өйен айтып айдымнан,

Жейдей ешші, жай-жай.

Бұ Байсынды жағаяй

Ейдей көшші, жай-жай.

Шашбау түги дамбайым

Бауы жібек, диуана-ау,

Әйің кейсе тісіңмен

Тістеп шешші, жай-жай.

 

– Жүруші едің, Бадамша, отым жағып,

Жүруші еді Ұлтан құл, қойым бағып.

Қалай-қалай сөйлейсің, антұрған күң,

Өлтірейін көтіңе, қазық қағып.

Онда Бадамша: – Ойбай, бұ кім өзі? – деп жүре берді. Сонда Алпамыстың: – Сақау күң, сөз тыңда, – деп ашуланып айтқаны:

– Ай, қатындар, қатындар,

Кең сарай үйде жатыңдар,

Өлеңіңді айтыңдар.

Айтқызармын өлеңді,

Құртармын шараңды,

Шулатармын балаңды.

Үйде көрдім қорымды,

Тыста көрдім қорымды,

Өңкей, ғана сақау қар,

Ойламайсың Құдайды,

Қайнатармын сорыңды.

Ау, халам, ау хай, – хақ деп, атының басын бұрып алып, Күлбаршынға келіп айтқаны:

– Жаңа келдім Байсынды,

Жерім деймін, жар-жар.

Жаңа көрдім Қоңыратты,

Елім деймін, жар-жар.

Біз бір мейман тұсыңа

Келе қалдық,

Дауыстап өлең айт,

Келін, деймін, жар-жар.

 

– Жаңа келдім Байсынды,

Жерім деймін, жар-жар.

Жаңа көрдім Қоңыратты,

Елім деймін, жар-жар.

Жеті жылдай қақсатып,

Құдай маған бермеді

Өлім деймін, жар-жар.

 

– Жаңа келдім Байсынды,

Жерім деймін.

Жаңа көрдім Қоңыратты,

Елім деймін.

Не себептен сұрайсың

Өлім деймін, келін-ау.

Ұлтан құлда кетті ме

Кегің? – деймін, жар-жар.

 

– Бәрі барша жеңім бе?

Өлең менің теңім бе?

Айналайын, Құдай-ай,

Осы менің бегім бе?

Құдай салсын аузыма,

Бегім келсін қасыма.

Айналайын, Құдай-ай,

Жалғызымның дауысы ма?

Әбүйір берсін сөзіме,

Көрінеді осы адам

От жалын болып көзіме.

Айналайын, Құдай-ай,

Жалғызымның тап өзі ме?

 

– Ендеше, сен Күлбаршын, той тойладың,

Жалғыз жүріп той тойлап не ойладың?

Сенен менің сұраған бұл бір сөзім,

Бедірек құлыңменен неше ойнадың?

 

– Япырмай, сұраған сөзің шын болса,

Сұрайтұғын ер болса,

Осы Байсын белгілі жерім болсын,

Жалғыз ұлым жарқырап керім болсын.

Сол құлыңның сөзіне құлақ салсам,

Әкем келіп некелі ерім болсын.

Бар Құдай куә болсын сырымызға,

Қосылар күн бар ма екен жарымызға?

– Жеті жылдай сақтапсыз орнымызды

Біз риза сізге берген малымызға.

Әлқисса, сол уақытта Ұлтан бәйге тігіп, жамбы аттырып жатыр екен, Алпамыс бәйгіге жүреді.    Қатынымен сөйлесіп,

Атының басын бұрады,

Жамбыға қарай жүреді.

Кетіп бара жатқанда,

Жылап-еңіреп келетін

Бір адамның дауысы

Құлағына келеді.

Мойнын бұрып қарады,

Алпамыс берен баласы.

Мұнша сабыр қылғаны –

Ақылының данасы.

«Жалғызым» деп тақылдап,

Көкке қарап қақылдап,

Арқасында отын бар,

Жылап, еңіреп келеді

Ғаріп мұңлық анасы.

Келе жатып сөйлейді,

Сөйлегенде бүй дейді:

– Аузы құрғыр тартады,

Жалғызды қашан сүйесің?

Иіні құрғыр тартады,

Қымқапты қашан киесің?

Құрып қалған, қу емшек,

Нені көріп иесің?

Аналықтай бәйбіше

Саңырау болған құлағы

Бітіп қалған ашылды –

Жаңадан барлап бұлағы.

Анасын көріп шыдамай,

Алпамыс батыр жылады.

Енді атынан түседі,

Баса алмады аяғын

Қисапсыз батыр кісі еді.

– Жалғызың келді, ана! – деп,

Құшақтай алып қысады.

Аналықтай бәйбіше

«Жалғызың келді» дегенде,

Құлағы желдей ашылды.

Дұшпанның көңілі басылды,

Көкірегі саулады,

Шырақтай көзі лаулады.

Алпамысқа жолықты,

Армансыз онда болыпты.

«Жалғызың мен мұнда» дегенде,

Дариядай тасып, толыпты.

Шешесіменен көрісіп,

Енді атына мінеді,

Жамбыға таман келеді.

Садақ қолға алады,

Жамбыны атып қалады.

Жамбыны атып түсіріп,

Ұлтанға жетіп барады.

Бәйгені бер! – деп қыстады,

Етегінен ұстады.

Мат болып тұрып Ұлтан хан,

Алпамыстың бұл сөзін

Көтіне тіптен қыспады.

Ақырыңқырап Алпамыс:

– Антұрған құл, қарашы,

Алпамыс кімге ұқсады?

Жалт етіп қарап Ұлтан құл,

Топтан шыға қашады.

Жібермеді Алпамыс,

Албастыдай басады.

Артынан келіп Жәдігер,

Найзаменен шаншады,

– Әке, маған бер! – дейді.

Баласына береді,

Артынан өзі ереді.

Тышқан алған мысықтай

Тамашасын көреді.

Домалатып ойнайды,

Үйге әпкеліп байлайды.

Тірідей терісін сояды,

Майын ит жеп тояды.

Тез өлтірмей Ұлтанды,

Қорлықпенен өлтірді.

Елін жиып келтірді,

«Жалғыз ағаң келді!» – деп,

Сүйінші сұрап бір адам

Қарлығашқа білдірді.

Тірсегінен Ұлтанды

Бір ағаштың басына

Салбыратып ілдірді.

«Кешегі хан Ұлтан», – деп,

Көрген жанды күлдірді.

Қарлығаш та келеді,

Ағасын о да көреді.

«Сүйінші!» деп келгенде

Ат менен шапан береді.

Тоғайдың іші қорысты,

Тәңірім оңдар һәр істі.

Әулиелер жар болып,

Ғаріпке Құдай болысты.

Көп сөз қылып не керек,

Ағасы менен Қарлығаш

Ботадай боздап көрісті.

Ағайын жұрты жылады,

Халайық қайран қалады.

Тозып кеткен жұртының

Бәрін жиып алады.

Телі менен тентегін

Түзетіп жөнге салады.

Атасы менен анасын

Боз биенің сүтімен

Шомылдырып жуады,

Баяғыдай қылады.

Ер Алпамыс ал сонда

Атасын таққа міндірді,

Барша жұртты көндірді.

Тәңірінің берген бағымен

Атасына Алпамыс

Көрмегенін көрдірді.

* «Алпамыс батыр» жырының бұл нұсқасын Жүсіпбек Шайхысламұлы 1899 жылы Қазан қаласында «Қисса-и Алпамыш батыр бұ тұрыр» деген атпен жариялаған.

* билән /т/ – бенен деген сөз, жалғаулық